منهج الصادقین فی الزام المخالفین (کتاب)

مؤلف

ملا فتح الله کاشانی.(م 988 ق)

زندگی‌نامه و اظهارنظرها

وى مفسر نامدار قرن دهم هجرى و از شاگردان خاص على بن زواره اى است. زواره اى و ملا فتح الله كاشانى، هر دو در واكنش به روش تفسیر مواهب علیه كه به اخبار اهل بیت علیهم السلام بى توجهى كرده و هیچ گونه نشانه اى از وابستگى خود را به شیعه و اهل بیت علیهم السلام بروز نداده بود، شرحى بر مواهب نگاشته و اخبار اهل بیت علیهم السلام را در آن گنجانده اند.

مؤلف به واسطه استاد خود على بن حسن زوارى از محقق كركى روایت مى كند. وى در دانش‌هاى زمان خود داراى آگاهی‌هاى گسترده و در تفسیر زبردست و پراطلاع بود. مرحوم میرزا عبدالله افندى درباره وى مى نویسد: «فاضل نیك‌اندیش هوشیار، عالم كامل جلیل، متكلم، مفسر، بزرگوار و نام آور مولا فتح الله كاشانى از عالمان دولت شاه طهماسب صفوى و از شاگردان على بن حسن زواره اى است. وى تألیفات نیكویى دارد؛ به ویژه در تفسیر كه در آن توانمند و زبردست است و آثار سودمند و ارزشمند نگاشته است».

مرحوم مدرس تبریزى وى را این گونه ستوده است: «ملا فتح الله كاشانى، عالمى است جلیل، فقیه، محقق متكلم، مدقق، مفسر، متبحر، از اكابر علماى اواخر قرن دهم هجرى در تمامى علوم دینيه متداوله متبحر، خصوصاً در تفسیر كه بحرى بود بى پایان و تألیفات طریقه او بهترین معرف تبحر وى مى باشد».

تألیفات

ترجمه احتجاج طبرسى، ترجمه قرآن به فارسى، تنبیه الغافلین و تذكرة العارفین، خلاصة المنهج، زبدة التفاسیر، كشف الاحتجاج منهج الصادقین فى الزام المخالفین.

انگيزه مفسر

انگيزه نويسنده، لزوم نگارش تفسيرى بوده است براى فارسى زبانان، نه بيش از اندازه مفصل و نه بسيار مختصر، با اسلوب زبانى و لغاتى كه ملال- انگيز نباشد و نيز موافق باورها و عقايد اماميه و شامل آثار و اخبار اهل بيت( ع) باشد.

معرفى اجمالى كتاب

نام كامل آن« تفسير كبير منهج الصادقين فى الزام المخالفين»، از تفاسير ارزشمند شيعى كه به زبان فارسى روان و سليس( به تناسب قرن دهم هجرى) نگاشته شده، و در ميان علاقمندان به قرآن رواج فراوانى دارد.

منهج الصادقین، تنها به شرح و تفسیر بسنده نكرده و تفسیرى است جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف بیشتر نظریات تفسیرى بیضاوى و زواره اى و نیز مباحث ادبى و بلاغى كشاف زمخشرى را آورده و از تفسیر مجمع البیان در باب قصص و تاریخ نقل قول كرده است. مؤلف به تبیان شیخ طوسى، تفسیر ابوالفتوح و گازر مراجعه كرده و از آن‌ها مطالبى برگزیده و گاه سخنان اهل عرفان و بزرگان و مشاهیر متصوفه را در لابه لاى تفسیر جاى داده و هر جا مناسب دانسته، از اخبار و رویات اهل بیت عصمت علیهم السلام كمك گرفته است.

مؤلف در تقریر اصول دینى عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن مى راند و تعصب و بغضى به مخالفان نشان نمى دهد. از این رو، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان قرار گرفته و از معروف ترین تفاسیر قدیمى شیعه در زبان فارسى به شمار مى رود.

ملا فتح الله پیش از تفسیر، مقدمه اى نگاشته به مباحثى از علوم قرآن و مبادى تفسیر اشاره كرده است. مهم ترین مباحث مقدمه عبارت اند از: فضل قرآن، اسماى قاریان قرآن، معناى تفسیر و تأویل، حدیث «نزول القرآن على سبعة احرف» و معناى آن، مصونیت قرآن از تحریف و گردآورى قرآن.

مفسر پيش از آغاز تفسير سوره حمد، ده فصل قرار داده است، كه در آن از مقدمات تفسير و علوم قرآنى، سخن میگويد.

فصل اول: در ياد كرد نامهاى قاريان‌

فصل دوم: در ذكر نامهاى قرآن و معناى سوره و آيه‌

فصل سوم: در توضيح صحيح‌ترين قول در اعداد آيات قرآن و فايده دانستن آن‌

فصل چهارم: تبيين معناى تفسير و تأويل‌

فصل پنجم: توضيح حديث:« نزل‌القرآن على سبعة احرف...»

فصل ششم: در توضيح معناى تفسير به رأى‌

فصل هفتم: در مصونيت قرآن از تحريف‌

فصل هشتم: در تبيين اين كه، قرآن در زمان پيامبر( ص) مدون بوده است‌

فصل نهم: در بيان اعجاز قرآن‌

فصل دهم: در ياد كرد رواياتى كه در ترغيب بر خواندن و فرا گرفتن قرآن وارد شده است.

ابعاد گوناگون تفسير

تفسير منهج الصادقين، تفسيرى جامع و مشتمل بر مباحث مختلف و مطالب متنوع است. مؤلف آن كه شرح حال نگاران، وى را به عنوان عالمى كامل، متكلمى فقيه و مفسرى فاضل ستوده‌اند، با آگاهى گسترده از ابعاد مختلف فرهنگ اسلامى، تفسيرش را از اطلاعات ارزشمندى و مباحث گوناگونى آكنده كرده است. مرحوم مؤلف، خود به ابعاد مختلف تفسيرش در مقدمه ج 1 ص 4 اشاره‌اى كرده و مى‌نويسد:« به خاطر فاتر اين فقير ضعيف... رسيد كه مطالعه تفاسير عربيه و فارسيه و كتب تواريخ و احاديث و غير آن از كتب كلاميه و اصول و فروع فقهيه كرده، تفسيرى از آن انتخاب نمايد كه مبتنى باشد بر حلّ مبانى قرآن بر طبق قرائت سبعه كه مسلم الثبوت و مجمع عليه جميع موافق و مخالف است. و متعرض قرائت ديگر نشود، بجهت تطرّق اختلاف در آن و محتوى باشد بر ذكر اسرار و نكات و اسباب نزول آيات و احاديث سيد البريّات« عليه و آله افضل الصلوات و اكمل التحيات»، واجبا و قصص و حكايات ائمه هدى« عليهم التحيات و التسليمات»، و فضل سور و آيات و وجه ارتباط و اتصال آن به يكديگر و بيان مسائل فقهيه در ضمن آيات احكام و مناقب اهل بيت( ع) منطوى بر رفع شبهات مخالفان و ابطال مذاهب ايشان و در بيان اعراب و لغت بر طريق« خير الامور اوسطها» سلوك نمايد و بعضى از سخنان ارباب تحقيق را نيز بحيّز تحرير در آورد.»

مرحوم علامه شعرانى كه تفسير را تصحيح كرده است، در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‌اى به منابع مؤلف( در جلد دوم نسخه تحقيق شده خود صفحه 4- 5 چنين نوشته‌اند:« غالبتفسير بيضاوى را مندرج ساخته است و بسيارى از نكات تفسير كشاف را نيز، از تفسير مجمع البيان بسيار نقل كرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقيقات علمى آن، بلكه از قصص و تواريخ موجود در مجمع البيان، از تفاسير نيز به تفسير تبيان، ابو الفتوح و گازر مراجعه كرده است، و گاه سخنان عرفانى از بزرگان و مشاهير متصوفه نقل نموده است. مانند« شرح التعرف و قشيرى و ابو عبد الرحمن سلمى و امثال ايشان،... مؤلف در نقل عبارات ديگران، گاه از خود، توضيحات و شروح و شواهدى افزوده است و در اينگونه موارد، آن را نقل به معنى بايد شمرد.

چنانكه در بيان حكم متعه، عبارتى از شرح لمعه آورده، بسيار طولانی‌تر از اصل. در تقرير اصول دين و عقايد شيعه و مسائل مناسب آن، چنان متين و مستحكم و صريح و معقول سخن مى‌راند كه گوئى از مردم دو قرن بيشتر است مانند: فاضل مقداد و شهيد... لذا مى‌توان اقوال او را در اين مباحث، حجت دانست.»

روش تفسیر

مفسر پس از مقدمه سودمند خود، وارد تفسير سوره‌ها می‌شود، ابتدا به روشنگرى در مدنى يا مكى بودن سوره مى‌پردازد، و در اين زمينه به نقل اقوالى از ابن عباس، مجاهد، قتاده و حضرت على« عليه السلام» مبادرت ورزيده، قول اصح را برمی‌گزيند.

در ادامه، عدد آيات را متعرض مى‌شود و به اختلاف عدد از ديدگاههاى مختلف گروههاى شامى، بصرى، كوفى، مكى، مدنى و حجازى اشاره داشته، آيات مورد اختلاف را ذكر می‌كند. پس از آن ثواب قرائت سوره، جايگاه و فضائل آن را به نقل از پيامبر اكرم( ص) و ائمه اطهار( ع)، بيان داشته، اشاره‌اى به تناسب اختتام سوره قبل و افتتاح سوره بعد مى‌نمايد. سپس نوبت به ترجمه آيات مى‌رسد، سعى مى‌نمايد بسيار دقيق و با احتياط باشد، و موافق با قرائت ابو بكر از عاصم و گاهى با تكيه به قرائت حفص از عاصم، بدون تعرض به قرائتهاى شاذه. آنگاه اهتمام خود را به ذكر مباحث لغوى، اعراب، صرف و نحو، مسائل بيانى با استشهاد به اشعار عرب در بيان معناى آيه و وجوه محتمل آن بيشتر با اعتماد به تفسير كشاف و بيضاوى، به اختصار و اعتدال، نشان می‌دهد.

پس از آن، تحقيق در مفاهيم و مباحث آيات را آغاز مى‌كند، در اين بخش به ذكر اسباب النزول از منابع شيعه و اهل سنت می‌پردازد. با نقل احاديث از پيامبر( ص) و ائمه( ع) به تبيين آيات مى‌پردازد. و با ذكر قصص و حكايات، مطالب خود را پى مى‌گيرد. در اين مجال از روايات جعلى و اسرائیلیات نيز استفاده می‌نمايد، اما به سخيف بودن و عدم مقبوليت آنها اشاره دارد، مانند ج 8 ص 46 داستان حضرت داود( ع).

در اين بين توجهى نيز به بيان تناسب آيات و نظم و ترتيب آنها، از خود نشان مى‌دهد. مسائل فقهى و احكام از نظر مفسر دور نيفتاده، در محل خود به بيان آنها بدون بسط و تفصيل و در برخى موارد با ذكر اقوال و وجوه محتمل، مى‌پردازد( مانند ج 1 ص 400 به بعد ذيل آيه 187 سوره بقره)، و در مواردى مانند وضو، طلاق، متعه از مسائل خلافى بين اهل سنت و شيعه، بنا را بر مذهب شيعه اماميه مى‌گذارد.

با توجه به ديدگاه شيعى مفسر بطور طبيعى مواردى از ذكر مناقب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام به عنوان تفسير، تطبيق و بيان مصداق،( مانند ج دوم ص 63 ذيل آيه 248 و ج 1 ص 70) در ضمن مطالب ايشان به چشم مى‌خورد.

مفسر به مباحث عقايد و كلام نيز اهتمام داشته و به بيان ذكر ادله و نقل روايات شيعه و سنى می‌پردازد، مانند بحث امامت، عصمت انبياء، امر بين الامرين، جبر و اختيار، محال بودن دين خدا در قيامت، عدل و...

در خاتمه بايد متذكر شد كه تفسير منهج بلحاظ سلامت، روانى، جامعيت، از زمان نگارش آن مورد توجه عالمان بوده است و در ميان امت اسلامى از معروفترين تفاسير شيعه به شمار می‌رود. مرحوم آيت ا... شهيد مطهرى در كتاب« خدمات متقابل ايران و اسلام» صفحه 461، فرموده‌اند:« منهج الصادقين» اين تفسير به زبان فارسى است... و تا سى، چهل سال اخير، يگانه تفسير فارسى متداول بود.»

البته نبايد از اين نكته غافل بود، كه هر تأليفى در فضاى خود تأثيرات فراوانى خواهد داشت اما در زمانهاى بعد و در فضايى كه تأليفات مشابه آن فراوان مى‌گردد، از تأثيرات آن كاسته و اقبال نسبت به آن كمتر مى‌گردد. تفسير منهج نيز از اين قاعده مستثنى نبوده است.

در اين عصر كه تأليفات تفسيرى فارسى و عربى نسبتا فراوانتر از قبل گشته و ادبيات آنها به زبان امروز نزديكتر شده، بدين جهت در مراجعه نسل حاضر گوى سبقت را از تفسير منهج گرفته‌ اند. البته از ارزش علمى منهج، كاسته نمى‌شود، بحث فقط در مراجعه و استفاده وافر از آن است.

وضعیت نشر

این كتاب به تصحیح على اكبر غفارى و مقدمه و حواشى سید ابوالحسن مرتضوى، به وسیله انتشارات علمیه تهران چاپ شده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی

متن کتاب منهج الصادقين فى الزام المخالفين

منهج الصادقين فى الزام المخالفين

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی