التبیان فی تفسیر غریب القرآن (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۷: سطر ۷:
 
|نویسنده= ابن هائم
 
|نویسنده= ابن هائم
  
|موضوع= واژه نامه قرآن
+
|موضوع= واژه‌نامه قرآن
  
 
|زبان= عربی
 
|زبان= عربی
  
|تعداد جلد=1
+
|تعداد جلد=۱
  
 
|عنوان افزوده1=
 
|عنوان افزوده1=
سطر ۲۴: سطر ۲۴:
  
 
}}
 
}}
كتاب« التبيان فى تفسير غريب القرآن» در يك جلد به زبان عربى، تفسيرى بر مفردات و كلمات غريب قرآن مى‌باشد. التبيان را مى‌توان حاشيه‌اى بر كتاب« غريب القرآن» سجستانى، محسوب داشت. ابن هائم كتاب سجستانى را مبناى كار خود قرار داده است. سجستانى در ترتيب الفاظ به شكل خارجى كلمه نظر داشته است و ريشه و اصل آن را در ترتيب، دخالت نداده است. بنابر اين كلماتى مانند« تدهن» در حرف« ت» و« يدهنون» در حرف« ى» قرار مى‌گيرند و حال آنكه بايد هر دو در« دهن»، يعنى حرف« د» قرار گيرند. اين اشكال و نواقص ديگر، ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تكميل و تنظيم كتاب سجستانى همت گمارد، وى با جمع متفرقات غريب قرآن( مانند مثال بالا) در يك فصل و اضافه نمودن موارد به جا مانده، در واقع اثر جديدى ارائه داده است.
+
کتاب '''«التبیان فى تفسیر غریب القرآن»''' تألیف احمد بن محمد بن عماد معروف به ابن الهائم (م، ۸۱۵ ق)، [[تفسیر قرآن|تفسیرى]] بر مفردات و کلمات غریب و مشکل [[قرآن کریم]]، در یک جلد به زبان عربى مى‌باشد.  
  
التبيان ابن هائم نه بر اساس ترتيب حروف هجايى( آخر كلمه يا اول كلمه) همانند ابو بكر رازى در مختار صحاح و سجستانى، بلكه به ترتيب آيات قرآن، نظم يافته است، همانند مجاز القرآن ابو عبيده و غريب القرآن ابن قتيبة. با اين وصف در برخى موارد، الفاظ را در جاى خود تفسير نكرده است مانند كلمه« العرش» در آيه 10 سوره يوسف.
+
== معرفی کتاب ==
 +
ابن هائم کتاب «التبیان فى تفسیر غریب القرآن» را در تاریخ ۲۴ ماه [[شوال]] ۸۰۸ هجرى در [[مسجد الاقصى]]، به اتمام رسانده است.
  
از آنجا كه مبناى ابن هائم كتاب سجستانى بوده است، ناچار از نقل عبارات وى مى‌باشد، وى در نقل آنها تغييراتى از قبيل، اضافه نمودن، كم كردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد. البته تغييرى كه به معنى خللى وارد نمى‌آورد مانند لفظ« استوقد» در آيه 17 سوره بقره.
+
«التبیان» را مى‌توان حاشیه‌اى بر کتاب «غریب القرآن» محمد بن عزیز سجستانى، محسوب داشت. ابن هائم کتاب سجستانى را مبناى کار خود قرار داده است. سجستانى در ترتیب الفاظ به شکل خارجى کلمه نظر داشته است و ریشه و اصل آن را در ترتیب، دخالت نداده است. از این رو کلماتى مانند «تُدهن» در حرف «ت» قرار مى‌گیرد و حال آنکه باید در «دهن»، یعنى حرف «د» قرار گیرد. این اشکال و نواقص دیگر، ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تکمیل و تنظیم کتاب سجستانى همت گمارد. وى با جمع متفرقات غریب [[قرآن]] (مانند مثال بالا) در یک فصل و اضافه نمودن موارد به جا مانده، در واقع اثر جدیدى ارائه داده است.
  
در برخى موارد نيز بخشى از متن تفسيرى سجستانى را حذف مى‌نمايد و متعرض آن نمى‌گردد، مانند لفظ« صفراء فاقع لونها» در سوره بقره آيه 69.
+
ابن هائم به تناسب مباحث الفاظ قرآن به کتب زیادى در علوم مختلف مانند: فقه، لغت، تاریخ، نحو، بلاغت، منطق، کلام و تفسیر مراجعه کرده است.
  
نكته قابل توجه اينكه، ابن هائم در برخى موارد از موضوع كتاب( تفسير الفاظ غريب قرآن) خارج شده و به معناى تفسيرى مى‌پردازد.
+
== محتوای کتاب ==
 +
مؤلف بعد از مقدمه‌اى کوتاه که در آن دلیل انتخاب «غریب القرآن» سجستانى و روش کار خود را توضیح مى‌دهد، با تفسیر [[سوره حمد]] آغاز کرده است. کلمه به کلمه الفاظ غریب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر [[سوره]] و رقم [[آیه]] مورد نظر، ثبت کرده و [[تفسیر]] مى‌نماید.
  
ابن هائم بعد از مقدمه‌اى كوتاه كه در آن دليل انتخاب« غريب القرآن» سجستانى و روش كار خود را توضيح مى‌دهد، با تفسير سوره حمد آغاز كرده است، كلمه به كلمه الفاظ غريب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر سوره و رقم آيه مورد نظر، ثبت كرده، تفسير مى‌نمايد.
+
«التبیان» ابن هائم نه بر اساس ترتیب حروف هجایى (آخر کلمه یا اول کلمه)، بلکه به ترتیب آیات قرآن نظم یافته است، همانند غریب القرآن [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]]. با این وصف در برخى موارد، الفاظ را در جاى خود تفسیر نکرده است، مانند کلمه «العَرش» در [[آیه 10 سوره یوسف|آیه ۱۰ سوره یوسف]].
  
ابن هائم در تاريخ 24 شوال 808 هجرى در مسجد الاقصى، التبيان را به اتمام رسانده است.
+
از آنجا که مبناى ابن هائم کتاب سجستانى بوده است، ناچار از نقل عبارات وى مى‌باشد. ابن هائم در نقل آنها تغییراتى از قبیل، اضافه نمودن، کم کردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد؛ البته تغییرى که به معنى خللى وارد نمى‌آورد، مانند لفظ «إستَوقَد» در [[آیه 17 سوره بقره|آیه ۱۷ سوره بقره]]. در برخى موارد نیز بخشى از متن تفسیرى سجستانى را حذف مى‌نماید و متعرض آن نمى‌گردد، مانند عبارت {{متن قرآن|«صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا»}} در [[آیه 69 سوره بقره|آیه ۶۹ سوره بقره]].
  
==مراجع ابن هائم==
+
نکته قابل توجه اینکه، ابن هائم در برخى موارد از موضوع کتاب (تفسیر الفاظ غریب قرآن) خارج شده و به معناى تفسیرى مى‌پردازد.
  
وى به تناسب مباحث الفاظ قرآن به كتب زيادى مراجعه كرده است، عناوين آنها عبارتند از: 1- فقه 2- لغت 3- تاريخ 4- نحو 5- صرف 6- بلاغت 7- فلسفه 8- منطق 9- كلام 10- تفسير.
+
==منابع==
 
 
==روش تحقيق==
 
 
 
تحقيق اين اثر توسط دكتر ضاحى عبد الباقى محمد با همكارى استاد ابراهيم بحيرى، انجام گرفته است. محقق بر اساس نسخه خطى كه كتابت آن توسط خطاط معروف على بن عاشور در تاريخ 8 ذى الحجة 1130 هجرى به اتمام رسيده، كار خود را تنظيم نموده است. ايشان ابتدا نسخه خطى را طبق شيوه املايى رايج امروز از جهت جمله بندى، و ويراستارى مرتب نموده، سپس كلمه را با ارقام مسلسل، همراه با شماره آيه درون علامت قرآنى قرار داده است.
 
 
 
بعد از آن كليه كلمات و فرازهاى قرآنى را به ترتيبى كه در متن آمده، تنظيم نموده است. امثال، شواهد شعرى و روايتى را سعى نموده همانگونه كه هست، بياورد.
 
فهرست‌هاى فنى كاملى را در زمينه‌هاى مختلف تنظيم و ارائه داده است، اين فهرستها به قرار ذيل مى‌باشند:
 
 
 
1- فهرست آيات قرآنى كه در غير موضع خود، بحث شده‌اند.
 
 
 
2- فهرست احاديث نبوى.
 
 
 
3- فهرست شعر و رجز.
 
 
 
4- فهرست الفاظ غريبه‌اى كه تفسير شده‌اند.
 
 
 
5- فهرست لغات و زبانها.
 
 
 
6- فهرست اعلام.
 
 
 
7- فهرست مراجع.
 
 
 
8- فهرست اسماء كتب.
 
 
 
9- فهرست عام بر اساس مقدمه و خاتمه و سوره‌هاى قرآن.
 
 
 
علائم بكار برده از محقق كه بر گرفته از مفسر مى‌باشد به اين ترتيب مى‌باشند:
 
1- زه، علامت اين است كه مطلب بعد از آن متعلق به ابن هائم بوده و از سجستانى نمى‌باشد، اين مطلب در نسخه خطى موجود است.
 
 
 
2- زه، علامت اين است كه مطلب بعد از آن از ابن هائم بوده ولى در نسخه خطى موجودنمى‌باشد، البته ذيل كلمه ديگرى مطرح كرده‌اند.
 
 
 
3- ستاره چند پر، علامت اين است كه كلام قبل از آن مربوط به ابن هائم مى‌باشد.
 
 
 
4- بدون هيچ علامت، علامت اين است كه اين كلام مربوط به سجستانى بوده است.
 
 
 
محقق مقدمه‌اى در شرح حال ابن هائم سجستانى و شيوه كار آنها و خود ارائه داده است.
 
 
 
==منابع مقاله==
 
 
 
1- دائرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى تهران 1368 ج 5 صفحه 97
 
 
 
2- كتاب التبيان فى تفسير غريب القرآن، مقدمه تحقيق و تفسي
 
 
 
==منبع==
 
 
 
نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی
 
  
 +
* [[دائرة المعارف بزرگ اسلامی (کتاب)|دائرة المعارف بزرگ اسلامى]]، ج ۵ ص ۹۷.
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
[[رده: تفاسیر]]
+
[[رده: تفاسیر]][[رده:منابع قرآنی]][[رده:منابع واژه شناسی قرآن]][[رده:تفسیرهای اهل سنت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۰۱

التبیان فی تفسیر غریب القرآن.jpg
نویسنده ابن هائم
موضوع واژه‌نامه قرآن
زبان عربی
تعداد جلد ۱

کتاب «التبیان فى تفسیر غریب القرآن» تألیف احمد بن محمد بن عماد معروف به ابن الهائم (م، ۸۱۵ ق)، تفسیرى بر مفردات و کلمات غریب و مشکل قرآن کریم، در یک جلد به زبان عربى مى‌باشد.

معرفی کتاب

ابن هائم کتاب «التبیان فى تفسیر غریب القرآن» را در تاریخ ۲۴ ماه شوال ۸۰۸ هجرى در مسجد الاقصى، به اتمام رسانده است.

«التبیان» را مى‌توان حاشیه‌اى بر کتاب «غریب القرآن» محمد بن عزیز سجستانى، محسوب داشت. ابن هائم کتاب سجستانى را مبناى کار خود قرار داده است. سجستانى در ترتیب الفاظ به شکل خارجى کلمه نظر داشته است و ریشه و اصل آن را در ترتیب، دخالت نداده است. از این رو کلماتى مانند «تُدهن» در حرف «ت» قرار مى‌گیرد و حال آنکه باید در «دهن»، یعنى حرف «د» قرار گیرد. این اشکال و نواقص دیگر، ابن هائم را بر آن داشت تا جهت تکمیل و تنظیم کتاب سجستانى همت گمارد. وى با جمع متفرقات غریب قرآن (مانند مثال بالا) در یک فصل و اضافه نمودن موارد به جا مانده، در واقع اثر جدیدى ارائه داده است.

ابن هائم به تناسب مباحث الفاظ قرآن به کتب زیادى در علوم مختلف مانند: فقه، لغت، تاریخ، نحو، بلاغت، منطق، کلام و تفسیر مراجعه کرده است.

محتوای کتاب

مؤلف بعد از مقدمه‌اى کوتاه که در آن دلیل انتخاب «غریب القرآن» سجستانى و روش کار خود را توضیح مى‌دهد، با تفسیر سوره حمد آغاز کرده است. کلمه به کلمه الفاظ غریب قرآن را با شماره مسلسل مختص هر سوره و رقم آیه مورد نظر، ثبت کرده و تفسیر مى‌نماید.

«التبیان» ابن هائم نه بر اساس ترتیب حروف هجایى (آخر کلمه یا اول کلمه)، بلکه به ترتیب آیات قرآن نظم یافته است، همانند غریب القرآن ابن قتیبه. با این وصف در برخى موارد، الفاظ را در جاى خود تفسیر نکرده است، مانند کلمه «العَرش» در آیه ۱۰ سوره یوسف.

از آنجا که مبناى ابن هائم کتاب سجستانى بوده است، ناچار از نقل عبارات وى مى‌باشد. ابن هائم در نقل آنها تغییراتى از قبیل، اضافه نمودن، کم کردن، مقدم و مؤخر داشتن و تصرف در عبارت دارد؛ البته تغییرى که به معنى خللى وارد نمى‌آورد، مانند لفظ «إستَوقَد» در آیه ۱۷ سوره بقره. در برخى موارد نیز بخشى از متن تفسیرى سجستانى را حذف مى‌نماید و متعرض آن نمى‌گردد، مانند عبارت «صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا» در آیه ۶۹ سوره بقره.

نکته قابل توجه اینکه، ابن هائم در برخى موارد از موضوع کتاب (تفسیر الفاظ غریب قرآن) خارج شده و به معناى تفسیرى مى‌پردازد.

منابع

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: