روض الجنان و روح الجنان (کتاب)

تفسیر «روض الجنان و روح الجنان» اثر مهم شیخ ابوالفتوح رازى (م، ۵۵۲ ق) از مفسران بزرگ شیعه در قرن ۶ هجری است.

نویسنده	ابوالفتوح رازی
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	20
مصحح‌	محمدجعفر ياحقی
مصحح	محمدمهدی ناصح‌
روض الجنان و روح الجنان

مؤلف

تاریخ ولادت و وفات حسین بن على خزاعى نیشابورى، معروف به ابوالفتوح رازى، به روشنى معلوم نیست و منابع و مآخذى که شرح حال وى را آورده اند، از چگونگى رشد و تعلیم و تعلم وى اطلاعات شایسته بدست نداده اند. از مجموع گزارش‌هاى تاریخى، چنین بدست مى آید که شیخ ابوالفتوح رازى از اولاد نافع بن بُدیل خزاعى از صحابه معروف رسول اکرم صلى الله علیه و آله است. شیخ رازی در سده ششم هجرى در رى مى زیسته و پدرانش در نیشابور ساکن بوده اند. شیخ منتجب الدین در فهرست، وى را با عنوان‌هایى چون: عالم واعظ، مفسر و صاحب تصانیف ستوده است. قاضى نورالله شوشترى (م، ۱۰۱۹ ق) در مجالس المؤمنین، وى را با تعابیرى چون قدوة المفسرین، اعلام علماى تفسیر و کلام و عظماى ادباى انام یاد کرده است. مرحوم میرزا عبدالله افندى مى نویسد: «عالم فاضل، فقیه و مفسر کامل معروف به ابوالفتوح رازى، صاحب تفسیر بزرگ فارسى که سرمشق مفسران است، از دانشمندان بزرگ و از شخصیت‌هاى برجسته امامیه است».

مهمترین استادان او على بن محمد (پدرش)، عبدالرحمن ابوالوفاى رازى و مفید ثانى (فرزند شیخ الطائفه) هستند و منتجب الدین رازى، ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسى از شاگردان او می باشند.

کتابهای حسنیه، روح الاحباب و روح الالباب فى شرح الشهاب و کتاب یوحنا، از دیگر تألیفات رازی به شمار می روند.

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب از قدیم ترین تفاسیر فارسى شیعه است که پس از مجموعه اى از تفاسیر فارسى، همچون: ترجمه منسوب به تفسیر طبرى، تاج التراجم، تفسیر ابوبکر عتیق سورآبادى، تفسیر کمبریج و دیگر تفاسیر فارسى اهل سنت مربوط به قرن پنجم و ششم نگاشته شده است.

از نکات شایان ذکر درباره این تفسیر، جامعیت و توجه به ابعاد مختلف ادبى و تاریخى، کلامى، فقهى، روایى و اخلاقى است. این تفسیر متنى استوار دارد و بى تردید در میان آثار پرحجم و ممتاز ادب فارسى به عنوان یکى از ارزنده ترین آن‌ها جاى خاص خود را بازیافته است.

شیوه مفسر در این تفسیر چنین است که وى در آغاز به تعداد آیات، مکى و مدنى بودن، اقوال دیگران در این باب و فضیلت سوره اشاره مى کند. مؤلف آنگاه آیه به آیه به تفسیر قرآن مى پردازد، در برابر هر آیه ترجمه آن را مى آورد و سپس کلمات را شرح و توضیح مى دهد. روش تفسیرى وى استفاده از عقل و نقل است و تفسیر او در رده تفاسیر اجتهادى محسوب مى گردد. مؤلف در زمینه اخبار و آثار، هم از منابع و جوامع روایى شیعه و هم از جوامع اهل سنت استفاده مى کند، به اقوال و گفتار مفسران سده هاى اول توجه زیادى نشان مى دهد و غالباً بدون هیچ اظهارنظرى گفتار آنان را نقل مى کند.

تفسیر ابو الفتوح رازى بر تفسیرهاى عربى و فارسى بعد از خود اثر نهاده است. قاضى نور اللّه شوشترى (ج ۱، ص ۴۹۰) ضمن ستایش از این تفسیر، اظهار نظر کرده که فخرالدین رازى اساس تفسیر کبیر خود را از این کتاب گرفته و براى دفع انتحال، بعضى از تشکیکات خود را بر آن افزوده است. از میان تفسیرهاى فارسى که از ابو الفتوح متأثر بوده و بوضوح و گاه به عین عبارت از آن نقل قول کرده‌اند، مى‌توان به دو تفسیر پر آوازه شیعه، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسیر گازر تألیف ابو المحاسن حسین بن حسن جرجانى و «منهج الصادقین» ملا فتح اللّه کاشانى اشاره کرد. متن این دو کتاب، بویژه تفسیر گازر، با روض الجنان اغلب یکسان و سزاوار سنجشهاى دقیق است (جرجانى، ج ۱، مقدمه حسینى ارموى، ص ى- یا، لز- لح).

نسخه شناسی

تفسیر ابو الفتوح تقریبا از زمان حیات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونویسى شده است. تاکنون ۵۳ نسخه ناقص و کامل از این تفسیر در کتابخانه‌هاى ایران و دیگر کشورها شناسایى شده (ابو الفتوح رازى، ج ۱، مقدمه یاحقى و ناصح، ص هفتاد و شش- هشتاد و یک) که کهنترین آنها دست نویس شماره ۱۳۳۶ آستان قدس رضوى مورخ ربیع الاول ۵۵۶ است که تنها مجلدات ۱۶ و ۱۷ تفسیر را شامل مى‌شود. نسخه‌اى از این کتاب متعلق به کتابخانه شخصى جلال الدین محدث ارموى، مورخ دوم صفر ۵۷۹، صریحا نشان مى‌دهد که از روى نسخه‌اى به تاریخ ۵۳۳ کتابت شده است. از میان ۵۳ دست‌نویس شناخته شده این اثر، تنها چهار نسخه است که دو دوره کامل تفسیر (هر دوره در دو نسخه) را تشکیل مى‌دهد و مابقى تنها بخشى از این تفسیر است. تفسیر روض الجنان بر اساس تقسیم بندى خود مؤلف و تصریح برخى از هم روزگاران او مانند منتجب الدین رازى (همانجا) و عبد الجلیل قزوینى (ص ۲۱۲) و اتفاق همه دست نویسها بیست جلد بوده که فراهم آورندگان سه چاپ اول کتاب تقسیم‌بندى را مراعات نکرده ‌اند.

تفسیر ابو الفتوح را نخستین بار تنى چند از فضلا، از جمله ملک الشعرا صبورى، در ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ در پنج مجلد آماده چاپ کردند که دو مجلد آن در ۱۳۲۳ به فرمان مظفر الدین شاه و سه جلد باقى مانده در ۱۳۱۳- ۱۳۱۵ ش به دستور على اصغر حکمت، وزیر معارف وقت، به چاپ رسید (همین چاپ، که در پایان مجلد پنجم حاوى مؤخره‌اى به قلم محمد قزوینى درباره مؤلف و تفسیر اوست، در ۱۴۰۴ در قم به صورت افست منتشر شده است). چاپ دیگرى از این کتاب در ده جلد در ۱۳۲۰ ش با تصحیح و حواشى میرزا مهدى الهى قمشه‌اى منتشر شد. چاپ سوم این کتاب در ۱۳۸۲ با تصحیح و حواشى میرزا ابوالحسن شعرانى در سیزده مجلد با نام روح الجنان و روح الجنان سامان یافت که بارها به طریق افست تجدید طبع شده است. آخرین چاپ آن در بیست جلد با تصحیح و مقابله با ۳۸ نسخه کهن و ذکر نسخه بدلها و با مقدمه‌اى مبسوط به کوشش و تصحیح محمد جعفر یاحقى و محمد مهدى ناصح در سالهاى ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۶ ش، از سوى بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

روض الجنان و روح الجنان

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی