مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

المفردات فی غریب القرآن (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
{{خوب}}
+
{{مشخصات کتاب
 
 
یک واژه نامه ی قرآنی است که توسط حسین بن محمد راغب اصفهانی تالیف شده است.
 
{{مشخصات کتاب
 
  
 
|عنوان=
 
|عنوان=
سطر ۸: سطر ۵:
 
|تصویر=[[پرونده:المفردات فی غریب القرآن.png|240px|وسط]]
 
|تصویر=[[پرونده:المفردات فی غریب القرآن.png|240px|وسط]]
  
|نویسنده=حسین بن محمد راغب اصفهانی
+
|نویسنده=راغب اصفهانی
  
|موضوع=كشف الآيات
+
|موضوع=فرهنگ واژه‌های قرآن
  
 
|زبان=عربی
 
|زبان=عربی
  
|تعداد جلد=1
+
|تعداد جلد=۱
  
 
|عنوان افزوده1=تحقيق‌  
 
|عنوان افزوده1=تحقيق‌  
  
|افزوده1=صفوان‌ عدنان‌ داوودي‌
+
|افزوده1=صفوان‌ عدنان‌ داوودی
  
 
|عنوان افزوده2=
 
|عنوان افزوده2=
سطر ۲۶: سطر ۲۳:
 
|لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39255/المفردات-في-غريب-القرآن  المفردات فی غریب القرآن]
 
|لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39255/المفردات-في-غريب-القرآن  المفردات فی غریب القرآن]
  
}}  
+
}}{{خوب}}
==معرفی اجمالی کتاب==
 
 
 
مفردات راغب بین آثار [[علوم قرآنی]] قرن چهارم تا ششم از جمله کتب مشهور و مطرحی است که در موضوع و زمان خود گوی سبقت را از دیگران ربوده است. وی با نگارش مفردات در جهت تبیین واژه های دشوار یاب [[قرآن کریم]] و توضیح واژگان آیات الهی گامی بلند برگرفت.
 
 
 
این کتاب مشهورتر از آن است که نیازی به معرفی داشته باشد. این کتاب گاهی از تفسیر و تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و چهره ی تفسیری سودمند به خود گرفته است. او در نمودن معنای واژه گان، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن به آیات همگون توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود.
 
  
راغب آگاهی های فرهنگی را نیز گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است و در این تلاش باید مراد الهی را - در حد توان - باز گوید، سخنی استوار گفته باشد.
+
'''«المفردات فى غریب القرآن»''' یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های [[قرآن|قرآنى]] به زبان عربى، تألیف [[راغب اصفهانی|راغب اصفهانى]] در قرن ۵ قمری است. این کتاب گاهی از تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و با توجه به [[سیاق آیات]] و بهره‌گیرى از [[حدیث|احادیث]]، چهره [[تفسیر قرآن|تفسیری]] سودمند به خود گرفته است.
 +
 +
==مؤلف==
 +
حسین بن محمد معروف به «[[راغب اصفهانی]]»، ادیب، لغوى، شاعر، مفسر، [[محدث]]، متکلم و [[فقیه]] قرن چهارم و پنجم قمری است.  
  
در اين واژه‌نامه كه بر بنياد مواد اصلى كلمه سامان داده شده، مسلك راغب چنين است كه نخست ماده را با معناى حقيقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را ياد مى‌كند، سپس معانى مجازى را با تبيين علاقه حقيقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر اين همه اولا از [[قرآن]] ثانيا از [[حديث]] و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جويد.
+
ولادت او در [[اصفهان]] بوده، اما بیشتر عمرش را در [[بغداد]] سپری نموده است و کسانى چون ابومنصور جُبان و محمد بن على رازى -دانشمند ادیب و واژه شناس- (م، ۴۱۶ ق) از اساتید او بوده اند.
  
او همچنين به ياد كرد قراآت وارده، اقوال صحابه و تابعين و حكماء و نيز تفسير قرآن به قرآن دست مى‌يازد. به عنوان نمونه در ماده « خبث»، ابتدا معناى حقيقى آن را ذكر مى‌كند، «الخبت»: المطمئن من الارض و... سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللين والتواضع». بعد از آن علاقه حقيقت و مجاز را بازگو مى‌كند: «والعلاقة بينهما المشابهة»، پس از آن تفسير [[قرآن]] به قرآن را نمايان مى‌دارد، قال الله تعالى: {{متن قرآن|«وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ»}}([[سوره هود]]/آیه23)، و قال: {{متن قرآن|« وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ»}}([[سوره حج]]/آیه24) اى المتواضعين، نحو {{متن قرآن|«لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ»}}([[سوره اعراف]]/آیه206).
+
مهمترین تألیف راغب کتاب ارزشمند «مفردات الفاظ القرآن» است. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: الذریعه الی مکارم الشریعه، تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، جامع التفسیر، درّة التأویل‌ ‌فی متشابه‌ التنزیل‌، تحقیق البیان ‌فی تأویل‌ القرآن‌، رسالة ‌فی الاعتقاد.
  
در ادامه جلوه‌اى ديگر از تفسير قرآن به قرآن را نشان مى‌دهد و مى‌نويسد: و قوله تعالى {{متن قرآن|«فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ»}}([[سوره حج]]/آیه54) اى: تلين و تخشع. والاخبات هنا قريب من الهبوط فى قوله تعالى: {{متن قرآن|« وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ»}}([[سوره بقره]]/آیه74) با اين مثال مى‌توان بيان داشت كه مفردات راغب خود تفسيرى پربار و عميق و مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونى را داراست.
+
==روش تفسیرى‌==
 +
مسلک [[راغب اصفهانی]] در این واژه‌نامه که بر بنیاد مواد اصلى کلمه سامان داده شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مى‌کند، سپس معانى مجازى را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر این همه اولا از [[قرآن]]، ثانیا از [[حدیث]] و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جوید.
  
گاه به نقد و ردّ آراء ديگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نيكى مى‌پردازد و در اين حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.
+
او همچنین به یادکرد [[قراءات قرآن|قرائات]] وارده، اقوال [[صحابه]] و [[تابعین]] و حکماء و نیز [[تفسیر قرآن به قرآن|تفسیر قرآن به قرآن]] مى‌پردازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معناى حقیقى آن را ذکر مى‌کند، «الخبت: المطمئن من الارض و...». سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین والتواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو مى‌کند: «والعلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر [[قرآن]] به قرآن را نمایان مى‌دارد، «قال الله تعالى: {{متن قرآن|«وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ»}} ([[سوره هود]]/۲۳)، و قال: {{متن قرآن|« وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ»}} ([[سوره حج]]/۲۴) أى المتواضعین، نحو {{متن قرآن|«لَا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ»}} ([[سوره اعراف]]/۲۰۶)».
  
==بخش های کتاب==
+
با این مثال مى‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود [[تفسیر قرآن|تفسیرى]] پربار و عمیق و مختصر است و فوائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکى مى‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.
  
مفردات راغب در اين چاپ با تحقيق، تصحيح و مقدمه نويسى صفوان عدنان داودى انجام گرفته است. محقق ضمن مقدمه كوتاه خود شيوه و مراحل كار خود را به اين شرح بيان داشته است:
+
راغب در نمودن معنای واژگان [[قرآن|قرآن کریم]]، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن، به [[آیه|آیات]] همگون و [[سیاق آیات|سیاق]] توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود. وی گاهى با بهره گیرى از [[حدیث]] به تبیین واژه ها و معناى کلام مى پردازد و نیز آگاهى هاى [[علم کلام|کلامی]] و [[اخلاق|اخلاقی]] خود را در لابلای این تفسیرهاى لغوى نشان مى دهد. او آگاهی های فرهنگی را نیز گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است، سخنی استوار گفته باشد. به همین دلیل مى توان گفت مفردات، کتابی تفسیرى در قالب تفسیر واژگان است.
 +
==مصادر و منابع کتاب==
 +
راغب در «المفردات» به مؤلفات پیشینیان نیز عنایت ویژه‌اى نشان داده و از کتبى چون المجمل فى اللغة ([[ابن فارس]])، الشامل فى اللغة (ابومنصور جبان)، تهذیب الالفاظ ([[ابن سکیت اهوازی|ابن سکیت]])، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبیات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، [[کتاب العین (کتاب)|العین]] ([[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل بن احمد]])، تفسیر ابومسلم اصفهانى، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، الکتاب ([[سیبویه]])، معانى القرآن ([[اخفش]])، مجاز القرآن (ابوعبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى) و... استفاده نموده است.
  
# ضبط متن كتاب و مقابله با 4 نسخه خطى و چند نسخه طبع شده.
+
او در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] از [[امام علی علیه السلام|امام على]] علیه السلام، [[امام صادق]] علیه السلام، [[ابن عباس]]، [[ابن مسعود]]، مجاهد، قتاده، [[حسن بصری|حسن بصرى]]، شعبى، سفیان ثوری و برخى دیگر نقل اقوال مى‌کند.
# تعيين شكل كلمات‌
 
# مشخص نمودن شماره آيات و سور‌
 
# مشخص نمودن قراآت قرآنى و نسبت آن به قارى و جداسازى قراآت صحيح از شاذ.
 
# مشخص نمودن [[احاديث]] و آثار از كتب حديث.
 
# مشخص نمودن قائل ابيات شعرى، بيان مصادر و ضبط صحيح آنها.
 
# ضبط امثال و اقوال و بيان مصادر آنها از كتب لغت.
 
# ذكر شرح حال مختصر از اعلام وارده.
 
# تهيه فهرست‌هاى 24 گانه در زمينه: آيات، قراآت شاذ، [[احاديث]]، آثار روايت شده، ابيات شعرى و انصاف آنها أعلام، كتب، اقوال حكماء، قواعد كلى در تفسير، مسائل لغوى، مسائل كلامى، مسائل اصولى، مسائل منطقى، حيوانات، اصنام، آراء راغب در تفسير و لغت، قبايل، مذاهب، مراجع و مصادر، مواد و موضوعات، فهرست منسوب، امثال عرب و اقوال آنها.
 
  
در بخش دوم به شرح حال مؤلف در ابعاد مختلف شخصيتى، تأليفات و كتاب مورد بحث (مفردات) پرداخته است.
+
همچنین از لغویین مانند: ابوالعباس مبرّد، کسائى، سیبویه، یونس، ابوزید، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در [[قراءات قرآن|قرائت]] از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل مى‌کند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبکر علاف را در [[علم کلام|کلام]] بازگو مى‌نماید و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور مى‌شود.
 +
==ارزش کتاب==
 +
بسیاری از اندیشمندان زبان به ثناى «مفردات» راغب گشوده‌اند، فیروزآبادى گفته: «لا نظیر له فى معناه» و [[حاجی خلیفه|حاجى خلیفه]] آن را در هر علمى از علوم [[شرع]] نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌اى که با محدودیت موضوعى‌اش، از [[علم نحو|نحو]] و [[صرف]] و [[علم لغت|لغت]] و [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و [[قراءات قرآن|قرائات]] و [[فقه]] و [[منطق]] و [[حکمت]] و [[اصول فقه]] و [[توحید]] و [[ادبیات عرب|ادبیات]] سخن مى‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمى‌نماید.
  
بخش سوم را مقاله‌اى به نام «الشريعة و علم الحكمة» تشكيل مى‌دهد كه درباره حكمت، اقسام آن، تبيين موارد باطل، جمع بين شريعت و حكمت و نمونه‌هايى از موارد جمع راغب بين شريعت و حكمت مى‌باشد.
+
پس از راغب، علماى زیادى از وى متأثر شده، کلام او را نقل نموده‌اند. از جمله‌ فیروزآبادى در «بصائر ذوى التمییز» که بسیارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. همچنین سمین حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.
 
 
بخش چهارم نيز معرفى نسخه‌هاى خطى چهارگانه و نسخه‌هاى مطبوع مفردات به همراه تصويرى از صفحات مختلف نسخه‌هاى خطى را در بر دارد.
 
 
 
==یادداشت==
 
 
 
مصادر: راغب در مفردات به مؤلفات پيشينيان عنايت ويژه‌اى نشان داده و از كتبى چون «المجمل فى اللغة (ابن فارس)، الشامل فى اللغة( ابومنصور جبان)، تهذيب الالفاظ (ابن سكيت)، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبيات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، العين (خليل بن احمد)، تفسير ابومسلم اصفهانى، تفسير غريب القرآن (ابن قتيبة)، كتاب سيبويه، معانى القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابوعبيدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى)، غريب الحديث (ابن قتيبة)، غريب الحديث (ابوعبيدة)، الغريب المصنف (ابوعبيد) و... استفاده نموده است.
 
 
 
در تفسير از على بن ابيطالب علیه السلام، [[امام صادق]] علیه السلام، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفيان و برخى ديگر، نقل اقوال مى‌نمايد.
 
 
 
از لغويين مانند: مبرد، كسائى، سيبويه، يونس، ابوزيد، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در قرائت از حمزه، يعقوب و نقاش، نقل مى‌كند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبكر علاف را از متكلمين بازگو مى‌نمايد و سخنان حكما را بدون ذكر افراد يادآور مى‌شود.
 
 
 
تاثير آن: پس از راغب، علماى زيادى از وى متأثر شد، كلام او را نقل نموده‌اند. از آن جمله‌اند فيروزآبادى در «بصائر ذوى التمييز» كه بسيارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. سمين حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» كه مفردات راغب پايه و اساس كتاب اوست. زركشى در «البرهان»، سيوطى در «المزهر»، «الاتقان» و «معترك الاقرآن»، فخر رازى در تفسيرش، بغدادى در «خزانة الادب»، زبيدى در «تاج العروس»، ابن حجر در «فتح البارى»، آلوسى در «روح المعانى» ابن قيم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسير روح البيان» و زمخشرى نيز در «اساس البلاغة» از روش راغب در بيان معناى حقيقى سپس مجازى و شواهد آنها بسيار از وى متأثر شده است.
 
 
 
ستايش مفردات: بسيار از انديشمندان نيز زبان به ثناى مفردات راغب گشوده‌اند، فيروزآبادى گفته: «لانظير له فى معناه» و حاجى خليفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. اين اوصاف درباره دانشنامه‌اى كه با محدوديت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسير و قراآت و فقه و منطق و حكمت و اصول فقه و توحيد و ادب و نوادر سخن مى‌گويد، چندان مبالغت آميز نمى‌نمايد.
 
  
 +
[[محمد بن بهادر زرکشی|زرکشى]] در «[[البرهان فی علوم القرآن (کتاب)|البرهان]]»، [[سیوطى]] در «المزهر»، «[[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الاتقان]]» و «معترک الأقران»، [[فخر رازى]] در [[التفسیر الکبیر (کتاب)|تفسیر کبیر]]، بغدادى در «خزانة الادب»، زبیدى در «[[تاج العروس (کتاب)|تاج العروس]]»، [[ابن حجرعسقلانی|ابن حجر]] در «فتح البارى»، آلوسى در «[[روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم (کتاب)|روح المعانى]]»، ابن قیم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسیر روح البیان» و [[جارالله زمخشری|زمخشرى]] در «اساس البلاغة»، از روش راغب در بیان معناى حقیقى، سپس مجازى و شواهد آنها بسیار از وى متأثر شده اند.
 
==وضعیت نشر==
 
==وضعیت نشر==
  
محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقيق نموده است. قبل از اين چهار چاپ مختلف داشته كه مشخصات آنها در صفحه 40 مقدمه آمده است. هر يك از نسخه‌ها، به تحقيق انديشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سيد گيلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دكتر محمد احمد خلف الله، نديم مدعشيلى كه اين خود گوياى اهميت اين كتاب مى‌باشد.
+
محقق کتاب، صفوان عدنان داودى، چاپ حاضر را با امداد از چهار [[نسخه خطی|نسخه خطى]] فراهم و تحقیق نموده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سید گیلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلى که این خود گویاى اهمیت این کتاب مى‌باشد.
 
 
نسخه حاضر كه در يك مجلد توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودى انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال 1412 ه‍ 1992 م، در انتشارات دارالقلم [[دمشق]] و دارالشاميّة بيروت پشت سر نهاده است.
 
  
اين اثر به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جديدى از آن به قلم جويا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سيد گيلانى متوفى 502 هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته كه در سال 1381 توسط كتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار يافته است.
+
نسخه حاضر که در یک مجلد توسط محقق گرانقدر انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه‍، در انتشارات دارالقلم [[دمشق]] و دارالشامیة بیروت پشت سر نهاده است.
  
 +
«المفردات» به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جدیدى از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سید گیلانى متوفى ۵۰۲ هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار یافته است.
 
==منابع==
 
==منابع==
* مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع فقه اهل البیت 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "المفردات في غريب القرآن".
 
  
==متن کتاب المفردات فی غریب القرآن==
+
*[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]] [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39255/المفردات-في-غريب-القرآن  المفردات فی غریب القرآن]
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده
سطر ۱۰۱: سطر ۷۷:
 
|رده= دارد
 
|رده= دارد
 
}}
 
}}
 
 
 
[[رده:منابع واژه شناسی قرآن]]
 
[[رده:منابع واژه شناسی قرآن]]
[[رده: مقاله های مهم]]
+
[[رده:منابع قرآنی]][[رده: تفاسیر ادبی]]
 +
[[رده:فرهنگ نامه ها]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۳۷

المفردات فی غریب القرآن.png
نویسنده راغب اصفهانی
موضوع فرهنگ واژه‌های قرآن
زبان عربی
تعداد جلد ۱
تحقيق‌ صفوان‌ عدنان‌ داوودی

المفردات فی غریب القرآن


«المفردات فى غریب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنى به زبان عربى، تألیف راغب اصفهانى در قرن ۵ قمری است. این کتاب گاهی از تبیین اختصاری واژگان فراتر رفته و با توجه به سیاق آیات و بهره‌گیرى از احادیث، چهره تفسیری سودمند به خود گرفته است.

مؤلف

حسین بن محمد معروف به «راغب اصفهانی»، ادیب، لغوى، شاعر، مفسر، محدث، متکلم و فقیه قرن چهارم و پنجم قمری است.

ولادت او در اصفهان بوده، اما بیشتر عمرش را در بغداد سپری نموده است و کسانى چون ابومنصور جُبان و محمد بن على رازى -دانشمند ادیب و واژه شناس- (م، ۴۱۶ ق) از اساتید او بوده اند.

مهمترین تألیف راغب کتاب ارزشمند «مفردات الفاظ القرآن» است. برخی دیگر از آثار او عبارتند از: الذریعه الی مکارم الشریعه، تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، جامع التفسیر، درّة التأویل‌ ‌فی متشابه‌ التنزیل‌، تحقیق البیان ‌فی تأویل‌ القرآن‌، رسالة ‌فی الاعتقاد.

روش تفسیرى‌

مسلک راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر بنیاد مواد اصلى کلمه سامان داده شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مى‌کند، سپس معانى مجازى را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه مى‌دارد. وى بر این همه اولا از قرآن، ثانیا از حدیث و ثالثا از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جوید.

او همچنین به یادکرد قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن مى‌پردازد. به عنوان نمونه در ماده «خبث»، ابتدا معناى حقیقى آن را ذکر مى‌کند، «الخبت: المطمئن من الارض و...». سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین والتواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو مى‌کند: «والعلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان مى‌دارد، «قال الله تعالى: «وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ» (سوره هود/۲۳)، و قال: « وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» (سوره حج/۲۴) أى المتواضعین، نحو «لَا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (سوره اعراف/۲۰۶)».

با این مثال مى‌توان بیان داشت که مفردات راغب خود تفسیرى پربار و عمیق و مختصر است و فوائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکى مى‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.

راغب در نمودن معنای واژگان قرآن کریم، افزون بر ریشه یابی ادبی و اشتقاقی آن، به آیات همگون و سیاق توجه می کند و از سنجش آیات با هم می کوشد تا به معنای واژه نزدیک شود. وی گاهى با بهره گیرى از حدیث به تبیین واژه ها و معناى کلام مى پردازد و نیز آگاهى هاى کلامی و اخلاقی خود را در لابلای این تفسیرهاى لغوى نشان مى دهد. او آگاهی های فرهنگی را نیز گاهی به یاری می گیرد تا در تبیین واژه ها که کلام الهی است، سخنی استوار گفته باشد. به همین دلیل مى توان گفت مفردات، کتابی تفسیرى در قالب تفسیر واژگان است.

مصادر و منابع کتاب

راغب در «المفردات» به مؤلفات پیشینیان نیز عنایت ویژه‌اى نشان داده و از کتبى چون المجمل فى اللغة (ابن فارس)، الشامل فى اللغة (ابومنصور جبان)، تهذیب الالفاظ (ابن سکیت)، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبیات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابومسلم اصفهانى، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، غریب الحدیث (ابن قتیبة)، الکتاب (سیبویه)، معانى القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابوعبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى) و... استفاده نموده است.

او در تفسیر از امام على علیه السلام، امام صادق علیه السلام، ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفیان ثوری و برخى دیگر نقل اقوال مى‌کند.

همچنین از لغویین مانند: ابوالعباس مبرّد، کسائى، سیبویه، یونس، ابوزید، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل مى‌کند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبکر علاف را در کلام بازگو مى‌نماید و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور مى‌شود.

ارزش کتاب

بسیاری از اندیشمندان زبان به ثناى «مفردات» راغب گشوده‌اند، فیروزآبادى گفته: «لا نظیر له فى معناه» و حاجى خلیفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌اى که با محدودیت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسیر و قرائات و فقه و منطق و حکمت و اصول فقه و توحید و ادبیات سخن مى‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمى‌نماید.

پس از راغب، علماى زیادى از وى متأثر شده، کلام او را نقل نموده‌اند. از جمله‌ فیروزآبادى در «بصائر ذوى التمییز» که بسیارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. همچنین سمین حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.

زرکشى در «البرهان»، سیوطى در «المزهر»، «الاتقان» و «معترک الأقران»، فخر رازى در تفسیر کبیر، بغدادى در «خزانة الادب»، زبیدى در «تاج العروس»، ابن حجر در «فتح البارى»، آلوسى در «روح المعانى»، ابن قیم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسیر روح البیان» و زمخشرى در «اساس البلاغة»، از روش راغب در بیان معناى حقیقى، سپس مجازى و شواهد آنها بسیار از وى متأثر شده اند.

وضعیت نشر

محقق کتاب، صفوان عدنان داودى، چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقیق نموده است. هر یک از نسخه‌ها، به تحقیق اندیشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سید گیلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلى که این خود گویاى اهمیت این کتاب مى‌باشد.

نسخه حاضر که در یک مجلد توسط محقق گرانقدر انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ه‍، در انتشارات دارالقلم دمشق و دارالشامیة بیروت پشت سر نهاده است.

«المفردات» به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جدیدى از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سید گیلانى متوفى ۵۰۲ هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار یافته است.

منابع