هدایة المسترشدین (کتاب)
کتاب «هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین» از آثار شیخ محمدتقى اصفهانی (م، ۱۲۴۸ ق)، در موضوع فقه استدلالی و اصول فقه است. این کتاب از شروح مهم و معتبر بر «معالم الدین» تألیف حسن بن زین الدین شهید ثانی (م، ۱۰۱۱ ق) می‌باشد.
 | |
| نویسنده | شیخ محمدتقی اصفهانی |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
|
| |
مؤلف
شیخ محمدتقى نجفی اصفهانی (م، ۱۲۴۸ ق)، به اتفاق خانواده اش مدت‌ها ساکن عتبات بود و از محضر استادانى مانند وحید بهبهانى، سید بحرالعلوم، سید علی صاحب ریاض و سید محسن کاظمینى (محقق اعرجى) سال‌ها استفاده نمود. وى پس از خاتمه تحصیلات از عراق عازم اصفهان گردید و سال‌ها در مسجد بزرگ اصفهان، بر کرسى استادى نشست. وى پایه گذار دارالعلم نوى در اصفهان بود که اثر وجودى آن تا اکنون در آن شهر باقى است.
صاحب روضات درباره او چنین مى نویسد: «او در روزگار خویش در فقه و اصول افضل دانشمندان بود و استاد کل فى الکل به حساب مى آید، در مراتب معقول و منقول روضه اى مملوّ از میوه هاى علم و کمال محسوب مى شد، دل‌هاى طالبان دانش متوجه به او و گنجینه هاى فضل و کمال مفتوح به همت او بود. محضر او مملو از اصحاب کمال بود. در مسجد شاه اصفهان نزدیک به سیصد دانشجو در درس او شرکت مى کردند و من هم از کسانى بودم که به درس او حضور مى یافتم».
او معروف به «صاحب حاشیه» است، یعنی حاشیه بر کتاب معالم الدین با عنوان «هدایة المسترشدین». دیگر تألیفات او عبارتند از: شرحى بر وافى، رسائل در فقه، شرح اسماء الحسنى.
معرفى کتاب
کتاب «هدایة المسترشدین» مورد قبول و تعریف بزرگان و محققین علم اصول واقع شده، تا جایی که نویسنده کتاب، به جهت شهرت این اثر، معروف به «صاحب حاشیه» یا «صاحب هدایه» است. و منظور از صاحب حاشیه به صورت مطلق و بدون قرینه در کتابهای اصولی، شیخ محمدتقی اصفهانی است.
این کتاب در موضوع اصول فقه در مذهب امامیه و در واقع، شرح استدلالی مقدمه کتاب «معالم الدین و ملاذ المجتهدین» نوشته شیخ حسن بن شیخ زین الدین (م، ۱۰۱۱ ق) است. این مقدمه که دارای مباحث اصولی است به نام «معالم الاصول» نیز نامگذاری شده و بیش از دویست سال در مدارس علوم دینی تدریس می‌شده است. حواشی و شروح مختلفی نیز بر آن نوشته شده که «هدایة المسترشدین» یکی از این شروح است.
این کتاب تحول عظیمی در علم اصول ایجاد کرده و بزرگانی همچون شیخ مرتضی انصاری، میرزا حبیب الله رشتی، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان و صاحبنظران علم اصول به نظریات شیخ محمدتقی توجه کرده و آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌اند.
شیخ انصارى «هدایة المسترشدین» را بسیار پسندید و به همین جهت با توجه به وجود این حاشیه، خود کتاب دیگرى در مباحث الفاظ تألیف نفرمود. لذا کتاب فرائد الاصول شیخ انصارى فاقد مباحث الفاظ است و از مباحث قطع و ظنّ شروع مى شود.
شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز می‌گوید: «... این کتاب، از احاطه شیخ و تبحر و تحقیق ایشان در علم اصول حکایت می‌کند و همیشه آرا و نظریات شیخ مورد بحث و گفت وگوی افاضل از حوزویان بوده است.»
محتوای کتاب
کتاب «هدایة المسترشدین»، از سه قسمت تشکیل شده است:
- الف. قسمت اول: مباحث تعریف و موضوع علم اصول، مشتق، صحیح و اعم و اوامر و نواهی را در بر دارد و در ۱۷۲ صفحه است. این قسمت در سال ۱۲۳۷ قمری تدوین شده است. جزء اول کتاب، با مقدمه‌ای مفصل آغاز شده که در آن، توصیفات علما در باره کتاب و شرح حال و تالیفات نویسنده ذکر شده است.
- ب. قسمت دوم: شامل مباحث دلالت امر بر مرة و تکرار، فور و تراخی، مقدمۀ واجب، مسالۀ ضد، اقسام واجب (تخییری و معیّن و موسّع و مضیّق) و مفهوم و منطوق می‌باشد و تا صفحۀ ۲۹۹ کتاب است. این قسمت در سال ۱۲۶۸ قمری نگاشته شده است.
- ج. قسمت سوم: مباحث مفهوم شرط، وصف، عام و خاص، اجماع، حجیت ظنّ، نسخ، ادلۀ عقلی، اصالت برائت و اجتهاد و تقلید را در بر دارد و تا صفحۀ ۴۹۰ کتاب را شامل می‌شود. این قسمت در سال ۱۲۶۹ قمری تالیف شده است.
همانطور که در خاتمۀ قسمت دوم کتاب و الذریعة آمده، قسمت اول و دوم به وسیلۀ خود مصنف تدوین شده، اما قسمت سوم را خواهر زادۀ مؤلف، شیخ محمد بن محمدعلی، از یادداشتهای مؤلف جمع آوری و آمادۀ چاپ نموده است. بین نگارش قسمت دوم و سوم با قسمت اول حدود سی سال تفاوت وجود دارد. قسمت اول کتاب در زمان حیات مؤلف و قسمت دوم و سوم بعد از وفات آن بزرگوار نوشته شده است.
اگرچه این کتاب به عنوان شرح «معالم الدین» نوشته شده، اما حقیقت مطلب این است که کتاب مستقلی است که نظریات جدید و ابتکارات خاصی را در بر دارد. از مباحثی که مستقلا در «هدایة المسترشدین» ذکر شده عبارتند از: حقیقت و مجاز، وضع شخصی و نوعی، اقسام وضع به اعتبار موضوع له، وضع مفرد و مرکب، علائم حقیقت و مجاز، مشتق، بحث اصالة النفی و اصالة البراءة، اشکالات به تعریف اجتهاد و تعریف مجتهد متجزی و مطلق و مباحث جدیدی راجع به شرعیت اجتهاد. با این توضیحات می‌توان نتیجه گرفت که از ۴۹۰ صفحۀ کتاب، حدود ۳۱۰ صفحه از آن مطالب جدید و غالبا مستقل از مباحث مطروحه در «معالم الدین» می‌باشد.
منابع کتاب
در کتاب «هدایة المسترشدین» از منابع متعددی استفاده شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
- المقنعة و التذکرة باصول الفقه، تالیف شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ قمری)
- الذریعة الی اصول الشریعة، تالیف سید مرتضی (متوفای ۴۳۶ قمری)
- عدة الاصول، شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ قمری)
- غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تالیف ابن زهره، سید ابوالمکارم حمزه بن زهرة حلبی (متوفای ۵۸۵ قمری)
- معارج الاصول، المعتبر و شرایع الاسلام، تالیف محقق حلی (متوفای ۶۷۶ قمری)
- تهذیب الاصول، مبادیء الوصول و شرح مختصر الاصول، تالیف علامه حلی (متوفای ۷۵۴ قمری)
- شرح تهذیب و نهایة المأمول فی شرح تهذیب الوصول، تالیف سید عمیدالدین عبدالمطلب اعرجی (متوفای ۷۵۴ قمری)
- ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، تالیف فخرالمحققین حلی (متوفای ۷۷۱ قمری)
- الدروس الشرعیة، ذکری الشیعة و القواعد و الفوائد، تالیف شهید اول (متوفای ۷۸۶ قمری)
- شرح المفتاح، تالیف سید شریف جرجانی (متوفای ۸۱۶ قمری)
- جامع المقاصد، تالیف محقق ثانی (متوفای ۹۴۰ قمری)
- تمهید القواعد و مسالک الافهام الی شرایع الاسلام، تالیف شهید ثانی (متوفای ۹۶۶ قمری)
- |مدارک الاحکام، تالیف سید محمد عاملی (متوفای ۱۰۰۹ قمری)
- معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تالیف حسن بن زین الدین شهید ثانی (متوفای ۱۰۱۱ قمری)
- زبدة الاصول، تالیف شیخ بهائی (متوفای ۱۰۳۱ قمری)
- غایة المأمول فی شرح زبدة الاصول، تالیف فاضل جواد (متوفای ۱۰۶۵ قمری)
- حاشیه بر معالم و شرح زبدة الاصول، تالیف محمدصالح بن احمد مازندرانی (متوفای ۱۰۸۱ قمری)
- حاشیه بر شرح مختصر الاصول عضدی، تالیف آقا جمال خوانساری (متوفای ۱۱۲۵ قمری)
- قوانین الاصول، تالیف میرزای قمی (متوفای ۱۲۳۱ قمری)
- المناهج فی الاصول و کشف الغناء فی حجیة الاجماع، تالیف شیخ اسدالله تستری کاظمی (متوفای ۱۲۳۷ قمری)
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البيت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- سایت اندیشه قم.
