یقین

«یقین»، اعتقاد و باور محکم و استوارى است که مطابق با واقع باشد و به هیچ وجه امکان زوال و احتمال خلاف در آن راه ندارد. حقیقت یقین در کلام معصومین علیهم‌السلام عبارت از توکل بر خدا و تسلیم در برابر امر او و رضا به مقدرات او و واگذارى کارها به اوست. آرامش، صبر و امیدواری، از جمله آثار یقین است.

یقین در قرآن

در آیات قرآن، یقین در چند معنى استعمال گردیده است:

1. به معنى علم و آگاهى کامل: «... ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ یقِیناً». (سوره نساء، آیه ۱۵۷) یعنى و ما قتلوه من غیر شک.
2. به معنى مرگ: «وَاعْبُدْ رَبَّک حَتَّى یأْتِیک الْیقِینُ». (سوره حجر، آیه ۹۹) یعنى حتّى یأتیک الموت.
3. به معنى آشکار و روشن: «کلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیقِینِ». (سوره تکاثر، آیه ۵) یعنى اگر حادثه بزرگ عالم آخرت براى شما روشن و آشکار می شد.

مراتب یقین

از نظر عارفان، یقین داراى سه مرتبه است:

1. علم الیقین: علم الیقین‌ به معناى تصوّر و تصدیق موضوع به صورتى است که در واقع چنان است و البته حصول این یقین جز به کمک دانش و علم و استدلال و منطق میسّر نیست.
2. عین الیقین: عین الیقین‌ به معناى دیدن و مشاهده کردن واقعیت است و این مرتبه درجه‌اى‌ از مرتبه قبل بالاتر است، چون بین چیزى را به چشم دیدن و باور کردن تا شنیدن و قبول کردن خیلى فرق است.
3. حقّ الیقین: حق الیقین‌ به معناى متّحد شدن وجود با واقعیت است؛ به نحوى که هیچ‌گونه راه شک و تردیدى به آن براى انسان نماند و واقعیت خارجى یا موجودیت انسان یکى گردد، حق الیقین به معناى فناى در حق و بقاى به اوست، علماً و شهوداً و حالًا و مراد از لقاى حق در آیات قرآن همین مرتبه است‌، مرتبه‌‌اى که کار دلیل و برهان کار دیده نیست، بلکه نتیجه حرکت الهى قلب است، قلبى که خانه اوست و عرصه تجلّى نور او و چون دیده قلب که از آن تعبیر به بصیرت مى‌‌شود، به نور یقین روشن گردد انسان مستحقّ عنایات خاصّه و الطاف رحمانیه مى‌‌گردد و مى‌‌شنود آنچه را قبل از این یقین نمى‌‌شنید و مى‌‌بیند آنچه را نمى‌‌دید و مى‌‌یابد، آنچه را نمى‌‌یافت.

برخی دیگر مراتب یقین را با مثال آتش به این صورت توضیح داده اند:

1. علم الیقین: و آن این است که انسان از دلائل مختلف به چیزى ایمان آورد مانند کسى که با مشاهده دود ایمان به وجود آتش پیدا مى‌کند.
2. عین الیقین: و آن در جایی است که انسان به مرحله مشاهده مى‌رسد و با" چشم" خود مثلا آتش را مشاهده مى‌کند.
3. حق الیقین: و آن همانند کسى است که وارد در آتش شود و سوزش آن را لمس کند و به صفات آتش متصف گردد و این بالاترین مرحله یقین است.

یقین در روایات

حقیقت یقین

اولین مرحله ایمان، معرفت و سپس یقین و بالاترین درجه یقین، رضا به قضاى الهی -که گاهی ناخوشایند است- مى‌باشد.

حقیقت یقین در کلام معصومین علیهم السلام، توکل بر خدا و تسلیم در برابر امر خدا و رضا به مقدرات خدا و واگذارى کارها به خدا دانسته شده است.

در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: به جبرئیل گفتم: تفسیر یقین چیست؟ فرمود: مؤمن براى خدا کارى مى‌کند که گویا او را مشاهده مى‌نماید و اگر او خداوند را مشاهده نمى‌کند خداوند او را مى‌نگرد و یقین کند که هر چه به او مى‌رسد باید مى‌رسید و خطا نمى‌کرد و هر چه به او اصابت نمى‌کند باید هم اصابت نمى‌کرد.

یقین در نظر اهل یقین

در باب «حقیقة الایمان و الیقین» کتاب اصول کافى مرحوم کلینى روایت شده است که رسول اللّه صلّى اللّه علیه وآله نماز صبح بگزارد و بعد از نماز جوانى را در مسجد دید که سرش را فرود مى‌‌آورد. رسول اللّه بدو گفت: اى فلان چگونه صبح کرده‌‌اى؟ گفت: یا رسول اللّه صبح کرده‌ام درحالى‌‌که صاحب یقینم. رسول اللّه از گفتار وى به شگفت آمد و گفت هر یقینى را حقیقتى است، حقیقت یقین‌ تو چیست؟ گفت اى رسول اللّه یقینم مرا اندوهگین کرد و شبم را به بیدارى و روزهاى گرمم را به تشنگى کشانیده است تا آنکه گویا من اکنون به عرش پروردگار نگاه مى‌کنم که براى حساب واداشته شده است و خلائق براى حساب محشورند و من در میان آنانم و گویا که به اهل بهشت مى‌‌نگرم که در بهشت متنعّمند و یکدیگر را مى‌‌شناسند و بر اریکه‌‌ها تکیه داده‌‌اند و گویا که اهل آتش را مى‌‌بینم که در آتش معذّبند و فریاد برمى‌‌آورند و گویا که من اکنون آواز زبانه آتش را مى‌‌شنوم که بر گوش‌هاى من مى‌‌پیچد.

رسول اللّه صلّى اللّه علیه وآله به اصحاب خود فرمود: «هذا عبد نوّر اللّه قلبه» این بنده‌اى است‌ که خداوند دل او را به ایمان روشن کرده است. سپس رسول اللّه بدو فرمود: «الزم ما انت علیه»؛ از این حال جدا مشو. آن جوان گفت: یا رسول اللّه براى من از خداوند بخواه که در خدمت تو شهادت را روزى من گرداند. رسول اللّه بخواست و طولى نکشید آن جوان در یکى از غزوات بعد از نه نفر که وى دهمین بود شربت شهادت چشید.

فضیلت یقین

یقین افضل کمالات، اشرف فضایل و اهم اخلاق است و در کلام معصومین علیهم السلام و سخنان بزرگان آمده است که:

1. هیچ نورى همچون نور یقین نیست.
2. یقین از ایمان و اسلام بافضیلت­ تر است.
3. عمل کم و همیشگى با یقین، بهتر از اعمال زیاد بدون یقین است.
4. چیزى گرامى‌تر و عزیزتر از یقین نیست.
5. بهترین چیزى که به قلب داده شده، یقین است.
6. خیرى که همواره در قلب جاى دارد، یقین است.
7. یقین ثروتى است که از همه چیز کفایت مى‌کند.
8. اهل یقین مورد غبطه دیگران می باشد.
9. کمتر از یقین چیزى بین مردم تقسیم نشده است.
10. با ارزش‌ترین چیزى که در دل انسان راه می یابد، یقین است.
11. رأس دین، درستى یقین است.

حدّ یقین

برای دانستن حدّ و نهایت یقین می توان به کلام امام صادق علیه السلام اشاره داشت که فرمودند: حد یقین این است که فقط از خداوند بترسى.

متعلق یقین

آنچه یقین به آن تعلق می گیرد یا از اجزاء و لوازم ایمان است، مانند وجود خداوند و صفات کمالیه او و مباحث متعلق به نبوت و امامت و احوال نشئه آخرت، و یا اموری که در ایمان مدخلیتی ندارد.

در روایات، یقین بنابر نقلی بر چهار شعبه: تیزهوشى، رسیدن به حقایق، عبرت‌شناسى، سنّت و روش پیشینیان و بنابر نقل دیگر بر چهار شاخه: شوق و ترس و زهد و انتظار تقسیم می شود.

زمینه یقین

با توجه به آیه ۹۹ سوره حجر، «عبادت»، زمینه ساز یقین است: «وَاعْبُدْ رَبَّک حَتىَ‌ یأْتِیک الْیقِینُ»؛ و پروردگارت را عبادت کن تا یقین (مرگ‌) تو فرا رسد.

گویا که معناى آیه چنین است: اگر مى‌خواهى به یقین و مراتب آن برسى و معلوم را به تفصیل به دست آورى به عبادت پروردگارت مشغول باش تا مراتب یقین که مطلوب تو است بدست آید که تداوم بر بندگى حق، سبب پیدا شدن یقین است. و نیز احتمال است که مراد از آمدن یقین، رسیدن اجل مرگ است که با فرا رسیدنش غیب، مبدل به شهادت و خبر مبدل به عیان مى‌شود.

امر دیگری که انسان را به مقام رفیع یقین می رساند، تسلیم محض خداوند بودن است؛ زیرا کسی به این مقام می رسد که در قلب او جز خواسته خدا چیزی نباشد.

نشانه صحت یقین

در حدیث شریفی از امام صادق علیه السلام دو چیز علامت صحت و سلامت یقین شمرده شده: یکى آن که سخط و غضب حق را به رضاى مردم نفروشد. دیگر آن که مردم را ملامت نکند به آنچه خدا به آنها نداده. که این دو از ثمرات کمال یقین است؛ چنانچه مقابل آنها، از ضعف یقین و علت و مرض ایمان است.

همچنین نترسیدن از مرگ نیز، نشانه دیگری بر صحت یقین برشمرده شده است.

نشانه‌های ضعف یقین

در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام، نشانه ضعف یقین برای ما روشن می شود: «کسى که یقین او ضعیف و سست باشد:

1. در جریان زندگى خود پیوسته متوجه به وسائل و اسباب شده و تمسک و توسل به آنها پیدا مى‌کند و این را نزد خود جایز و صحیح تصور نموده و برخلاف اخلاص و توحید نمى‌داند.
2. در امور زندگى خود بدون دقت و تحقیق حق، از رسوم و عادات مردم پیروى کرده و گفتار و اقوال دیگران را معتبر مى‌شمارد.
3. در امور مربوط به زندگى مادى دنیوى، کمال کوشش و سعى بلیغ نموده و در جمع دنیا و نگهدارى و امساک آن اهتمام خواهد داشت. او اظهار مى‌کند که مانع و معطى و دهنده و گیرنده‌اى به جز پروردگار متعال نیست و هر بنده‌اى نمى‌رسد مگر به آنچه روزى و قسمت و نصیب او باشد و به زبان مى‌گوید که سعى و کوشش اثرى در تغییر مقدرات و در زیادى قسمت ندارد، ولى از لحاظ عمل و از باطن و قلب خود مخالف این اظهار و گفتار است.»

نشانه‌های صاحب یقین

برای اهل یقین نشانه هایی برشمردند:

1. نشانه‌اش این است که از غیر خدا قطع امید مى‌کند و به حول و قوه خدا پناه مى‌برد.
2. و در پیروى از اوامر او استقامت مى‌کند.
3. و در ظاهر و باطن خدا را عبادت مى‌نماید.
4. صاحب کرامت است؛ زیرا هر قدر یقین انسان زیاد شود، قوه تصرف برای او در جمیع کائنات حاصل می شود.
5. به وجود پروردگار از روى حقیقت یقین داشته و بدو ایمان آورد.
6. محقّق بودن مرگ را باور داشته و از آن بترسد.
7. مطمئن باشد که قیامت حقّ است.
8. یقین داشته باشد که بهشت حقّ است.
9. همچنین به دوزخ و عذاب یقین دارد.
10. به حقیقت سؤال و جواب روز رستاخیز باور داشته، آنگاه به حساب کردار خود برسد.

آثار یقین

یقین نصیبی است که هر کس به آن مزین شد، محرم خلوتخانه انس می گردد که به سبب آن می توان به اصلاح و تهذیب نفس، آرامش و سکونت، درک آیات الهی، صبر و شکیبائى، امیدواری، کسب بسیاری از امور علمی و عملی، برطرف کردن غم و اندوهها و به جایگاه بلندى که موجب شگفتى مى‌شود و منجر به هدایت می شود، رسید.

ملاک ایمان، نشانه‌ی پرهیزکاران، نشانه‌ی مؤمن، اخلاص در عمل و تقوى و پرهیز از گناه، رفع وساوس نفسانیه، بزرگترین بی نیازى، کوشش در زندگی، نیرومند شدن، کوتاهی آرزوها، دورکردن حوادث و مشکلات زندگى، جلب نکردن رضایت مردم با عملى که موجب خشم خدا است، ملامت نکردن مردم در تنگناها، برتری عمل اندک و مداوم به واسطه یقین در نزد خداوند، حرص نورزیدن به دنیا،، فراموش کردن دنیا و... همه از آثار یقین می باشد.

آثار عدم یقین

1. پذیرفته نشدن دعا.
2. کم ارزش بودن عمل فراوان بدون یقین.
3. آن که قلبش به یقین نرسیده است، عملش به فرمان او نیست.
4. هیچ بی خردی ای همچون کمى یقین نیست.
5. خوابیدن همراه با یقین، برتر از نماز گزاردن با شک و تردید است.

منابع

• "یقین"، دانشنامه پژوهه، زینب طاهری، تاریخ بازیابی: ۲ خرداد ۱۳۹۱.
• هزار و یک کلمه‌، علامه حسن زاده آملی، بوستان کتاب‌، قم‌، ۱۳۸۱.
• عرفان اسلامى‌: شرح و تفسیر مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه‌، حسین انصاریان‌، انتشارات دارالعرفان‌، قم‌، ۱۳۸۶.