سید ابوتراب خوانساری
سید عبدالعلى موسوى خوانسارى (۱۳۴۶-۱۲۷۱ ق) معروف به «سید ابوتراب خوانسارى»، فقیه اصولى، محدث رجالى و مدرس بزرگ شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان سید محمدباقر خوانسارى بود. علامه خوانسارى در علوم مختلف اسلامی مانند فقه، اصول، کلام، تفسیر، رجال و نیز در تطبیق فقه جعفرى با مذاهب فقهی اهل سنت، مهارت بسیارى داشت و آثار متعددى در این زمینه‌ها از خود به یادگار گذاشت. سید محمد حجت کوه کمرى و علامه شعرانى از شاگردان او هستند.
| |
| نام کامل | سید عبدالعلى موسوى خوانسارى |
| زادروز | ۱۲۷۱ قمری |
| زادگاه | خوانسار |
| وفات | ۱۳۴۶ قمری |
| مدفن | نجف، وادی السلام |
|
| |
| اساتید |
سید محمدباقر خوانسارى، سید محمدهاشم چهارسوقی، سید حسین کوه کمره ای، میرزا حبیب الله رشتى،... |
| شاگردان |
سید جمال الدین گلپایگانی، سید محمدمهدی اصفهانی، سید محمدحجت کوه کمری، علامه شعرانى،... |
| آثار |
سبیل الرشاد فى شرح نجاة العباد، المسائل البحرانیه، اصول الفقه، الصراح فى الاحادیث الحسان و الصحاح، مصباح الصالحین فى اصول الدین،... |
محتویات
ولادت و خاندان
سید ابوتراب عبدالعلى موسوى خوانسارى، در ۱۷ رجب ۱۲۷۱ ه.ق در شهر خوانسار دیده به جهان گشود. سید ابوتراب، از سادات موسوى است و نسب او به امام کاظم (علیه السلام) می‌رسد.
پدرش آیت الله سید ابوالقاسم جعفر خوانسارى (م، ۱۲۸۰ ق)، از عالمان و فقیهان معروف و از شاگردان شیخ محمدحسن نجفی و شیخ مرتضى انصارى بود. کتاب هاى «المکاسب»، «البیع» و «اعمال ماه رمضان» به دو زبان فارسى و عربى از آثار ارزشمند اوست، که نشان مهارت و احاطه او بر مبانى، ادلّه، نظرات، تراجم و رجال است. جدّش نیز، آیت الله سید محمدمهدى خوانسارى (م، ۱۲۴۶ ق) معروف به صاحب «رساله ابوبصیر»، شاگرد میرزای قمی بود و از دانشمندان بزرگ به شمار مى آمد و در علم رجال و امتیاز بین راویان مشترک، تبحرى ویژه داشت.
تحصیلات و استادان
هوش سرشار و علاقه فراوان به دانش طلبى، به خوبى در سید ابوتراب نمایان بود. این ویژگى، پدر را بر آن داشت تا تربیت علمى و اخلاقى او را، خود به عهده گیرد. بنابراین خواندن، نوشتن و قرائت قرآن کریم را به او یاد داد، به طورى که هنوز ۹ سال او تمام نشده بود که به دو زبان فارسى و عربى به خوبى تکلم مى کرد.
با وفات پدر، پسر عمه اش، سید محمدعلى موسوى خوانسارى ادامه تعلیم و تربیت سید ابوتراب را به عهده گرفت. او با کمک دیگر استادان خوانسار، تا سال (۱۲۸۶هـ .ق)، ادبیات فارسى، عربى و دیگر دانش هاى مقدماتى حوزه را به وى آموخت. سید ابوتراب از اخلاق، رفتار و انوار علوم او، تأثیر فراوان پذیرفت. وى بهره مندى خود از دانش هایى چون اصول، فقه و حدیث را مرهون وى مى دانست و بارها از او به بزرگى یاد مى کرد.
سید ابوتراب در سال ۱۲۹۱هـ .ق. براى تکمیل یافته هاى خود وارد اصفهان شد. وى نزد استادان آن شهر به مدت ۴ سال، به یادگیرى فقه، اصول، تفسیر، رجال، ریاضیات و دیگر علوم پرداخت. او سپس در سال ۱۲۹۵ هـ .ق. به نجف اشرف هجرت و در محضر آیات عظام حاضر شد و بهره هاى کافى برد. این عالم فرهیخته بعد از سال ها تحصیل به مقام بلند اجتهاد نائل شد و از فقیهان و مدرسان بزرگ آن مکان مقدس گردید.[۱]
استادان و مشایخ:
سید ابوتراب موسوى خوانسارى، محضر استادان بسیارى را درک کرد و از خرمن وجودى آنان، خوشه هاى علم و کمال چید که به ذکر اسامى پربرکتشان مى پردازیم.
- پدرش، سید ابوالقاسم جعفر (متوفاى ۱۲۸۰ هـ .ق).
- سید محمدعلى خوانسارى (متوفاى ۱۲۸۶ هـ .ق) نویسنده «حاشیة المکاسب»، «صراط المستقیم فى اصول الفقه و اصول آل ابراهیم».
- شیخ محمدباقر اصفهانى (متوفاى ۱۳۰۱هـ .ق) خوانسارى به مدت ۴ سال بین سال هاى (۱۲۹۵ ـ ۱۲۹۱ هـ .ق) نزد آن عالم بزرگوار به تحصیل فقه و اصول پرداخت.
- سید محمدهاشم موسوى خوانسارى (متوفاى ۱۳۱۸ هـ .ق) نویسنده مبانى الاصول.
- سید محمدباقر موسوی خوانسارى (متوفاى ۱۳۱۳ هـ .ق) نویسنده روضات الجنات.
- سید حسین تبریزى کوه کمرى (متوفاى ۱۲۹۹ هـ .ق) از شاگردان صاحب جواهر و شیخ مرتضى انصارى بود.
- شیخ ابراهیم خویى (متوفاى ۱۳۲۵هـ .ق) نویسنده «شرح نهج البلاغه»، «شرح الاربعین حدیثاً»، «ملخص المقال فى تحقیق الاحوال الرجال».
- شیخ محمدحسین کاظمى (متوفاى ۱۳۰۸ هـ .ق) نویسنده «هدایة الانام فى شرح شرایع الاسلام».
- میرزا حبیب الله رشتى (متوفاى ۱۳۱۲ هـ .ق)
- سید محمد خوانساری (متوفاى ۱۳۰۹ هـ .ق) نوه سید محمدمهدى، نویسنده رساله «عدیمة النظیر فى احوال ابى بصیر».
- مولى لطف الله مازندرانى (متوفاى ۱۳۱۳ هـ .ق) از جمله آثار او «شرح قواعد علامه حلى» و «حاشیه بر قوانین» است.
تدریس و شاگردان
سید ابوتراب خوانسارى از همان روزهاى نخستین ورود به حوزه علمیه نجف اشرف، علاوه بر تحصیلات، به تدریس علوم حوزوى، به ویژه فقه و اصول پرداخت که حدود ۵۰ سال ادامه داشت. شیوه تدریس در کنار تحصیل، علاوه بر تشویق او به پژوهش دقیق تر در مسائل علمى، از او استادى کامل در تدریس دانش هاى مختلف ساخت. وى مسائل و مطالب پیچیده علمى را با بیانى شیوا به شاگردان القا مى کرد. سادگى بیان، در عین عمیق بودن مطالب، از ویژگى هاى تدریس اوست. شاگرد بارزش سید محمدمهدى اصفهانى در این باره مى گوید: هر وقت در مجلس درس او حاضر مى شدم و در مورد مسائل پیچیده علوم و مطالب مشکل علمى از او سؤال مى کردم، در جواب، مثل چشمه مى جوشید (و به خوبى به جواب مى پرداخت). او را ملاقات نکردم، مگر آن که از او استفاده علمى مى کردم. اگر کسى در مورد مسئله علمى از او سؤال مى کرد طورى جواب مى داد که گویى به تفسیر و تأویل صحیح تمام مطالب، فروعات و جزئیات آن آگاهى کامل دارد و در جداسازى نظرات صحیح از غیر صحیح، احاطه کامل داشت.[۲]
علامه خوانسارى در آن چند دهه اى که به تدریس علوم اسلامى اشتغال داشت، صدها شاگرد بارز از محضر او بهره هاى فراوان برده اند و مفتخر به دریافت اجازه روایت و یا اجتهاد شده اند، از جمله:
- سید محمدحسین خوانسارى.
- سید ریحان الله، فرزند سید جعفر کشفى دارابى (متوفاى ۱۳۲۸ هـ .ق)
- سید محمدمهدى اصفهانى کاظمى (متوفاى ۱۳۹۱ هـ .ق) نویسنده «احسن الودیعه».
- شیخ آقابزرگ تهرانى، (متوفاى ۱۳۸۹ ق) نویسنده «الذریعه الى تصانیف الشیعه».
- شیخ عبدالحسین رشتى (متوفاى ۱۳۷۳هـ .ق) او در علوم مختلف منطق، فلسفه، فقه و کلام صاحب رأى و در تدریس آن ها به ویژه علم اصول، داراى احاطه و مهارت ویژه اى بود. از آثار ارزشمند او «شرح کفایة الاصول»، «کتابُ القضا»، «کتابُ الرهن»، «کتاب الوقف و المواریث»، «کشف الاشتباه و الاطوار فى تفسیر آیات القرآن الکریم.»
- محمدجواد کاظمى (متوفاى ۱۳۲۸هـ .ق) از آثار او «شرح رساله بغیة الخاص و العام» از آثار پدرش شیخ محمدحسین کاظمى است.
- شیخ محمدطاهر ابوخمسین (متوفاى ۱۳۴۲ هـ .ق) سید ابوتراب خوانسارى در اجازه اجتهاد به او، از مقام و جایگاه علمى و معنوى او تجلیل و تکریم مى کند و مى گوید: او پیشواى فقیهان پژوهشگر، از بهترین دانشمندان اهل دقت، استنباط کننده فروع فقهى از اصول آنها و از مجتهدان مورد اعتماد است.
- شیخ موسى هَجَرى أحسائى (متوفاى ۱۳۵۳ هـ .ق) سید ابوتراب خوانسارى در ۱۸ جمادى الثانیه (۱۳۲۲ هـ .ق) به او اجازه روایت داد و ضمن تجلیل از مقام علمى او، به اجتهاد او تصریح نمود.
- سید مهدى غریفى (متوفاى ۱۳۴۳ هـ .ق) وى نویسنده کتاب هاى «الانصاف فى علم الحدیث»، «هدایة المضل فى الامامه» و «عین الفطرة فى الرّد على من غالى فى العترة» است. سید ابوتراب خوانسارى در سال ۱۳۴۱ هـ .ق. به او اجازه روایت داد.
- سید محمد حجت کوه کمرى (متوفاى ۱۳۷۲ هـ .ق) از آثار او: «الاستصحاب»، «تنقیح المطالب المهمه فى عمل الصور المجسمه»، «لوامع الانوار الغرویه فى مرسلات الاثار النبویه» است.
- سید احمد تسترى (متوفاى ۱۳۸۴ هـ .ق) وى نویسنده «اجازات المشایخ و مجازات الشوانح» است.
- سید محمدصادق بحرالعلوم (متوفاى ۱۳۹۹ هـ .ق)، نویسنده «سلاسل الروایات و طرق الاجازات»، «السلاسل الذهبیه»، و «الدرالبهیة فى تراجم علماء الامامیه من القرن الحادى عشر الى الرابع عشر».
- میرزا احمد تهرانى (متوفاى ۱۳۷۱ هـ .ق) نویسنده «الفوائد العسکریه» و «مستدرک بحارالانوار».
- شیخ محمدعلى اردوبادى (متوفاى ۱۳۸۰ هـ .ق) نویسنده «الانوار الساطعه فى تسمیة حجة الله القاطعه» و «تاریخ علماى آذربایجان».
- سید محسن حکیم (متوفاى ۱۳۹۰ هـ .ق) نویسنده «مستمسک العروة الوثقى».
- میرزا ابوالحسن شعرانى (متوفاى ۱۳۹۳ هـ .ق) نویسنده «حاشیه وافى» و «شرح تجرید».
- شیخ ذبیح الله محلاتى (متوفاى ۱۴۰۵ هـ .ق) نویسنده تاریخ سامرا.
- شیخ مرتضى مظاهرى، نویسنده کتاب «مقبس الیاقوت فى فضل السکوت».
- سید احمد صفایى خوانسارى (متوفاى ۱۳۵۹ هـ .ق) نویسنده «کشف الحجب عن الاسفار الکتب».
- سید محمدرضا قاضى طباطبایى تبریزى نویسنده «تنقیح الاصول».
- سید جمال الدین گلپایگانى (متوفاى ۱۳۷۷ هـ .ق).
آثار و تألیفات
آیت الله خوانسارى، علاوه بر تدریس و پرورش فقیهان و دانشمندان بزرگ، به تألیف نیز اشتغال داشت. او آثار متعدد و متنوعى در زمینه هاى مختلف اصول، فقه، تفسیر، کلام، رجال و حدیث از خود به یادگار گذاشت که بالغ بر ده ها کتاب و مقاله است. اما جز تعداد اندکى از آثار ارزشمند او، بقیه آثارش هنوز به زیور چاپ آراسته نشده اند و بیشتر آن ها به صورت خطى به حال خود مانده اند. اینک فهرست آثار به جا مانده از آن عالم فرزانه ارائه مى شود:
آثار فقهى:
- سبیل الرشاد فى شرح نجاة العباد: این اثر در نوع خود کم نظیر است زیرا به دنبال هر مسأله اى که در این کتاب آمده، همه ادله مربوط به آن نیز ذکر گردیده و دربردارنده تمام آراء و جمیع فروعات هر موضوع مطرح شده است. تألیف کتاب صوم و ارث را در سال هاى (۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ ه.ق) به پایان رسید. این دو کتاب در سال ۱۳۲۲ ه.ق. در تهران چاپ شده است.
- المناسک الحج
- المسائل البحرانیه: این اثر که در قالب پرسش و پاسخ نگارش یافته، جواب به سؤالاتى است که مردم بحرین از عالمان خود نموده اند و در دو بخش، در یک مجلد آمده است بخش اول سؤال هایى است که جناب على بن حسن بحرانى و بخش دوم توسط حسین بن على بحرانى از بحرین جمع آورى و به نجف اشرف ارسال داشته است.
- المسائل الکاظمیه: این اثر جواب به پرسش هایى است که شیخ مهدى جرموقى (متوفاى ۱۳۳۹ هـ .ق.) از بصره براى سید ابوتراب خوانسارى ارسال کرده است. و طراح سؤال ها تنها خود شیخ جرموقى است.
- الاحکام الوضعیه
- المؤونة المستثناة فى الخمس فى مصرف سهم الامام
- من طاف خارجاً عن المطاف الشرعى
- التحقیق فى بعض مسائل الحج
- سلامة المرصاد فى حواشى نجاة العباد
- تعلیقة على نجاة العباد
- تعلیقة على نخبة الکلباسى
- المسائل الخوانساریه
- بغیة الفحول فى حکم المهر اذا مات احد الزوجین قبل الدخول
- هدایا المشاهد
- التحقیق فى هدم المشاهد
- السؤال و الجواب
- حکم الصلوة الجمعه فى زمن الغیبه
- رساله عملیه
- حاشیة على کتاب الخمس جواهر الکلام
- مصرف سهم امام در زمان غیبت
- التحقیق فى مسائل الرضاع
- الفقه الاستدلالى
- عقد اللئالى و الیواقیت فى تحصیل محل المحاذات للمواقیت
- التنبیه على ما اخطاً بعض المتفقهه: نقد آرا و نظرات فقهى سید محمدکاظم طباطبایى یزدى
- التحقیق فى بیان شرط الربا فى القرض
آثار اصولى:
- اصالة العدم
- التحقیق فى الفرق بین الواجب المطلق و المشروط
- التحقیق فى الدوران بین الاقل و الاکثر
- اصول الفقه: یک دوره اصول فقه استدلالى
- قصد السبیل فى اصول الفقه
- التحقیق فى حجیت اصول المثبته
- التحقیق فى اثبات انّ الاصل فى المتعارضین فى الادله الاماره و الاصول، ماذا؟
- التحقیق فى کلام فاضل التونى فى اصل المثبت
- حاشیة على رسائل الشیخ
- التحقیق فى الاصل السببى و المسببى
- تعیین المرجع بعد تساقطه
- التحقیق فى اثبات المرجع بعد التساقط الاصلین المسببین
آثار کلامى:
- النجوم الزاهرات فى اثبات امامة الائمة الهداة
- صراط المستقیم
- مصباح الصالحین فى اصول الدین
آثار قرآنى:
- البیان فى تفسیر القرآن
- لب الالباب فى تفسیر احکام الکتاب
آثار رجالى و حدیثی:
- الحواشى على رجال ابى على
- الفوائد الرجالیه
- الدرر فى شرح التجرید
- الصراح فى الاحادیث الحسان و الصحاح: در این کتاب، هر روایت حسن یا صحیحى که به آن عمل شده و یا فقیهان بنابر آن فتوا داده اند آورده شده است. کتابى است مفید براى مجتهدان که در ذیل هر روایت، میزان دلالت آن نیز بررسى شده است. این اثر ارزشمند، در دو جلد بزرگ که حجم وسائل الشیعه شیخ حر عاملى را دارد، در نجف اشرف به چاپ رسیده است.
همچنین سید ابوتراب خوانسارى در سالى (۱۲۹۵ ه.ق) وارد نجف اشرف شد که بیشترین عنایت از ناحیه مقدس حرم حضرت على (علیه السلام) به خواص و عوام به طور آشکار متجلى شده بود. وى با برخوردارى از طبعى لطیف و ذوقى سرشار، آن معجزات و عنایات را به صورت بسیار زیبایى به نظم درآورد. این قصیده بلند، مشتمل بر ۷۳ بیت است. در آخر آن ابیات، نام قصیده که سال سرودن آن را هم مى رساند، آورده شده است و آن: «عام الخوارق من صنو طه» است. یعنى سال معجزات از پسر عموى طه (پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله).[۳]
ویژگی‌های اخلاقى
سید ابوتراب خوانسارى، داراى اخلاق نیکو و کمالات نفسانى بود. در عین بزرگى، هیبت و اقتدارى که از چهره ملکوتى او نمایان بود، کمال تواضع در برابر مؤمنین داشت. از هر گونه تکبر، بزرگ نمایى و خودستایى در گفتار و نوشته هایش پرهیز داشت. هیچ مالدارى را به خاطر مالش و صاحب مقامى را به علت مقامش اکرام و احترام نکرد، همان طور که فقیرى را به خاطر فقرش سبک نشمرد. چهره باز و اخلاق خوش او، همه را مجذوب خود کرده بود.
به بیشتر اعمال مستحبى مثل، روزه، به ویژه در روزهاى ولادت و شهادت معصومین (علیهم السلام)، نماز، توسل و دعاها مثل دعاى ام داود و دعای سمات، عمل مى کرد. شب زنده دارى و نماز شب او ترک نشد و گاه در مسجد سهله و مسجد کوفه به اعتکاف مى پرداخت.[۴] در مسجد کوفه و سهله بود که بارها افتخار تشرف به محضر حضرت بقیة الله الاعظم (عجل الله فرجه) نصیب او شد.[۵]
مدرس تبریزی در ریحانة الادب، حاج سید ابو تراب خوانساری را در جمله مراجع و اعلام بزرگ قرن اخیر متذکر شده و می نویسد: خوانساری دانشمندی متقی و کریم النفس و زاهد بود.
وفات
آیت الله سید محمدمهدى اصفهانى مى گوید: یکى از بستگان من در کاظمین نزدم آمد و از من درخواست تعبیر خوابى که دیده بود کرد و گفت: من در خواب دیده ام که به زیارت حرم مطهر کاظمین (علیهما السلام) مى روم، همین که وارد صحن شدم متوجه شدم که یکى از مناره هاى بزرگ حرم بر زمین افتاده است. همین که خواب او را شنیدم، فهمیدم که یکى از بزرگان دین از اولاد امام موسى کاظم (علیه السلام) به زودى وفات خواهد کرد و عالم اسلام را در سوگ خود فرو خواهد برد. من از تعبیر خواب سر باز زدم و گفتم: چند روزى صبر کن که تعبیر آن را خواهى شنید. سه روز از این ماجرا گذشت. پست چى، تلگرافى را از نجف اشرف به من داد، که در آن خبر ناگوار رحلت عالم ربانى آیت الله سید ابوتراب در آن بود. و در این جا بود که به آن شخص گفتم: این خبر، همان تعبیر خواب توست.[۶]
نیم روز گرم و تابستانى نهم جمادى الاول سال (۱۳۴۶ هـ .ق.) بود و آسمان نجف عارى از هر گونه ابر. ناگاه ابرى تیره و متراکم، سایه غم آلود خود را بر آن شهر انداخت. مردم بهت زده، با تعجب این حادثه غیر عادى را به یکدیگر نشان مى دادند. در این وقت، ندا دهنده اى در شهر اعلام کرد: «مرجع عالى قدر، عالم ربانى حضرت آیت الله العظمى سید ابوتراب موسوى خوانسارى به لقاى رحمت الهى پیوست». باران شدیدى سطح شهر را فرا گرفت. مردم کسب و کار خود را تعطیل نموده و همراه با عالمان و خواص، رو به سوى منزل آن مرحوم رهسپار شدند و در عزاى او اشک ماتم ریختند.
پیکر پاک آیت الله خوانسارى، بعد از اقامه نماز به وسیله آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى (متوفاى ۱۳۶۵ هـ .ق.)، به سوى قبرستان وادى السلام، تشییع و به خاک سپرده شد.[۷]
پانویس
منابع
- سایت فرهیختگان تمدن شیعه، نویسنده: على کرجى.
- سایت شعائر.
