محمدتقی بهجت فومنی
آیت الله محمدتقى بهجت (1388-1294 ش)، فقیه، عارف، مرجع تقلید شیعه و از شاگردان برجسته سید علی قاضی و محمدحسین غروى اصفهانى بود. از ایشان آثار ارزشمندی در موضوع فقه و اصول برجای مانده است. شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی از شاگردان او هستند.
محتویات
ولادت و خاندان
محمدتقى بهجت فومنی در اواخر سال 1334 ه.ق (مطابق 1294 ش) در شهر فومن واقع در استان «گیلان» به دنیا آمد. هنوز شانزده ماه از عمرش نگذشته بود كه مادر را از دست داد. پدرش كربلايي محمود بهجت، از مردان مورد اعتماد شهر فومن بود و در ضمن اشتغال به كسب و كار، به رتق و فتق امور مردم مي پرداخت و اسناد مهم و قباله ها به گواهي ايشان مي رسيد. وي اهل ادب و از ذوق سرشاري برخوردار بوده و مشتاقانه در مراثي اهل بيت عليهم السلام به ويژه حضرت ابا عبدالله الحسين عليه السلام شعر مي سرود.
تحصیل و استادان
تحصیلات ابتدایى حوزه را در مكتبخانه فومن به پایان رساند و پس از تحصیلات ادبیات عرب در سال 1348 ه.ق هنگامى كه تقریباً 14 سال از عمر شریفش مى گذشت، براى تكمیل دروس حوزوى عازم عراق شد و حدود 4 سال در كربلای معلى اقامت نمود و علاوه بر تحصیل علوم رسمى از محضر استادان بزرگ آن سامان، از جمله مرحوم شیخ ابوالقاسم خویى (غیر از آیت الله خویى معروف) بهره برد و در سال 1352 ه.ق براى ادامه تحصیل به نجف اشرف رهسپار گردید و سطح عالى علوم حوزه را در محضر آیات عظام از جمله: آقا ضیاءالدین عراقى، شیخ مرتضى طالقانى و میرزاى نائينی به پایان رساند و پس از آن، در حوزه درسى آیت الله محمدحسین غروى اصفهانى وارد شد.
افزون بر این، ایشان از محضر آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانى و شیخ محمدكاظم شیرازى صاحب حاشیه بر مكاسب، و در حوزه علوم عقلى، كتاب «الاشارات و التنبیهات» ابن سینا و «اسفار» ملاصدرا را نزد آیت الله سید حسین بادكوبه اى فراگرفت. او در زمان تلمذ، به تدریس سطوح عالى نیز پرداخت و در تألیف كتاب «سفینة البحار» با محدث كبیر حاج شیخ عباس قمى همكارى نمود.
آيت الله محمدتقی مصباح درباره استفاده آيت الله بهجت از استادان خود مي گويد: «در فقه بيشتر از مرحوم آقا شيخ محمد كاظم شيرازي - كه از شاگردان مرحوم ميرزا محمدتقي شيرازي و از استادان بسيار برجسته نجف اشرف بود- استفاده كرد، و در اصول از مرحوم آقاي نائيني، و سپس بيشتر از مرحوم آقا شيخ محمدحسين غروي اصفهاني فايده برده بودند، هم مدّت استفاده شان از مرحوم اصفهاني بيشتر بود و هم استفاده هاي جنبي ديگر».
آیت الله بهجت در زمینه تهذیب نفس در زادگاهش (فومن) از كودكى محضر عالم بزرگوار سعیدى و در كربلا از برخى علماى دیگر بهره برد، تا این كه در نجف اشرف در سن 17-18 سالگى با آیت حق، علامه سید علی قاضى آشنا شد و گمشده خویش را در وجود ایشان یافت و در سلك شاگردان اخلاقى - عرفانى ایشان درآمد. آيت الله مصباح مي گويد: «ايشان از مرحوم حاج ميرزا علي آقاي قاضي مستقيماً در جهت اخلاقي و معنوي بهره برده و سالها شاگردي ايشان را كرده بودند».
بازگشت به ایران:
آیت الله بهجت در سال 1364 ه.ق (1324 ه.ش) با كوله بارى از علم و كمال به سرزمین خویش هجرت نمود و در زادگاهش تشكیل خانواده داد. او در حالى كه آماده بازگشت به نجف اشرف بود، قصد زيارت حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام و اطّلاع يافتن از وضعيت حوزه قم را كرد، ولي در طول چند ماهي كه در قم توقف كرده بود، خبر رحلت استادان بزرگ نجف، يكي پس از ديگري شنيده مي شد، لذا ايشان تصميم گرفت كه در شهر مقدس قم اقامت كند.
آيت الله بهجت در قم از محضر آيت الله حجت كوه كمره اي استفاده كرده و در بين شاگردان آن فقيد سعيد درخشيد. ایشان همچنین در کنار حضرات آيات، امام خميني، گلپايگاني و ... به درس مرحوم آيت الله بروجردي حاضر شد.
تدريس و شاگردان
آيت الله بهجت در همان ايام كه در درس اساتید خود حضور مي يافت، ضمن تهذيب نفس و تعلّم، به تعليم هم مي پرداخت و سطوح عاليه را در نجف اشرف تدريس مي كرد. پس از هجرت به قم نيز پيوسته اين روال را ادامه مي داد. در رابطه با تدريس خارج فقه توسط ايشان نيز در مجموع مي توان گفت كه ايشان بيش از چهل سال به تدريس خارج فقه و اصول اشتغال داشته و به واسطه شهرت گريزي غالباً در منزل تدريس كرده است، و فضلاي گرانقدري ساليان دراز از محضر پر فيض ايشان بهره برده اند.
آيت الله مصباح یزدی در مورد روش تدريس ايشان مي گويد: «ايشان در بيان مطالب سعي مي كردند ابتدا مسأله را از روي كتاب شيخ انصاري قدّس سره مطرح كنند، و بعد هر كجا مطلب قابل توجهي از ديگران مخصوصاً از صاحب جواهر قدس سره، و از مرحوم آقا رضا همداني و ديگران مطالب برجسته اي داشتند آن را نقل مي كردند، و بعد هرجا خود ايشان نظر خاصي داشتند آن را بيان مي كردند. اين شيوه از يك طرف باعث اين مي شد كه انسان از نظر استادان بزرگ در يك موضوع آگاه بشود و در عين حال صرفه جويي در وقت مي شد... در ضمن تدريس، در ميان نكته هايي كه از خود ايشان ما استفاده مي كرديم و طبعاً بعضي از اين نكته ها چيزهايي بود كه ايشان از استادانشان شفاهاً دريافت كرده بودند، به مطالب بسيار ارزنده و عميق و داراي دقتهاي كم نظيري بر مي خورديم».
محل تدریس درس خارج ایشان ابتدا در حجرات مدارس و بعد در منزل شخصى خود بود و سپس در مسجد فاطمیه واقع در گذرخان تشكیل مى گردد و محل اقامه نماز جماعت و مراجعات عمومى ایشان نیز همین مسجد بود.
برخی از شاگردان ایشان عبارتند از:
- محمد محمدی گیلانی
- محمد یزدی
- احمد آذری قمی
- عباس محفوظی گیلانی
آثار و تألیفات
برخی از آثار چاپی و خطی آیت الله بهجت به این قرار است:
- مباحث‌الاصول (دورۀ کامل اصول)؛
- حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری (ره) و تکمیل آن تا پایان متاجر؛
- مجموعه فقهی «بهجة الفقیه»، شامل کتاب‌های طهارة، صلاة، زکاة، خمس و حج؛
- حاشیه بر مناسک شیخ انصاری (ره)؛
- رسالۀ توضیح المسائل (فارسی و عربی)؛
- مناسک حج؛
- وسیلةالنجاة: این کتاب حاوی آرای ایشان در برخی ابواب فقه است که در متن کتاب «وسیلة النجاة»، تألیف حضرت آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی (ره) آمده و جلد نخست آن به چاپ رسید؛
- جامع‌المسائل: دورۀ فقه فتوایی، حاصل تأملات بیست‌وپنج سالۀ این فقیه اهل‌بیت در مقام اِفتا است که در نوع خود بی‌نظیر است. بخشی از آن، حاشیه بر کتاب «ذخیرةالعباد» مرحوم شیخ محمدحسین غروی است که در پنج جلد به چاپ رسید؛
- سروده‌های عرفانی و اخلاقی.
ویژگی‌های اخلاقی
تقوا و خودسازی:
آیت‌الله بهجت در نوجوانی به میدان خودسازی گام نهاد، و در فراگیری علوم و تزکیه نفس چنان جدی بوده که گویا کاری غیر از آن ندارد، و همواره در آموزش‌های اخلاقی بر این نکته اصرار دارد که تلاشی پیگیر و ریاضتی فراگیر لازم است تا انسان در جبهه ستیز با رذیلتهای اخلاقی و در جهاد اکبر با هواهای نفسانی، سر بلند و پیروز گردیده و به سازندگی خویش بپردازد، و همواره معتقد به لزوم همپایی دانش و اخلاق بوده و مؤکدا به خطر جدایی علم و تزکیه هشدار می‌ده.
زهد و ساده زیستی:
ایشان زاهد عارفی است که پیوسته بی رغبت به دنیا و آزاده و بی تکلف زیسته است، آن بزرگوار از برجسته‌ترین چهره‌های زاهد و وارسته زمان ماست که چنان در جاذبه معنویات قرار گرفته و به حقیقت و باطن دنیا توجه داشته که ذره‌ای به تعلقات و مادیات آلوده نگشته است. زندگی ساده او در خانه‌ای قدیمی و محقر در قم، و مقاومت ایشان در برابر خواسته‌های مکرر علما و مردم برای تعویض خانه، گواهی صادق بر روح بزرگ و زاهدانه این پیر فرزانه است.
عبادت:
ارتباط استوار آیت‌الله العظمی بهجت با خداوند متعال، ذکرهای پی در پی، به جای آوردن نوافل، شب زنده داری‌های کم نظیر ایشان بسیار عبرت انگیز است. سال‌های سال نماز جماعت ایشان از شورانگیزترین، با صفاترین و روح نوازترین نمازهای جماعت ایران اسلامی بود. آیت‌الله بهجت شبی بعد از نماز فرموده بودند: «اگر سلاطین عالم می‌دانستند که انسان در حال عبادت چه لذت‌هایی می‌برد، هیچ گاه دنبال این مسائل مادی نمی‌رفتند».
زیارت و توسل:
آیت‌الله بهجت حتی در سن و سال بالا، برنامه روزمره خویش را به این صورت آغاز می‌کرد: هر روز با نهایت ادب به محضر مقدس حضرت معصومه علیهاالسّلام شرفیاب می‌شد و با احترام و خضوع در مقابل ضریح مطهر می‌ایستاد و بعد زیارت عاشورا را قرائت می‌کرد.
تواضع و فروتنی:
شهرت گریزی، هوی ستیزی و فروتنی از دیگر ابعاد برجسته شخصیت معنوی ایشان است؛ با اینکه فقیهی شناخته شده و مجتهدی صاحب نام و از برجستگان حوزه علمیه قم می‌باشند، نه تنها تا کسانی که از ایشان مسن‌تر بودند و یا جلوتر بودند، بلکه تا هم دوره‌ای‌های ایشان در قید حیات بودند هیچگاه اجازه انتشار توضیح المسائل خود را نمی‌دادند، تا اینکه با در خواست‌های مکرر عالمان راضی شدند فتاوایشان به چاپ برسد، با این حال به هیچ وجه اجازه ندادند رساله شان را از وجوهات شرعیه چاپ کنند. و نیز در مجالسی که از طرف ایشان برگزار می‌شده است، ایشان به خطبای مجالس توصیه می‌فرمودند که: حتی از ذکر نام ایشان در مجلس خودداری کنند. و این، خود دلیل اوج هوی ستیزی این مرجع بزرگ است.
مقام معنوی:
آیت‌الله بهجت در سیر و سلوک سابقه ده‌ها ساله دارد، ایشان از شاگردان عارف کامل حضرت آیت‌الله سید علی آقای قاضی رحمة‌الله‌علیه و مورد توجه خاص آن استاد بزرگ بوده و در اوان جوانی، مراحلی را در عرفان سپری کرده‌اند. بعضی از نزدیکان مرحوم قاضی می‌گفتند: «از مقامات و مراحلی که ایشان طی کرده‌اند اطلاع داریم، ولی عهدی داریم با ایشان که به احدی نگوییم.» مؤلف کتاب انوار الملکوت نیز در این باره می‌نویسد: «آیت‌الله بهجت، دارای حالات و مکاشفات غیبیه الهی بوده و در سکوت و مراقبه، حد اعلایی از مراتب را حایز بوده‌اند.»
اهتمام ويژه به رعايت شرعيات
مهمترين ويژگى كه در اولين نگاه از آيت‌الله بهجت مشاهده مى‌شود اهتمام ايشان به رعايت آداب شرعی و سيره اهل‌بیت عليهم‌السلام مى‌باشد. آيت‌الله مصباح در اين باره مى‌گويد: «همه علماى اخلاقى شیعه در اينكه راه صحيح تكامل، راه عبوديت است و انسان جز با اطاعت دستورات خدا نمى‌تواند به مقامى برسد، متفقند. مگر كسانى كه انحرافاتى در فكر و رفتارشان باشد; اما بر اهميت دادن به رعايت آداب شرعى و سيره اهل بيت عليهم السلام همه يكسان نيستند. حضرت آقاى بهجت شخصاً در رعايت آداب شرعى بسيار مقيد بودند و ريزه‌كاري‌هاى خاصى را در رفتارشان رعايت مى‌كردند.
در نظر بزرگان
امام خمینی: آيت‌الله مصباح مى‌گويد: «مرحوم آقا مصطفی (ره) از پدرشان مرحوم امام (ره) نقل مى‌كرد: آقا معتقدند جناب آقاى بهجت داراى مقامات معنوى بسيار ممتازى هستند. از جمله مطالبى كه از پدرشان درباره آقاى بهجت نقل مى‌كردند اين بود كه: ايشان داراى موت اختیاری هستند، يعنى قدرت اين را دارند كه هر وقت بخواهند روح خويش را از بدن به اصطلاح خلع كنند و بعد مراجعت كنند.» باز آيت‌الله يزدى در مورد عنايت ويژه حضرت امام به ايشان مى‌گويند:« در يكى از شرفيابى‌هاى خبرگان رهبری به خدمت حضرت امام راحل رحمه الله، از ايشان رهنمودى براى مسائل اخلاقى خواسته شد، حضرت امام، خبرگان را به حضرت آيت‌الله العظمى بهجت حواله دادند. و در جواب اظهار خبرگان كه ايشان كسى را نمى پذيرد، فرمودند: آنقدر اصرار كنيد تا بپذيرد.»
آيت‌الله شيخ عباس قوچانى: آيت‌الله مصباح مى‌گويد: «از جمله كسانى كه درباره حضرت آقاى بهجت اعتقاد به كمالات فوق العاده داشت، آقا شیخ عباس قوچانی، جانشين مرحوم آقاى قاضى در مسائل اخلاقى و عرفانى بود. ايشان مى‌فرمود: وقتى كه آقاى بهجت خيلى جوان بود، به مقاماتى رسيده بود كه ما به واسطه ارتباط نزديك و رفاقت صميمانه‌اى كه داشتيم اطلاع پيدا كرديم، و ايشان از من عهد شرعى گرفتند تا زنده هستم آنها را جايى نقل نكنم. و به نظرم همين موت اختيارى را مطرح مى كردند.»
علامه طباطبايى: «ايشان (آيت‌الله بهجت) عبد صالح است.»
آيت‌الله بهاءالدينى: «الآن ثروتمندترين مرد جهان (از جهت معنوى) آقاى بهجت است.»
سيد عبدالكريم كشميرى: از محضر ايشان سؤال شد: اكنون چه كسى را به عنوان استاد كامل معرفى مى‌كنيد؟ فرمودند: «آقاى بهجت، آقاى بهجت.»
علامه محمدتقى جعفرى: «اينكه در روايات آمده است كه "هر كس عالمى را در چهل روز زیارت نكند، مات قلبه (قلبش مى ميرد)..." مصداق بارز «علما» آيت‌الله بهجت هستند. صرف ديدن و ملاقات كردن ايشان خود سر تا پا موعظه است. من هر وقت ايشان را مى‌بينم تا چند روز اثر اين ملاقات در من باقى است، و در واقع هشدار دهنده براى ما مى‌باشد.»
آيت‌الله مصباح یزدی: «آيت‌الله بهجت هم در مسائل علمى فوق العاده دقيق هستند و بدان اهتمام دارند و واقعاً درس را يك وظيفه و واجب جدّى مى‌دانند و تحقيق در مسائل فقهى را بسيار اهميت مى‌دهند، و هم در مسائل عبادتى و معنوى اهتمام كافى دارند و آنها را يك بال ديگرى براى پرواز انسان تلقى مى‌كنند كه هيچ كدام بدون ديگرى كارساز نيست.»
وفات
مرحوم آیت الله بهجت در روز 27 اردیبهشت سال ۱۳۸۸ شمسی در قم وفات نمود. پیکر پاک ایشان در حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) در مسجد بالاسر مدفون شد.
منابع
- توضيح المسائل محمدتقی بهجت.
- زندگی نامه آیت الله بهجت، سایت مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله بهجت.
- سایت خبرگزاری دفاع مقدس.
- ویکی فقه.
