علوم قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۱۲۷: | سطر ۱۲۷: | ||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:قرآن]] | [[رده:قرآن]] | ||
[[رده:علوم قرآنی]] | [[رده:علوم قرآنی]] | ||
[[رده:علوم]] | [[رده:علوم]] | ||
نسخهٔ ۲۷ ژوئن ۲۰۱۸، ساعت ۱۲:۴۸
«علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب آسمانی مؤثر است. این علم به موضوعاتی همچون کیفیت نزول قرآن، مکان و مدت نزول، چگونگی جمع و کتابت قرآن، اعجاز و مانندناپذیری قرآن، نحوه دلالت الفاظ قرآن، تناسب سوره‌ها، سوگند‌ها، مَثَل‌ها و قصه‌های قرآنی و… می پردازد.
محتویات
معنای لغوی علوم قرآنی[۱]
به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى گيرد:
علوم
اين واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است. اما «علوم» در كاربرد حكيمان، متكلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. علوم در اصطلاح اخير (علماى تدوين) به علوم قرآن نزديكتر است زيرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان يافته است. علوم در اصطلاح اين افراد بر دانشهاى نظام يافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد يا در غايت و خواه آن دانشها، تصور باشد يا تصديق و خواه آن تصديقات، مسائلى كلى باشد- كه غالبا چنين است- يا جزئى و تخصصى.
قرآن
درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است.
اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) زركشى و به دنبال او سيوطى، به نقل از خطيب بغدادى و بيهقى آورده اند كه شافعى در روايت خود از قرائت ابن كثير، «قرآن» را غير مهموز مى خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى كرد. شافعى مى گفت: قرآن، اسم كتاب خداوند و غير مهموز و همانند اسمهاى تورات و انجيل است . سيوطى، خود نيز همين نظر را برگزيده است.
اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آنرو كه سوره ها و آيه ها و كلمه هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن اشعرى (324 ق) است. فرّاء (207 ق) نيز قرآن را صحيح سالم و هم ساختار «قرائن» (جمع قرينه) دانسته است؛ زيرا آيات آن، يكديگر را تصديق مى كند و به همديگر شباهت دارد، از اين رو قرينه يكديگر است. برخى آن را صحيح مهموز و مشتق از «قرأ» گرفته اند؛ در اين ميان لحيانى (215 ق) مى گفت: «قرآن» مهموز و همانند رجحان و غفران، مصدر «قرأت» است و از باب نامگذارى مفعول به مصدر، «كتاب مقروء» قرآن نام گرفته است.
قرآن مجيد، از اين نام خود «قرآن»، حدود 58 مورد و بيشتر از ديگر نامهايش نام برده است.
علوم قرآن
علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است. بر اين اساس علومى چون تفسير، قراءات، رسم الخط، اعجاز، اسباب النزول، ناسخ و منسوخ، اعراب قرآن، غريب القرآن، علوم دينى و زبان عربى و ... را در بر دارد. به ديگر عبارت، اين مركب اضافى، هم شامل «علوم في القرآن» و هم «علوم للقرآن» است.
اما «علوم فى القرآن» كه- تقريبا به معناى وصفى (العلوم القرآنية) نزديك است- همان دانشهاى قرآنى است يا دانشهايى كه در آيات الهى وجود دارد و از قرآن به دست مى آيد. اين معنى نزد پيشينيان متداول بود و برخى قرآن را شامل همه علوم (علوم عيان و پنهان اعتقادى و عملى دينى و هم علوم دنيوى) مى دانستند.
اما در «علوم للقرآن» معناى اضافى از تركيب علوم القرآن- كه شامل همه علوم دينى و عربى بود- رخت بربسته و براى علمى مدون، علم و اسم خاص شده است كه از آن به اصطلاح علوم قرآن تعبير گرديده است.
موضوع علوم قرآن، بررسى قرآن مجيد از جنبه هاى مختلف و مرتبط ياد شده در تعريف است. فائده اين علم، به فرهنگ والا و فراگير قرآن مجيد و شناخت معارف ارزشمند آن و آمادگى دفاع خوب از حريم آن و آنگاه آسانى ورود به تفسير قرآن، باز مى گردد.
تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی
علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.[۲]
مباحث علوم قرآنی
مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از:اسامی و صفات قرآن، تاریخ قرآن، اعجاز قرآن، ترجمه قرآن،تفسیر قرآن، تقسیمات قرآن، خصایص قرآن، دلالت الفاظ قرآن، فضایل قرآن، قرائت قرآن و تجوید.
تاریخ قرآن
در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود:نزول قرآن، جمع قرآن و اسباب نزول قرآن.
دلالت الفاظ قرآن
در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود:عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر و ناسخ و منسوخ.
اعجاز قرآن
در بحث اعجاز قرآن به وجوه اعجاز قرآن و بحث تحریف یا عدم تحریف در قرآن و... پرداخته می شود.
ترجمه قرآن
در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل ترجمه تفسیری ، عرفی و لفظی قرآن اشاره می شود.
فضایل قرآن
همچنین در بخش فضایل قرآن به فضایل سور و آیات و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، استماع، تدبر و نگاه به قرآن پرداخته می شود.
شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى قرآن دخيل بوده و مى‌تواند ما را در تفسير صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات مكى از مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد.
ضرورت علوم قرآن
آنچه موجب ضرورت یافتن غالب مباحث علوم قرآنی می گردد ماهیت و ویژگی های این کتاب آسمانی است. ازجمله آنها اینکه:
- نزول آیه ها به شیوه وحیانی از سوی خدای عزیز حکیم«تَنْزِیلُ الْکِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ»[۳] در مدت زمانی بیست و سه سال در شرایط و موقعیت های متفاوت اجتماعی و فرهنگی مسلمانان انجام پذیرفت. و قطعا علم به این مسائل می تواند بر چگونگی فهم آیات قرآن تاثیر بگذارد (علومی همچون اسباب النزول و مکی و مدنی به همین خاطر به وجود آمده است)
- این کتاب در متن خود آیه های خویش را با صراحت به محکمات و متشابهات تقسیم می نماید:«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ»[۴] و به دنبال آن از اصل بودن آیات محکمات نسبت به متشابهات، برخورداری آیه ها از تأویل و علم به تأویل سخن می گوید. (منشاء مباحثی همچون محکم و متشابه و تاویل)
- قرآن با نزول به زبان فصیح و عربی«عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ»،«بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ»[۵] بهره گیری از تمثیل را اصلی فراگیر در اسلوب بیانی خود برمی شمارد:«وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِی هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ»[۶] (این ویژگی موجب طرح مباحثی همچون مثل ها و قصه های قرآنی می گردد)
از سوی دیگر ورود به متن کتابی چند بُعدی بدون تاریخ شناسی، ساختارشناسی و زبان شناسی آن امکان پذیر نیست. شناخت زبان، ادبیات و منطق کتاب آسمانی تا آنجا که پرده از مطالب ارائه شده در آن بردارد، بدون تردید پیوست به قواعد و ضوابطی است که قبل از ورود به حوزه تفسیر بایسته است شناخته شود.[۷]
تاریخچه علوم قرآنى
برخی پیدایش علوم قرآن را به عنوان دانشی تعریف شده در قرن پنجم می دانند.زمانی که لی بن ابراهیم سعید مشهور به حوفی (430ق) کتاب البرهان فی علوم القرآن را نوشت. ولی زرقانی ( 1367 ق ) پیدایش اولین تألیفات در شاخه های علوم قرآن را به قرن سوم می رساند و می نویسد: از اولین مؤلفان انواع علوم قرآن، علی بن مدینی (232ق) است که کتابی در اسباب نزول نوشت و ابو عبید قاسم بن سلام ( 224 ق ) رساله ای در ناسخ و منسوخ نگاشت. امانگاهی به آثار مکتوب پیشین نشان می دهد در شاخه های علوم قرآن قبل از رساله های یاد شده آثار دیگری نیز ثبت شده است.[۸]:
- یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است.
- حسن بصرى (م 110) کتاب نزول القرآن و عدد آیات القرآن را داشته است
- از عبدالله بن عامر یحصبی ( 118ق) رساله ای در اختلاف مصاحف شام، حجاز، عراق ثبت شده است،
- عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) کتابی در ناسخ و منسوخ داشته است.
- محمد بن سائب كلبى (م 146) کتابی در احكام القرآن.
- ابان بن تغلب (م 141) تالیفاتی در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن.
ابن نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم:
- تفسير، حدود 45 كتاب.
- معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
- لغات القرآن، 6 كتاب.
- قرائات، بيش از 20 كتاب.
- النقط والشكل للقرآن، 6 كتاب.
- متشابه القرآن، 10 كتاب.
- ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب.
از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است.
علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم تفسیر، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم اعجاز قرآن، علم تاريخ قرآن، علم ناسخ و منسوخ و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد.
زرقانى مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.
وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.[۹]
از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب البرهان و الاتقان می باشند.
البرهان فی علوم القرآن، تألیف امام بدر الدین محمد بن بهادر زرکشی (متوفی 794هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد.کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.
الاتقان فی علوم القرآن، تألیف جلال الدین عبدالرحمانسیوطی (متوفی 911 هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.[۱۰]
پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى روبه رو نمى شويم، بلكه بيشتر نگارشهاى علوم قرآن تنها در زمينه هايى خاص صورت گرفت. با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
مناهل العرفان فى علوم القرآن تأليف محمد عبد العظيم زرقانى؛
مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛
تاريخ القرآن تأليف ابو عبد اللّه زنجانى؛
تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛
پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد محمد باقر حجتى؛
البيان فى تفسير القرآن تأليف مرحوم آية اللّه خويى؛
التمهيد فى علوم القرآن تأليف مرحوم آيت اللّه محمد هادى معرفت؛
حقايق هامّة حول القرآن الكريم تأليف سيد جعفر مرتضى عاملى؛[۱۱]
رابطه و اشتراک های علوم قرآنی با سایر دانش های اسلامی
نگاه به مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قـرآنی درکـتابها و نگاشته های گذشته وحال منعکس شده، مشخص می نماید که مباحث علوم قرآن دانش های اسلامی زیر اشتراک دارند:
- تاریخ و سیره: مباحثی هـمچون حـالات پیامبر(ص) قبل و پس از نزول قرآن، سیر تاریخی تدوین و شکل گیری قرآن، اهتمام پیامبر(ص) و صحابه به تدوین و کتابت قـرآن، کـاتبان وحافظان قرآن، برخورد خلفا با مسائل مربوط به قرآن، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و تـرجمه های قـرآن، قـّرای قرآن، اهتمام مسلمانان و تلاشی که برای نـشر و تـرویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی و تذهیب قرآن و.... از جمله مباحث تاریخی است که بـا صـرف نظر از علوم قرآنی درکتاب‌های تـاریخ و سـیره به آن تـوجه شـده اسـت.
- حدیث: خـاستگاه اولیـه علوم قرآنی حدیث بوده وآنـچه دربـاره قـرآن یا معارف وآمـوزه های آن از زبـان پیامبر(ص)، امامان(ع)، یا از صـحابه وتـابعان نقل شده، در قالب احادیث انعکاس یافته وبرای ما نقل شده است و به‌رغم جدا شـدن واسـتقلال علوم قرآن از حدیث ، همچنان بهترین مـنبع و آبـشخور برای دسـتیابی بـه گـزاره های علوم قرآنی جوامع حـدیثی است؛ برای نمونه، ثقة‌الاسلام کلینی افزون برانعکاس روایات فراوانی در زمینه علوم قرآنی در باب‌های پراکنده کـافی، کـتابی خاص باعنوان کتاب فضل القرآن را بـه ایـن امـر اخـتصاص داده است . نیز علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار فصلی مستوعب برای این مبحث گشوده است.
- ادبیات:علومی همچون لغت و اشتقاق، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع؛ دانش‌هایی که بـه اذعـان بسیاری از صاحب نظران به برکت قرآن و برای شناخت و فهم عمیق تر این کتاب آسمانی شکل گرفته اند. کـتاب‌هایی هـمچون المفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی، مجمع البحرین طریحی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم حسن مـصطفوی از جـمله آثـار ماندگاری است که برای تبیین مفاهیم واژ ه های قرآن فراهم آمد ه اند. افزون بر این کـتاب‌ها حـتی منابع لغت عام همچون لسان العرب و تاج العروس مشحون از مباحث واژه شناسی آیات قرآن است و ابـن‌منظور در مـقدمه لسـان العرب تصریح می کند که این کتاب را برای خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته اسـت.
- کلام: تبیین چگونگی وحـی دربـاره پیامبران و چـندوچون وحـی بـر پیامبر اعظم(ص)، تبیین معجزه اثباتگر رسـالت پیـامبراسلام(ص) یعنی قرآن و وجوه اعجاز آن، تحدی قرآن و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تـحریف ناپذیری آن از جـمله مباحث کلامی است که با عـلوم قرآن نیز اشتراک دارد
- اصول فقه:از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه های مضمونی آیات از قبیل عام وخاص، مطلق و مقیّد، مجمل ومبیّن و... اسـت کـه از جمله مسائل علم اصول به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه اصولیان به این اقسام فقط به آیات قرآن اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود.[۱۲]
پانویس
- ↑ ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،1385، ص:19تا 25(با تلخیص)
- ↑ محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7
- ↑ سوره زمر:1؛ سوره جاثیه: 2؛ سوره احقاف: 2
- ↑ سوره آل عمران: 7
- ↑ سوره شعراء: 194 و 195
- ↑ سوره اسراء: 89؛ سوره کهف: 54
- ↑ سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
- ↑ سید محسن سادات فخر؛ پیشینه و بایستگی علوم قرآن: فصلنامه حسنا، شماره 3، زمستان 1388(20 تا 39)،صفحه 32 تا35(با تلخیص) در دسترس در پایگاه مجلات تخصی نوردر دسترس در پایگاه مجلات تخصی نور
- ↑ درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.
- ↑ محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14
- ↑ محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،1388، صفحه 15
- ↑ علی نصیری، فلسفه علوم قرآنی، قبسات، شماره 39و40، بهار و تابستان1385، 221 تا 248، صفحه 229 تا 235 در دسترس درپایگاه مجلات تخصصی نور
