شیخ کلینی
محمد بن یعقوب کلینی رازی (م، ۳۲۹ ق) ملقب به «ثقة الاسلام»، مشهورترین محدث و فقیه شیعه در قرن چهارم هجری و مؤلف کتاب گران‌سنگ «الکافی» -بزرگترین و مهمترین کتاب از مجموعه حدیثی «کتب اربعه»- است.[۱]
| |
| نام کامل | محمد بن یعقوب کلینی |
| زادگاه | کلین |
| وفات | ۳۲۹ قمری |
| مدفن | بغداد |
|
| |
| اساتید |
احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی، عبدالله بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم قمی،... |
| شاگردان |
جعفر بن محمد قولویه، هارون بن موسی تلعکبری، محمد بن ابراهیم نعمانی،... |
| آثار |
الکافی، الرد علی القرامطه، تفسیر رؤیا،... |
محتویات
ولادت
سال ولادت کلینى معلوم نیست ولى وفاتش در ۳۲۸ یا ۳۲۹ بوده است و سفراء حضرت مهدى (علیه السلام) یعنى نواب خاصّ آن حضرت را درک کرده است. محل ولادت او کلین است که قریه ای در ۳۸ کیلومترى جنوب غربى شهر رى کنونى که پنج کیلومتر از جاده دور است و از این قریه فقها و محدثینى بزرگ برخاسته اند که از جمله آنها محمّد بن یعقوب کلینى و دائى او مرحوم علّان است.
تحصیلات و استادان
کلینی پس از گذراندن دوران آغازین تحصیل و آشنایی با منابع رجالی و حدیثی، از کلین مهاجرت کرد و وارد ری شد. «ری» در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگونی در کنار هم و در آرامش کامل در آن جا به حیات خود ادامه می‌دادند. اما این آرامش گاه دستخوش حرکت های سیاسی می‌شد. فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه‌گذاری کرده بود و به ترویج و تبلیغ تفکر و آراء خود می‌پرداخت.
از این رو «ری» به نقطه برخورد آراء و اندیشه‌های فرقه اسماعیلیه و مذاهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. کلینی در این زمان در کنارِ گذراندن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و اندیشه‌های دیگر مذاهب و فرقه‌ها آشنا شد، بلکه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه‌ها که می‌رفت تشیع را از مسیر واقعی‌اش خارج کنند پی برد. کلینی در این شهر در محضر استادان بزرگی چون «ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی»[۲] به فراگیری حدیث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود شایستگی بسزایی نشان داد.
عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسر ممالک اسلامی را فراگرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او حدیثی فرا گیرند و بر اندوخته‌های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود که می‌توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر که زمانش به حدود تقریبی یک قرن می‌رسد، صحاح سته (کتاب های شش گانه حدیثی اهل سنت) تدوین شد.
در این زمان شاگردان امام هادی علیه السلام، امام حسن عسکری علیه السلام و امام رضا علیه السلام هنوز زنده بودند. اما از آن ها جز کتاب ها و جزوه‌های کوچک و پراکنده چیزی در دست نبود و بسیاری از این کتاب ها و جزوه‌ها نیز در همین عصر از بین رفت. کلینی با درک خطر نابودی احادیث، با وفات این حاملان احادیث به قم -شهر محدثان و شاگران اهل بیت علیهم السلام- مهاجرت کرد.
در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه‌ای به نقل حدیث می‌پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه علیهم السلام حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد که عاشقان کلام اهل بیت علیهم السلام به این شهر مهاجرت کنند و کلینی یکی از این افراد بود.
او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُرب الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری به فراگیری حدیث پرداخت. استادان و محدثانی که کلینی برای شکوفایی اندیشه خدایی خود از آن ها بهره جسته است در حدود سی و پنج نفر می‌باشند. در میان اساتید کلینی علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی جایگاه بسزائی دارد؛ محدثی که نامش در اسناد بیش از هفت هزار و یکصد و چهل روایت (۷۱۴۰) از روایات کتاب کافی به چشم می خورد.[۳]
کلینی برای گرد آوری احادیث امامان شیعه روستاها و شهرهای بی‌شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدثی می‌یافت از او حدیث فرا می‌گرفت. کوفه یکی از شهرهایی بود که کلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ علمی بشمار می‌رفت و کمتر محدث و یا محققی بود که در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آن جا استفاده‌ای نکرده باشد. کوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام بشمار می‌رفت که همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می‌پرداختند. از این رو هر یک از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپا داشته بودند و به نقل احادیث خویش می‌پرداختند.
«ابن عقده» یکی از کسانی بود که در این شهر سکونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث بشمار می‌رفت و حافظه قوی او موجب شده بود که آیتی از آیات حافظه در جهان شود.[۴] بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او کسب علم می‌کردند. او اگر چه از نظر مذهبی «زیدی جارودی» بود، اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود که همه مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند. کلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده کرده، از او روایاتی فراگرفت.
کلینی پس از کسب علم و حدیث از ده ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته و تصویری از شیعه واقعی را در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود. شیعیان به او افتخار می‌کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می‌نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او در اندک مدتی موجب شد که هم شیعه و هم اهل سنت در مشکلات دینی به او مراجعه کنند، به طوری که عامه و خاصه در فتاوا به او روی می‌کردند و به همین سبب او اولین کسی بود که به لقب «ثقه الاسلام» شهرت یافت.[۵]
شاگردان و راویان
بسیاری از بزرگان از شیخ کلینی روایت نقل کرده‌اند، از جمله:
- احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری،
- احمد بن احمد کاتب کوفی،
- احمد بن علی بن سعد سعید کوفی،
- ابوغالب احمد بن محمد رازی،
- عبدالکریم بن عبدالله بن نصر بزار تنیسی،
- علی بن احمد بن موسی دقاق،
- محمد بن احمد سنانی زاهری،
- ابوالفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی،
- محمد بن علی ماجیلویه،
- محمد بن عصام کلینی،
- جعفر بن محمد بن قولویه قمی (مؤلف کتاب کامل الزیارات)،
- هارون بن موسی تلعکبری،
- محمد بن احمد صفوانی،
- محمد بن ابراهیم نعمانی (مؤلف کتاب غیبت نعمانی).
آثار و تألیفات
مجموعه کتاب «الکافی» که شامل اصول کافی (دو جلد)، فروع کافی (پنج جلد) و روضه کافی (یک جلد) است و دربردارنده ۱۶۱۹۹ حدیث از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام می‌باشد. کتابی است که کلینی در طی بیست سال تلاش خستگی ناپذیر به تألیف آن موفق شده است. کلینی با تألیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلکه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. کاری که او در مدت بیست سال برای تشیع به پایان رساند، کاری بود که شش تن از بزرگترین عالمان اهل سنت در مدت یک قرن برای مذهب خود انجام دادند.
شیخ کلینی علاوه بر تألیف مجموعه الکافی، کتاب های الرد علی القرامطه،[۶] تفسیر رؤیا (تعبیر خواب)، مجموعه شعر (حاوی قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام سروده‌اند)، کتاب رسایل ائمه اطهار علیهم السلام و کتاب رجال را تألیف کرده است.
کلینی در منظر دیگران
- نجاشى گوید: او در زمان خود شیخ و پیشواى شیعه بود در رى، و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
- ابن طاوس گوید: توثیق و امانت شیخ کلینى مورد اتفاق همگان است.
- ابن اثیر گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم زندگى تازه‌اى بخشید و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.
- ابن حجر عسقلانى گوید: کلینى از رؤساء فضلاء شیعه است در ایام مقتدر عبّاسى.
- محمدتقى مجلسى گوید: حقّ اینست که در میان علماء شیعه مانند کلینى نیامده است و هر که در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند، در می یابد که او از جانب خداوند تبارک و تعالى مؤید بوده است.
وفات و مدفن
مرحوم کلینی پس از هفتاد سال زندگی که بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج ها و غربت ها برای تدوین کتاب کافی بود، سرانجام در ماه شعبان سال ۳۲۹ ق. دار فانی را وداع گفت.[۷]
نجاشى گوید: کلینى در مقبره خود در باب الکوفه بغداد و در جانب غربى بخاک سپرده شد و ابن عبدون (متوفى بسال ۴۲۳) قبر او را می شناخته و گفته است: من قبر او را در جاده طائى دیده‌ام که لوحى داشت و روى آن نام او و پدرش بر آن نقش بود و در اواخر قرن چهارم کهنه شده بود. و اکنون قبر او در جانب شرقى دجله نزد باب جسر عتیق (جسر مأمون) است، کسى که از جانب مشرق بیاید و بطرف کرخ رود، مقبره در سمت دست چپ او واقع مى‌شود و شیعیان قرنها است که زیارت این محل را بنام مقبره کلینى عادت کرده اند و سنّى‌ها هم بر احترام آن مقبره و تعظیم (کلینى) اتفاق دارند و این شیوه مستمر و روش دیرین گذشتگان، ما را به احترام همین مکان وادار می کند، اگر چه دفن او در آنجا از لحاظ تاریخ محقق نباشد.
محمدتقى مجلسى گوید: مقبره کلینى در مولوى خانه بغداد است و بشیخ المشایخ معروف است و عامه و خاصّه آن را زیارت می کنند، من از جماعتى از شیعیان شنیدم که آن مقبره محمد بن یعقوب کلینى است و خودم او را در همان جا زیارت کردم.[۸]
روز بزرگداشت کلینی
روز نوزدهم اردیبهشت در تاریخ رسمی کشور ایران به عنوان روز بزرگداشت شیخ کلینی نام گذاری شده است.
پانویس
- ↑ سه کتاب دیگر این مجموعه عبارت‌اند از: من لایحضره الفقیه، تألیف شیخ صدوق، تهذیب و الاستبصار، تألیف شیخ طوسی.
- ↑ مفاخر اسلام، علی دوانی، ج ۳، ص ۲۶.
- ↑ معجم رجال الحدیث، آیت الله خویی، ج ۱۱، ص ۱۹۴.
- ↑ مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۵۵.
- ↑ ریحانه الادب، میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۷۹.
- ↑ در دورانی که «قرمطیان» با عقاید التقاطی خود، که مخلوطی از عقاید زردشتی، مانوی و اسلامی بود، به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداختند، کلینی با شجاعت شیعی خویش عقاید آن ها را به نقد کشید و برای آگاه کردن شیعیان از این حرکت انحرافی کتاب «الرد علی القرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.
- ↑ ریحانه الادب، ج ۵، ص ۸۰.
- ↑ اصول کافى-ترجمه مصطفوى، مقدمه، ص ۸
منابع
- اصول کافى - ترجمه مصطفوى، مقدمه کتاب.
- حسن ابراهیم زاده، ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی از مجموعه گلشن ابرار، جلد۱.
- روز بزرگداشت شیخ کلینی، دانش‌سرا.
- تقویم سال ۱۳۹۰ هجری شمسی - مصوب ۶۶۸ مورخ ۸۹/۵/۲۶ شورای عالی انقلاب فرهنگی (۱).
پیوندها
