التفسیر الواضح (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمد محمود حجازی |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
|
| |
«التفسیر الواضح» تألیف دکتر محمد محمود حجازى از عالمان اهل سنت مصری (م، ۱۳۹۱ ق)، تفسیری به زبان عربى و در بردارنده تمامى آیات قرآن است. التفسیر الواضح را مى‌توان در ردیف تفاسیر عقلى و اجتهادى در نظر گرفت. از ویژگیهاى این تفسیر، بیان مقاصد کلى سوره‌ها و توجه به تناسب آیات و سور و عنایت خاص به مباحث اخلاقى و تربیتى است.
انگیزه مفسر
شیخ محمد محمود حجازى در مقدمه کوتاه خود بر «تفسیر الواضح» انگیزه نوشتن آن را دو چیز بر مى‌شمرد:
۱- کثرت بحثهاى متفاوت درباره قوانین وضع شده براى سعادت بشر و اختلاف شدید در آنها، همراه با عزم تغییر و تبدیل آنچه وجود دارد. ۲- نا امیدى مسلمانان از قوانین وضعى بشر براى سعادت و رو آوردن بسیارى از آنها به قرآن، به عنوان نجات‌بخش انسانها و توانمندى در رساندن انسان به زندگى مفید و مستقر.
مؤلف پس از بیان مطالبى در روش قرآن به غایت نزول و بیان احکام و معارف، مى‌گوید: «مفسرین بزرگ مانند طبرى، فخر رازى، قرطبى و... تلاش زیادى در تبیین و توضیح قرآن نموده‌اند، امّا نسل امروز حوصله مطالعه آن آثار را ندارد و مى‌خواهند فورى، اصل غرض آیات را متوجه شوند، بدین جهت من با استفاده از آثار آنان،... با بیانى روان، شیوا، سهل، واضح و خالى از اصطلاحات فنى، معانى اجمالى آیه را با زبان امروزى و به دور از زوائد و تطویل و خرافات اسرائیلیة، براى فهم عامه مردم ارائه داده‌ام، و سعى نمودم اعتدال در رأى را حفظ نمایم.»
روش تفسیرى
روش تفسیرى کلى حجازی به این ترتیب است که بعد از ذکر نام سوره، اطلاعاتى از قبیل مکى یا مدنى بودن، تعداد آیات، وجه تسمیه و بعضى خصوصیات آن، ارائه مى‌دهد. سپس، آیات یا بخشى از آیات طولانى را ذکر کرده و متناسب با معناى سوره، به شرح و بیان آنها و تک واژگان به کار رفته در آیات پرداخته است. وى با توجه به معناى آیات، براى هر قطعه از آنها عنوانى انتخاب نموده و سپس آیات را ذکر مى‌کند. از جمله نکات مورد توجه ایشان، مناسبت و ربط بین آیات است که در صورت مهم بودن، عنوان مستقلى به آن اختصاص مى‌دهد. اسباب النزول، عنوان دیگرى است که در صورت دارا بودن، ذیل آیات، مطرح مى‌شود.
بنابراین محورهاى اصلى تفسیر الواضح را عنوانهاى ذیل تشکیل مى‌دهند: ۱- "مفردات" براى بیان معانى لغوى و معناى مراد کلمات ۲- "سبب النزول" جهت بیان اسباب نزول آیات، ۳- "المناسبة" براى بیان ارتباط و تناسب آیات ۴- "المعنى" که توضیح و تفسیر آیات است.
از ویژگیهاى مهم تفسیر الواضح، بیان مقاصد کلى سوره‌ها و توجه به تناسب سور و عنایت خاصّ به مباحث اخلاقى، تربیتى و ارشادى است. ضمن آن که از نثر روان و سبک ساده و قابل فهم برخوردار است، از این رو مورد استقبال عمومى (خصوصا در بین مسلمانان عرب زبان) واقع شده است.
مفسر در موارد بسیارى به اقتضاى آیات، مباحثى را به صورت موضوعى طرح و از جنبه‌هاى گوناگون آن، موضوع قرآنى را بطور گسترده مورد بررسى قرار مى‌دهد. مانند بحث منافقون ذیل آیات ۸ تا ۱۶ سوره بقره. به طور معمول در این بحثها از آیات دیگر براى تبیین و توضیح موضوع بهره مى‌برد که نمونه‌اى از تفسیر قرآن به قرآن محسوب مى‌گردد. البته در تفسیر دسته آیات نیز ایشان روش تفسیر قرآن به قرآن را به نمایش مى‌گذارد، مانند ذیل آیه ۲۶۸ بقره.
وى در بحثهاى کلامى، به شکل موجز وارد شده، به اشاره اکتفا نموده و از ورود به استدلال اجتناب مى‌نماید. مانند بحث رؤیت خداوند ذیل آیه ۲۲ و ۲۳ سوره قیامت. در آنجا اشاره دارد که امور آخرت، امور غیبى است و با وضع موجود دنیوى نباید قیاس شود بلکه باید به آنها همانگونه که هست ایمان بیاوریم، زیرا مباحث غیبى استدلال ناپذیرند. در نتیجه از این رویکرد بیشتر به مذهب سلفى گرایش دارد.
حجازى درباره تفسیر علمى قرآن، با احتیاط عمل مى‌کند و جز در مواردى مسلّم و اندک، به شرح علمى آیات نمى‌پردازد. او معتقد است که هدف اصلى و مهم قرآن کریم... تحقیق در مسائل علمى نیست، بلکه هدف اصلى آن، ساختن انسان مسلمان به گونه‌اى که از جهت ذات، افکار، رفتار، روابط و شخصیتش بر اساس معیار و الگوى اسلامى باشد، تا جامعه اسلامى نیز قوامى قرآنى بگیرد. گرچه قرآن گاهى متعرض مسائل علمى مى‌شود و ما باید نسبت به آنها معرفت و آگاهى کسب کنیم، امّا گاهى هم اسرار الهى تعابیر علمى قرآن بر ما کشف نمى‌گردد. معناى معرفت علمى نسبت به این تعابیر، این نیست که همیشه دنباله‌رو اصطلاحات و نظریه‌هاى علمى باشیم، گرچه مخالف نصّ قرآن باشد، زیرا نظریه علمى ممکن است امروز اثبات و در آینده نفى گردد.
مفسر، مسائل فقهى ذیل آیات الاحکام را خیلى مختصر و در حدّ توضیح آیات، پى گیرى مى‌کند و از تفصیل و ذکر فروع و دیدگاههاى مختلف اجتناب مى‌نماید.
اخبار و روایات نبوى را، آنجا که مرتبط با تفسیر آیه است، نقل مى‌کند و در این مورد نیز روش اختصار را پى مى‌گیرد. در نقل قصص قرآنى نیز همین روش را انتخاب نموده است. پرهیز از نقل قصه‌ها و روایات تاریخى اسرائیلى (که چهره پیامبران الهى و قرآن را مشوش مى کند) از اهداف اساسى و اولیه وى بوده است، بنابر این رد پایى از این گونه روایات در الواضح به چشم نمى‌خورد.
حجازی با تمام تلاشى که در اعتدال رأى و بى طرفى انجام داده، امّا در مقاطعى، مسلمات برخى آیات را نادیده گرفته و مطرح نکرده است. به عنوان نمونه آیه ۵۵ سوره مائده که مفسران سنی و شیعه اتفاق نظر دارند به اینکه سبب نزول آن انفاقى است که حضرت على علیه السلام در هنگام نماز و در حال رکوع انجام داده، اما وی اصلا آن را به روى خود نیاورده است. یا در ذیل آیه ۵۴ مائده در مورد جمله «فَسَوْفَ یأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ...» مى‌نویسد: «ظاهرا مراد ابوبکر و صحابه هستند». البته ظاهرى که کاملا مخالف آیه است، زیرا هنگام نزول آیه، این افراد موجود بوده‌اند، بنابراین خبر آمدنشان چه معنى دارد؟!
منابع
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۷۷.
- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلى ایازى، ص ۷۴۱.
- مناهج المفسرین، دکتر منیع عبدالحلیم محمود، ص ۳۷.
- نرم افزار جامع التفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
