سید ابوالقاسم دهکردی

آیت الله سید ابوالقاسم دهکردی (1272-1353 ق)، از فقها و مراجع بزرگ اصفهان در نیمه اول قرن چهاردهم و از بود.

ولادت و خاندان

سید ابوالقاسم دهکردی در ماه رجب سال 1272 هجری (مطابق با 1234 ه.ش) در دهکرد (شهرکرد) دیده به جهان گشود. پدرش سید محمدباقر حسینی، از علمای دهکرد بود. شجره نامه این عالم بزرگ به امام زین العابدین (علیه السلام) می­ رسد.

تحصیلات و استادان

تحصیل در اصفهان:

سید ابوالقاسم دهکردی این توفیق را بدست آورد كه از دوران نوجوانی به حوزه علمیه در اصفهان روی آورد و برای ادامه تحصیل به مدرسه صدر برود و پایه‌های علمی خویش را در فقه و اصول و ادبیات عرب استحكام بخشد و از استادان پرآوازه آن عصر بهره‌های وافر ببرد.

اساتید سید ابوالقاسم در دروس سطح عبارتند از:

1. ابوالمعالی كرباسی (1247 ـ 1315 ه.ق)؛ ابوالمعالی در تقوا و تهذیب نفس بسیار استوار بود و در مسائل فقهی، اصولی و رجالی مهارت فراوان داشت. او استاد عالمانی چون آیت الله سید محمدباقر درچه‌ای و آیت الله بروجردی و آیت الله نائینی بود.

2. میرزا محمد حسن نجفی از شاگردان شیخ مرتضی انصاری كه سید ابوالقاسم دهكردی در فقه شاگرد او بود، از علمای بزرگ و فقیهان ناموری بشمار می‌رود كه در غایت زهد و تقوا زندگی می‌كرد و مردم به لحاظ این ویژگی‌ها به او ارادت می‌ورزیدند.

3. حاج شیخ محمدباقر مسجدشاهی؛ دیگر معلم سید ابوالقاسم دهكردی است كه محدث قمی او را چنین وصف كرده است: «از علمای بزرگ، عالم به احكام شرعی، كامل در علوم اسلامی و مردی الهی و ربانی».

4. ملا اسماعیل درب کوشکی؛ سید ابوالقاسم همچنین با توجه به جایگاه اصفهان آن روز در تدریس حکمت و فلسفه، به تحصیل این علم اهتمام ویژه نمود. او بیشتر آموزه­ های حکمی را از حکیم متأله، حاج محمداسماعیل درب کوشکی فرا گرفت. سید ابوالقاسم چهار سال در نزد آن استاد بزرگ به فراگیری «اسفار» ملاصدرا پرداخت.

5. یکی دیگر از شخصیت ‌هایی كه سید ابوالقاسم دهكردی در مكتب اصفهان از وی استفاده كرد، آخوند ملا محمدباقر فشاركی (م، 1314 ه.ق) است. كتاب عنوان الكلام از آثار او است.

تحصیل در سامرا و نجف:

گر چه استادانی سترگ در اصفهان كه از نظر اندوخته‌های علمی، ابتكارات و شیوه‌های آموزش و وارستگی، از مرواریدهای اقیانوس معارف حوزه‌های علمی شیعه بشمار می‌آمدند، ولی گویی روح پرتكاپو و ذهن پویای سید ابوالقاسم نمی‌توانست در پرتو این فروغ‌ها قانع شود.

سرانجام، عزم سفر نمود و پس از تحمل سختی‌ها به عراق رسید و در سامرا به حوزه درسی میرزای شیرازی راه یافت و در حلقه شاگردان میرزای شیرازی راه یافت و در حلقه شاگردان این فقیه بزرگ درآمد.

او به خوبی دریافت كه دنیای اسلام نیازمند تحصیل و تحقیقی است تا مسلمین را از بند استعمار برهاند و استكبار جهانی را در انزوا قرار دهد و چنین دانشی را استادش دارا بود و مشاهده می‌كرد كه او ضمن آن كه در میدان اندیشه و تفكر، خستگی نمی‌شناسد و اكثر اوقاتش در تحقیق و تدریس می‌گذرد و شاگردان را مجذوب خود می‌كند، از توطئه‌های ابر قدرت‌ها هم غافل نیست و درصدد آن است كه مسلمین را از خواب غفلت بیدار كند و آنان را علیه طوفان استعمار بسیج نماید.

تدریس و شاگردان

سید ابوالقاسم دهكردی در حدود سال 1309 ه.ق پس از افزایش اندوخته‌های علمی و ارتقا به مقامات فقهی و اصولی در حوزه‌های علمیه سامرا و نجف كه حدود هفت سال طول كشید، در سن 37 سالگی به اصفهان بازگشت و در مدرسه صدر این شهر به تدریس و تحقیق و نیز تربیت طلاب پرداخت و ضمن این برنامه‌ها با تهذیب نفس و پارسایی، مدارج معنوی را طی كرد و به افكار بلندی در حكمت و عرفان رسید. بسیاری از فضلای اصفهان كه حتی خود مشغول تدریس بودند، وقتی از مقامات والای علمی و معنوی این عالم ربانی مطلع شدند به محضرش شتافتند، از جمله:

• آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی؛ که مرحوم دهكردی از مشایخ اجازه او بشمار می‌رود.
• در همان روزهایی كه دهكردی تازه از نجف آمده بود، فقیه عارف و حكیم ادیب، آیت الله حاج آقا رحیم ارباب (1297 ـ 1396 ه.ق) به محضرش شتافت و از او بهره‌مند گردید.
• آیت الله سید محمد رضوی كاشانی از مشاهر و مفاخر علمای شیعه در اصفهان، محضر دهكردی را مغتنم شمرد و به كسب اجازه از وی موفق گردید.
• آیت الله حاج شیخ مرتضی مظاهری فرزند محمدحسن بن محمد ابراهیم كرونی نزد آیت الله دهكردی تلمذ نمود و موفق شد در علوم دینی به تألیفات متعددی همت بگمارد و در سنگر وعظ و خطابه، به هدایت مردم بپردازد و خود، شاگردان فاضل تربیت كند.
• آیت الله سید محمدرضا خراسانی جرعه‌هایی از اندیشه سید ابوالقاسم دهكردی را به كام ذهن خویش فرو ریخت. وی تحصیلات را تا مرز اجتهاد ادامه داد و پس از فوت سید علی نجف آبادی، مرجعیت كلی یافت و رئیس حوزه علمیه اصفهان گردید.
• آقا سید عباس دهكردی (معروف به صفی)، فقه، اصول و حكمت را در اصفهان نزد آیت الله دهكردی فراگرفت. وی در مسجد یزدآباد و مسجد كرمانی اقامه جماعت می‌نمود و به ارشاد و تبلیغ مشغول بود.
• حاج سید كمال الدین نوربخش دهكردی، فرزند آقا سید محمود پس از آن كه مقدمات علوم و ادبیات را در شهركرد آموخت، در اصفهان به مدرسه صدر بازار رفت و نزد عموی خویش، سید ابوالقاسم دهكردی و برخی دیگر از استادان این حوزه به فراگیری علوم اسلامی پرداخت. وی مدتی در دانشگاه تهران به تدریس علوم شرعی مشغول بود. برخی كتاب‌های وی سال‌ها در دبیرستان‌های كشور مورد استفاده دانش آموزان بود.

درس خارج فقه و اصول مرحوم آیت الله دهكردی یكی از مشهورترین دروس خارج فقه و اصول بوده و شخصیت‌های دیگری چون مرحوم میرزا علی آقا شیرازی، مرحوم معلم حبیب آبادی، مرحوم آیت الله سید عبدالحسین طیب (صاحب تفسیر اطیب البیان)، آیت الله سید محمدتقی موسوی (صاحب مكیال المكارم)، آیت الله شیخ محمدرضا جرقوئی اصفهانی، آیت الله سید حسن چهارسوقی، آیت الله مرتضی دهكردی معروف به حاج آقا میرزا دهكردی، آیت الله سید محمدباقر رجایی، عالم ربانی آیت الله حسین‌علی صدیقین، آیت الله مرتضی مظاهری نجفی، میر محمدمهدی امام جمعه، ملا علی ماربینی، سید ابوالقاسم فریدنی، سید علی اكبر هاشمی، فرزند آقا حسین دهكردی، آیت الله سید احمد نوربخش دهكردی (برادرش)، آیت الله سید محمدباقر امامی (برادرزاده‌اش) و آیت الله سید محمدجواد نجفی (برادرزاده و داماد ایشان) از محضر ایشان در رشته‌های مذكور بهره گرفته‌اند.

همچنین آیت الله سید ابوالقاسم دهكردی از رجال حدیث محسوب می‌گردید و علاوه بر امام خمینی، دانشورانی چون مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، مرحوم آیت الله بروجردی، آیت الله سید محمدتقی موسوی احمدآبادی، حاج آقا رحیم ارباب و مرحوم معلم حبیب آبادی (صاحب كتاب مكارم الآثار) از ایشان اجازه نقل حدیث و اجتهاد دریافت كرده‌اند. مرحوم امام خمینی (ره) در آغاز کتاب «اربعین حدیث»، طریق روایی خود از آیت الله دهكردی را چنین بیان می کند: «اخبرنی اجازة مکاتبهً و مشافههً عدة من المشایخ العظام و الثقات الکرام و منهم السید العالم الثقه الثبت السید ابوالقاسم دهکردی الاصفهانی عن السید السند الامجد الآقا میرزا محمد هاشم الاصفهانی عن العلامه الانصاری.»

آثار و تألیفات

تألیفات سید ابوالقاسم دهکردی بسیار زیاد است و بیشتر در فقه و اصول می باشد ولی به طبع نرسیده و فقط منبر الوسیله که در مورد منابر و وعظ و تحقیقات و بیانات و اخبار است طبع شده و جزوه­هایی در بیان احادیث و تفسیر آیات نوشته اند که تاکنون به چاپ نرسیده از جمله حدیث الحقیقه کمیل بن زیاد که تا کنون شرحی به این خوبی نوشته نشده است و مرحوم آیت الله حاج سید محمد باقر امام نجفی پسر برادرشان (مرحوم سید محمد نجفی) آنرا به فارسی ترجمه کرده است.

فهرستی از آثار سید ابوالقاسم دهكردی:

1. منبرالوسیله كه مجلدی از آن ـ همان گونه كه اشاره شد ـ در توحید و مواعظ به نام وسیله النجاه به طبع رسیده است. این كتاب اخیراً به اهتمام مجید جلالی دهكردی در قم چاپ شده است.
2. حاشیه بر تفسیر صافی
3. حاشیه بر وافی
4. رساله‌ای فقهی در قبض.
5. بشارات السالكین یا واردات غیبیه
6. جنّت المأوی در اخلاق
7. حاشیه بر جامع عباسی
8. ذخیره‌ای در ادعیه و ختومات
9. رساله در طهارت
10. رساله عملیه جهت مقلدین به نام هدایه الانام
11. شرح بر شرایع، در دو مجلد در طهارت و بیع
12. شرح فارسی بر كتب من لایحضره الفقیه
13. الفوائد در متفرقات.
14. اللمعات فی شرح دعاء سمات
15. رساله در مباحث الفاظ
16. حاشیه بر نخبه حاجی محمدابراهیم كرباسی.
17. نور الابصار فی فضیله الانتظار
18. المتاجر، تقریر درس استادش مرحوم میرزا حبیب الله رشتی
19. حاشیه بر مكاسب شیخ انصاری
20. رساله‌ای در طهارت
21. ینابیع الحكمه در تفسیر
22. شرح بر اصول كافی، چنان چه خودشان در كتاب منبر الوسیله فرموده‌اند.
23. تنقیح الاصول، تقریرات درس محقق رشتی با نظریات مؤلف در بحث الفاظ
24. حاشیه بر رسائل شیخ انصاری
25. شرح حدیث حقیقت كمیل بن زیاد كه در كتاب منبر الوسیله ذكر شده است.
26. الاخلاق
27. السوانح واللوائح (تاریخ اقامت ایشان در شیراز).

فعالیت‌های اجتماعی

سیدابوالقاسم دهکردی به موازات تدریس و تحقیق، در مسجد سفره چی اقامه جماعت می نمود و مرکز فتوا و مراجعات مردم بود و اهالی اصفهان به دلیل صفای باطن و اخلاص و پارسایی این عالم ربانی به وی ارادت خاصی می ورزیدند. تا آن جا که برای ساختمان صحن و حرم زینبیه اصفهان - که می گویند مرقد زینب دختر موسی بن جعفر (علیه السلام) آنجاست - به اشاره او مردم اصفهان و توابع، اعم از مرد و زن و کوچک و بزرگ، با خود آجر و سایر مصالح ساختمانی حمل می کردند و به این مکان می بردند.

مرحوم جهانگیرخان قشقایی که تا پایان عمر همسری اختیار نکرد و فرزندی نداشت، بر حسب اعتمادی که به مرحوم سیدابوالقاسم دهکردی داشت کتاب هایش را بنابر وصیتی که نمود به این عالم واگذار کرد.

اقدامات و خدمات این فقیه فرزانه در قحطی سال 1288 ه.ق، مبارزات وی با حكومت وقت، اهتمامش در امر به معروف و نهی از منكر و كوشش او برای رفع بدعت ها، ضلالت‌ها و اضمحلال فساد و تباهی ـ كه از ناحیه افراد مرتد و پیروان فرق ضاله صورت می‌گرفت، شهرت این عالم ربانی را فزونی بخشید؛ تا جایی كه پس از ارتحال حاج سید اسدالله بیدآبادی (1290 ه.ق) مرجع و ملجأ مردم قرار گرفت و دیگر علمای شهر با آن همه مقامات علمی، تحت الشعاع وی قرار گرفتند و حوزه درسش مجمع علما، فضلا و مجتهدین گردید.

یکی از کارهای اساسی آن مرحوم که به اتفاق سایر مراجع و روحانیون بزرگ انجام داد، تشکیل هیأت علمیه اصفهان بود که به جهت رسیدگی به امور مدارس دینی و شرایط زندگی طلاب و نظارت در اجرای صحیح احکام و مقرارت اسلام در سطح اصفهان بوده است. اعضای هیأت علمیه حوزه علمیه اصفهان عبارت بودند از: مرحوم میرزا ابراهیم شمس آبادی، مرحوم سید ابوالقاسم دهکردی، مرحوم آخوند ملا محمد حسین فشارکی، شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی، حاج میرزا عبدالحسین سیدالعراقین و عده دیگری از علما و مدرسین و مجتهدین و شروع آن 1342 قمری می باشد.

آیت الله دهكردی تا آن جا مورد وثوق مردم در استان اصفهان، و چهار محال و بختیاری قرار گرفت كه اكثریت اهالی این نقاط وی را مرجع تقلید خویش قرار دادند و رساله عملیه ایشان حاوی فتاوی فقهی به نام «هدایة الانام» مكرر چاپ شد و در دسترس مقلدین آن فقیه عارف قرار گرفت.

ایشان همچنین سال‌ها امامت جماعت مسجد سفره‌چی (سُرخی‌) واقع در خیابان چهارباغ پایین و مسجد شیخ‌الاسلام واقع در خیابان عبدالرزاق را عهده‌دار بود و در برخی ایام خصوصاً ماه مبارك رمضان به ایراد سخنرانی، موعظه و اقامه مراسم احیاء اقدام می‌نمود.

وفات

آیت الله سید ابوالقاسم دهكردی در شب یكشنبه ششم شوال سال 1353 ه.ق دار فانی را وداع گفت و در روز بعد پیكر پاكش از مسجد حكیم به سوی زینبیه حركت داده شد، در این حال چنان انقلابی در شهر اصفهان ایجاد گردید كه مردم با پای پیاده در تشییع جنازه این عالم عامل حضور یافتند و آن را در سمت غربی زینبیه و در حجره‌ای مخصوص كه قبلاً از مالكین خریداری شده بود، دفن كردند و این برنامه بر طبق وصیت ایشان صورت گرفت. زیرا وقتی به وی گفته بودند: آیا شما را در تخت فولاد دفن كنیم؟ جواب داده بود: آن جا عالمان و صالحان هستند كه حكم نقره را دارند اما مرا در جوار بانویی دفن كنید كه به اهل بیت انتساب دارد و حكم طلا را دارد.

در حال حاضر مسجدی به نام آن بزرگوار در كنار امامزاده زینبیه اصفهان برپاست كه مورد توجه مردم می‌باشد. در میانه خیابان عبدالرزاق اصفهان كوچه بن بستی به نام شهید امیرحسین دیانی ـ كه قبلاً آیت الله دهكردی نام داشته ـ قرار دارد كه در حال حاضر منزل آیت الله دهكردی در آن واقع شده است كه به همان صورت اولیه و سبك و سیاق دوران حیات آن فقیه متقی، حفاظت گردیده است.

منابع

• مجموعه گلشن ابرار، جلد 3، زندگی نامه "سيد ابوالقاسم دهکردي" از غلامرضا گلي زواره
• فصلنامه حوزه شماره65.در دسترس در سایت پژوهشكده باقر العلوم عليه السلام ،بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.
• فقیه عارف سید ابوالقاسم دهکردی، غلامرضا گلی زواره، مجله پاسدار اسلام ، شهریور 1379، شماره 225،صفحه36،در دسترس در پایگاه اطلاع رسانی حوزه ، بازیابی: 28 اردیبهشت 1393.