زبدة البیان فی احکام القرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | مقدس اردبیلی |
| موضوع | تفاسیر فقهی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| مصحح | محمدباقر بهبودی |
|
| |
آیات الأحکام یا زبدة البیان فی أحکام (براهین) القرآن اثر احمد بن محمد اردبیلى، مشهور به مقدس اردبیلى (م ۹۹۳ ق) است. این کتاب همچون دیگر کتب آیات الاحکام به بیان آیات مربوط به احکام شرعی و شرح و تفسیر آنها می پردازد. در مجله «تراثنا» تاریخ تألیف آن ۹۸۹ ق ذکر شده است.
مؤلف
احمد بن محمد اردبیلی، معروف به مقدس اردبیلی و محقق اردبیلی، از مجتهدان شیعه در قرن دهم هجری است که در علومی چون فقه، تفسیر و کلام تبحری بی‌نظیر داشته است و کتب مفیدی در این زمینه تدوین کرده است. اساتید وی جمال‌الدین محمود شیرازی و دایی ایشان مولی الیاس اردبیلی که منجم و ریاضی‌دان بوده را می توان نام برد. برخی از آثار ایشان شامل: إثبات الواجب، لتهليلية، حديقة الشيعة و مجمع البرهان من القرآن می باشد. ایشان در ماه صفر سال 993ق، مطابق با 963ش و 1584م، در نجف اشرف رحلت کرد.
نام کتاب
در کتاب موجود نامى به عنوان «زبدة البیان» براى نام‌گذارى کتاب ذکر نشده است و تا قبل از صاحب جواهر در کتاب‌هایى نظیر مفتاح الکرامة از این کتاب به «آیات الأحکام الأردبیلی»، «آیات الأحکام الأردبیلیة» و یا نظایر آن نام برده شده است، امّا پس از صاحب جواهر از آن با نام «زبدة البیان» ذکر شده است و در کتب فقهى متداول نیز همین نام مرسوم شده است.
اعتبار علمى
از زمان ائمه معصومین علیهم السلام در کنار کتب فقهى و حدیثى متعارف کتاب‌هایى به نام «أحکام القرآن» یا «آیات الأحکام» نوشته شده است که اولین کتاب در این زمینه، «أحکام القرآن» ابونصر محمد بن سائب کلبى (م ۱۴۶ ق) از اصحاب امام صادق علیه السلام مى‌باشد. پس از وى اصحاب امامیه از او پیروى نموده و به تألیف این گونه کتاب‌ها پرداخته‌اند. صاحب الذریعة مى‌نویسد، ثم إن جمعاً من أصحابنا تابعوا الکلبی فی افراد آیات الأحکام و تفسیرها بالتصنیف.
از مشهورترین آنان مى‌توان:
- فقه القرآن از راوندى (م ۵۷۳ ق)
- متشابه القرآن از ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ ق)
- کنز العرفان از فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق)
- تفسیر شاهى میر ابوالفتح بن میر محزوم جرجانى (م ۹۷۶ ق)
- مسالک الأفهام از شیخ جواد کاظمینی (م ۱۰۴۴ ق) را نام برد.
در ادامه این روش نگارش فقهى-تفسیرى آیات قرآن کریم، محقق اردبیلى به تألیف کتاب گرانقدر «زبدة البیان» مبادرت نموده است. وى قبل از شروع کتاب طهارت، سوره فاتحه را تیمناً تفسیر نموده است و سپس به بیان آیات فقهى ابواب مختلف از کتاب الطهارة تا دیات پرداخته است.
علاوه بر کتب تفسیرى همچون کشاف زمخشرى، تفسیر بیضاوى قاضى ابى سعید، مجمع البیان طبرسى، وى به کتب فقهى از شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضى، شیخ طوسى، ابن ادریس، محقق حلى، علامه حلى و غیر آنان استناد نموده است که بیش از همه نظریات شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه در آن ذکر شده است.
از زمان نگارش، به دلیل سبک و روش منحصر به فرد و استفاده از تفاسیر و کتب فقهى معتبر به فقهاى بزرگ به این کتاب توجه خاصى نشان داده‌اند و در موسوعه‌هاى فقهى همچون:
- مفتاح الکرامة سید محمدجواد عاملى (م ۱۲۲۶ ق)
- مستند الشیعة ملا احمد نراقى (م ۱۲۴۵ ق)
- جواهرالکلام شیخ حسن نجفى (م ۱۲۶۶)
- مستمسک العروة الوثقى آیت الله سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰)
و غیر آنها به نقد و بررسى و استدلال به مطالب آن پرداخته‌اند.
نسخه‌ها
در کتاب مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص۲۰۵، به چندین نسخه خطى منتخب از دانشگاه تهران، آستان قدس و غیر آن اشاره شده است. همین طور در ج۱۶/۸۲ مجله «تراثنا» چاپ مؤسسه آل البیت به نسخه‌هایى از کتابخانه الهیات دانشگاه فردوسى مشهد مربوط به سال ۹۸۸ ق و نسخه دیگرى مربوط به سال ۹۹۰ ق و نسخه‌اى از کتابخانه آیت الله مرعشى مربوط به ۹۹۳ ق و نسخه‌هاى دیگرى از مسجد اعظم، کتابخانه سپهسالار در تهران و مجلس شوراى اسلامى اشاره شده است.
تاریخ انتشار
این کتاب با تحقیق و تصحیح محمدباقر بهبودى در انتشارات المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة در تهران چاپ شده است. در الذریعة ج۱۲/۲۱ به چاپ آن در ۱۳۰۵ ق و در کتاب مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص۲۰۵ به چاپ آن در سال‌هاى ۱۳۶۸ و ۱۳۸۶ ق اشاره شده است.
حواشى و شروح
از زمان نگارش، فقها و علماى بزرگى حواشى و شروحى بر این کتاب نوشته‌اند که به بعضى از آنها اشاره مى‌شود:
- تحصیل الاطمینان، از امیر ابراهیم قزوینى (م ۱۱۴۹ ق) أعیان الشیعة ۲/۲۲۱، الذریعة ۳/۳۹۶، ۶/۹، ۱۳/۳۰۲.
- مفاتیح الأحکام، از سید محمدسعید بن سراج الدین قاسم طباطبایى قهپایى (م ۱۰۹۲ ق) الذریعة ۱۳/۳۰۲.
- تفسیر السراب، محمد بن عبدالفتاح تنکابنى (م ۱۱۲۴ ق) ذ/۴/۲۷۶، ۶/۹، ۱۰۳، مستدرکات أعیان الشیعة ۳/۲۳۶.
- حاشیه بر زبدة البیان، سید امیر فضل الله استرآبادى، الذریعة ۶/۹، ۱۰۳.
- حاشیه بر زبدة البیان، امیر محمد بن محمدباقر مختارى ذ۶/۹.
- حاشیه بر زبدة البیان، موسى اسماعیل بن محمدحسین خاجوئى (م ۱۱۷۳ ق) الذریعة ۶/۱۰۳.
- حاشیه بر زبدة البیان، محدث فیض کاشانى (م ۱۰۹۱ ق) الذریعة ۱۲/۲۱.
- حاشیه بر زبدة البیان، سید محدث سید نعمت الله جزائرى (م ۱۱۱۲ ق).
- المتعة فی شرح الزبدة، از سید میرزا خالد مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص۲۰۵.
- حاشیه بر زبدة البیان، از محمد رفیع گیلانى مقدمه‌اى بر فقه شیعه ص۲۰۵.
ترجمه فارسى این کتاب در الذریعة ج۴/۷۳ ذکر شده است که مؤلف آن مشخص نیست.
منبع
ویکی نور
متن کتاب
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
