معجم الصحابة (کتاب)
«معجم الصحابة»، اثر عبدالباقى بن قانع بغدادى با تحقیق خلیل ابراهیم قوتلاى، کتابى است به زبان عربى در معرفى صحابه پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله).
ساختار کتاب
کتاب در پانزده جلد منتشر شده و داراى مقدمه‌اى مفصل به قلم محقق است و تبویب آن بر اساس حروف الفبا صورت گرفته است.
گزارش محتوا
پیرامون محتواى این کتاب، توجه به نکات زیر مفید است:
۱. محقق در بررسى صحت انتساب این کتاب به ابن قانع نوشته است: برخى در نسبت این کتاب به ابن قانع تردید کرده‌اند، اما دلایل چندى در دست است که صحت انتساب کتاب حاضر را به ابن قانع اثبات مى‌کند که از آن جمله‌اند:
- الف)- مشایخ ابن قانع که در معجم الصحابة از آنها نام برده شده، همان‌هایى هستند که در کتب تراجم از آنها به‌عنوان مشایخ وى نام برده شده است.
- ب)- در بسیارى از منابع مهمى که درباره صحابه نگاشته شده، احادیثى از ابن قانع روایت شده که عین همان‌ها در معجم الصحابة موجود است؛ به‌عنوان نمونه در «أسد الغابة» ابن اثیر، «دلائل النبوة» بیهقى و... چنین روایاتى وجود دارد.
- ج)- سند دو نسخه خطى که از کتاب موجود است، صحت انتساب این کتاب به ابن قانع را تأیید مى‌کند؛ چراکه رجال موجود در این دو نسخه به ابن قانع متصل مى‌شوند و کتاب را از وى روایت مى‌کنند (ر.ک: مقدمه محقق، ص۷۹-۸۰).
۲. این کتاب مهم‌ترین اثر ابن قانع است که در آن اصحاب پیامبر را برشمرده و از هریک حدیثى مسند آورده است. مؤلف تنها به معرفى افراد و نه شرح حال تفصیلى افراد، بر اساس ترتیب حروف الفبا پرداخته و به هریک از حروف، بابى ویژه اختصاص داده است. بدین ترتیب ذیل حرف «الف» مثلا، از صحابى‌اى نام برده و در صورتى که از شهرت برخوردار باشد، نسب وى را به‌تفصیل بازگو مى‌کند؛ پس از آن به نقل حدیث یا احادیثى مسند که صحابى مذکور در سلسله سند آن قرار گرفته مى‌پردازد؛ پس از آن به سراغ صحابى دیگر رفته و به همین روش عمل مى‌کند. لازم به ذکر است که ترتیب الفبایى در حرف دوم و سوم اسامى صحابه رعایت نشده و تنها ملاک مقدم داشتن نام یک صحابى بر صحابى دیگر، شهرت وى نسبت به دیگرى بوده است (ر.ک: همان، ص۸۳-۸۵).
۳. مؤلف در شرح حال صحابه، نکات چندانى را مطرح نمى‌کند، بلکه تنها به ذکر نسب ایشان بسنده کرده و درصورتى‌که فرد مورد نظر به لقب یا صفت و ویژگى‌اى نیز مشهور باشد، به‌نحوى که گریزى از اشاره به آن در معرفى وى نباشد، از آن نیز یاد مى‌کند (ر.ک: همان).
۴. ابن قانع در این کتاب به معرفى هر کسى که به صحابى بودن وى ضمن حدیثى تصریح شده یا قرینه‌اى دال بر صحابى بودن وى وجود دارد، پرداخته است. بنابراین ممکن است بسیارى از افراد که در این کتاب از آنها به‌عنوان صحابى یاد شده، از دیدگاه جمهور علماى این علم صحابى محسوب نگردند (ر.ک: همان).
۵. معجم الصحابة، از نظر حدیثى و فقهى و تاریخى اثرى ارزنده بشمار مى‌رود و از ویژگى‌هاى ذیل برخوردار است:
- الف)- این اثر نسبت به بسیارى از آثار دیگر که در موضوع صحابه‌نگارى به نگارش درآمده‌اند، از قدمت بیشترى برخوردار است و جزء کتب مرجع در این موضوع به حساب مى‌آید.
- ب)- مؤلف این اثر، خود جزء محدثین بزرگ و مشهور اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم هجرى است.
- ج)- شمار زیادى از روایات که در این کتاب آمده، منحصربه‌فرد است و در دیگر آثار از آنها نشانى نمى‌توان یافت.
- د)- مؤلف به نقل احادیثى مى‌پردازد که در آنها به مصاحبت راوى با پیامبر یا اینکه وى لااقل حضرتش را رؤیت کرده، تصریح شده است و پیداست که این‌گونه تصریح، درصورتى‌که صحت صدور روایت از صحابى یا تابعى اثبات گردد، از اهمیت ویژه‌اى در علم رجال برخوردار است.
- ه)- مؤلف ذیل نام هر فرد، به نقل حدیث یا احادیثى که توسط وى از پیامبر با سند متصل، روایت شده مى‌پردازد.
- و)- مؤلف به معرفى برخى صحابه که هیچ نام و نشانى از آنان در صحابه‌نگارى‌هاى قبل از معجم حاضر وجود ندارد، پرداخته و بسیارى از علماى این علم به نقل وى اطمینان کرده و وى را در این خصوص متهم نساخته‌اند؛ از جمله افرادى که تنها ابن قانع به معرفى آنها پرداخته مى‌توان به اثوب بن عتبه، اوس مزنى، جبر اعرابى، حارث بن خزرج انصارى، رجاء غنوى و... اشاره کرد (ر.ک: همان، ص۹۵-۹۶).
وضعیت کتاب
کتاب حاضر، مشتمل بر پاورقى‌هایى (حواشى) مبسوط به قلم محقق است که در واقع بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است. محقق در این حواشى به کارهایى از قبیل شماره‌گذارى مسلسل احادیث، شرح مفرداتى که در حدیث وارد شده، اما به جهت غرابت لفظ، براى خواننده مفهوم نیست، بیان احکام و فوایدى که از احادیث کتاب قابل استنباط است، پرداخته است. از همه مهم‌تر، وى برخلاف مؤلف که در معرفى صحابى تنها به یادکرد نام و نسب وى و نیز نمونه‌اى از احادیثى که نقل کرده، بسنده کرده، به بیان شرح حال صحابى مورد نظر، ولو به‌صورت مختصر پرداخته است. وى در این قسمت علاوه بر ذکر ویژگى‌هایى که صحابى مورد نظر بدانها متصف بوده، از وظایفى که عهده‌دار گشته و نیز از مناقب و فضائل وى یاد مى‌کند و در پایان منابع و مصادرى را که از آنها در تهیه این شرح حال‌ها استفاده کرده است، معرفى مى‌کند.
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
منبع
ویکی نور
