شب عاشورا

شب عاشورا شب دهم محرم سال ۶۱ هجرى است که فردای آن واقعه عاشورا به وقع پیوست و امام حسین علیه السلام و یارانش در آن واقعه به شهادت رسیدند. شب ‌عاشورا را امام حسين‌ علیه السلام از سپاه کوفه مهلت ‌خواست تا به عبادت و تلاوت بپردازد و آن شب در خیمه گاه امام حسین علیه السلام و یارانش تا سحر صدای زمزمه مناجات با خدا و تلاوت قرآن شنیده می شد.

امام حسین علیه السلام در آن شب، براى یارانش سخنرانى کرد و از اتفاقی که در انتظار آنهاست بدانها خبر داد و عقد بیعت با خود را از گردن آنها برداشت که اگر می خواهند بازگردند اما آنان بر سر عهد خود ماندند و مراتب اخلاص و وفاى خویش را در سخنرانی هاى پرشور خود ابراز کردند.

فرصت گرفتن از عمر سعد برای یک شب عبادت

عصر روز تاسوعا عمر سعد سپاهیانش را به سمت خیمه های امام حسين عليه السلام گسیل داشت. عبّاس بن على عليه السّلام با او گفت: برادر اين گروه آمدند. حسين عليه السّلام برخاست و به عباس علیه السلام گفت: جانم بفداى تو سوار شو و آنان را ملاقات كن و بپرس چه تازه اتّفاق افتاده است و براى چه آمده‏‌اند.

عبّاس با بيست سوار مقابل آنها رفت و گفت: مقصود شما چيست و چه مى‏‌خواهيد گفتند: فرمان امير آمده است كه با شما بگوييم يا به حكم‏ او سر فرود آريد يا با شما كار زار كنيم. گفت، شتاب مكنيد تا نزد ابى عبد الله روم و آنچه گفتيد بر او عرضه دارم. بايستادند و گفتند: نزد او رو و او را بیاگاهان و هر چه گفت براى ما پيام ‏آور.

پس عبّاس عليه السّلام دوان سوى حسين عليه السّلام بازگشت و خبر بگفت. امام عليه السّلام فرمود: نزد آنها بازگرد و اگر توانى كار را به فردا انداز و امشب بازگردانشان شايد براى پروردگار نماز گزاريم و او را بخوانيم و استغفار كنيم خدا داند كه من نماز و تلاوت قرآن و دعا و استغفار را دوست دارم.

پس عباس نزد آن قوم آمد و پيغام امام را به آنها رساند. آنها پذيرفتند و عباس علیه السلام بازگشت و رسولى از جانب عمر سعد با او آمد در جايى كه آواز رس بود بايستاد و گفت: ما تا فردا شما را مهلت دهيم اگر تسليم شويد شما را نزد امير عبيد الله زياد مى ‏فرستيم اگر سرباز زنيد شما را رها نكنيم، و بازگشت.

گفتگو با اصحاب

حسين عليه السّلام اصحاب خود را نزديك غروب جمع كرد و گفت: خداى را ستايش مى‌‏كنم بهترين ستايش و او را سپاس مى‌‏گويم بر خوشى و بر سختى بار خدايا تو را سپاس‏گزارم كه به نبوّت ما را بنواختى و قرآن را به ما آموختى و در دين بينا گردانيدى و ما را چشم و گوش و دل دادى پس ما را از سپاسگزاران شمار.

اما بعد من اصحابى ندانم باوفاتر و بهتر از اصحاب خود و نه خانواده‏‌اى فرمان‌بردارتر و به صلت رحم پاى بسته‌‏تر از خاندان خود. پس خدا شما را جزاى نيكو دهد از من و من گمان دارم با اينان كار به جنگ و ستيز كشد و همه شما را اذن دادم برويد و عقد بيعت از شما بگسستم و تعهّد برداشتم اكنون شب است و تاريكى شما را فرو گرفته است آن را شتر سوارى خود انگاريد و هر يك دست يك‌تن از اهل بيت مرا بگيريد و در ده‌ها و شهرها پراكنده شويد تا خداوند فرج دهد براى آنكه اين مردم مرا مى‌‏خواهند و چون بر من دست يافتند از طلب ديگران مشغول شوند.

پس برادران و پسران و برادرزادگان و دو پسر عبد الله جعفر گفتند: اين كار براى چه كنيم براى اينكه پس از تو زنده مانيم خدا نكند كه هرگز چنين شود.

و عبّاس بن على عليه السّلام آغاز سخن كرده بود و آن جماعت پيروى او كردند و مثل او يا نزديك به گفتار او سخن گفتند پس حسين عليه السّلام با بنى عقيل فرمود: كشته شدن مسلم شما را كفايت كرد پس شما برويد اذن دادمتان. گفتند: سبحان اللّه مردم چه مى‏‌گويند مى‌‏گويند بزرگ و سالار خود و عموزادگان خود را كه بهترين اعمام بودند رها كرديم و با آنها تيرى نيفكنديم و نيزه و شمشيرى بكار نبرديم‏ و ندانيم چه كردند. نه قسم به خدا چنين نكنيم و ليكن به مال و جان و اهل مواسات كنيم و اينها را در راه تو دربازيم و كارزار كنيم و هر جاى تو روى ما با تو رويم زشت باد زندگى پس از تو.

و مسلم بن عوسجه (رض) برخاست و گفت: آيا ما دست از تو برداريم نزد خداوند در اداى حق تو بهانه ما چه باشد به خدا سوگند اين نيزه را در سينه آنها فرو برم و به اين شمشير تا دسته آن در دست من است بر آنها بزنم و اگر سلاح نداشته باشم سنگ بر آنها افكنم قسم به خدا ما تو را رها نمى‏‌كنيم تا خدا بداند پاس حرمت رسول را در غيبت او داشتيم درباره تو و اللّه اگر من دانستم كه كشته مى‏‌شوم باز زنده مى‌‏شوم باز سوخته مى‏‌شوم باز زنده مى‌‏شوم باز كوبيده و پراكنده مى‌‏شود و هفتاد بار با من اين كار كنند باز از تو جدا نمى‏‌شدم تا نزد تو مرگ را دريابم پس چگونه اين كار را نكنم كه كشتن يك بار است پس از آن كرامتى كه هرگز به پايان نرسد.

و زهير بن قين برخاست و گفت: دوست دارم كشته شوم باز زنده شوم باز كشته شوم و همچنين هزار بار و خداوند كشتن را از تو و اين جوانان اهل بيت تو بازگرداند.

و اصحاب گفتند: سوگند به خداى كه از تو جدا نمى‌‏شويم و ليكن جان ما فداى جان تو است با گلوگاه و پيشانى و دست تو را نگاهدارى مى‌‏كنيم وقتى ما كشته شديم آنچه بر ما بوده است وفا كرده‌‏ايم و انجام داده.

آوردن آب

در امالى صدوق از حضرت صادق عليه السّلام پس از نقل گفتگوى حسين عليه السّلام با ياران خود روايت كرده است كه: آن حضرت بفرمود بر گرد لشكر خود گودالى مانند خندق كندند و بفرمود تا از هيمه بيا كندند و على فرزند خود را بفرستاد با سى سوار و بيست پياده تا آب آوردند و سخت ترسان بودند ...آنگاه با اصحاب فرمود: برخيزيد و آب بنوشيد كه آخرين توشه شماست و وضو بسازيد و غسل كنيد و جامه‏‌هاى خود را بشوييد تا كفن شما باشد.

سخن گفتن امام حسین علیه السلام با حضرت زینب

على بن الحسين عليه السلام گفت: آن شب كه پدرم فرداى آن كشته شد نشسته بودم و عمّه‏‌ام زينب پرستارى من مى‏‌كرد ناگاه پدرم برخاست و در خيمه ديگر رفت و «جَون بن حُوَی» مولاى ابى ذر غفّارى نزد او بود و شمشير او را اصلاح مى‌‏كرد و پدر من مى‏‌گفت:

يا دهر افّ لك من خليل‏ كم لك بالاشراق و الأصيل‏

من صاحب و طالب قتيل‏ و الدّهر لا يقنع بالبديل‏

و انّما الامر الى الجليل‏ و كلّ حىّ سالك سبيلى‏

يعنى:

اى روزگار افّ بر تو باد كه بد دوستى، چه بسيار در بامداد و شام

يار خود و طالب حق را كشته‌‏اى و روزگار بدل قبول نمى‌‏كند

كار واگذارده به خداوند بزرگ است و هر زنده بر اين راه كه من روم رفتنى است.

دو بار يا سه بار اين ابيات را تكرار كرد تا من مقصود وى را دريافتم پس گريه گلوى مرا بگرفت و بازگردانيدم و سكوت كردم و دانستم بلا فرود آمد و اما عمه‏‌ام زينب آنچه من شنيدم بشنيد و رقّت قلب و زارى كردن شأن زنان است خوددارى نتوانست برجست با سر برهنه و دامن‏كشان رفت تا نزد پدرم و گفت:

«واثكلاه ليت الموت اعدمنى الحيوة اليوم ماتت امّى فاطمة و ابى علىّ و اخى الحسن عليهم السّلام يا خليفة الماضين و ثمال الباقين؛ واى از اين مصيبت كاش مرگ آمده و زندگانى مرا نابود كرده بود امروز مادرم فاطمه و پدرم على و برادرم حسن- عليهم السّلام- از دنيا رفتند اى جانشين گذشتگان و پناه بازماندگان.».

پس حسين عليه السّلام سوى او نگريست و گفت: يا أخيّة لا يذهبنّ حلمك الشّيطان»: اى خواهرك من بردبارى تو را شيطان نبرد. و اشك در دو چشمش بگرديد و گفت: «لو ترك القطا لنام»: اگر مرغ سنگخوار را به حال خود بگذارند مى‌‏خوابد (قطا مرغى است كه نام او به فارسى اسفرود است و به تركى با قرقره و معروف به سنگ خوار است براى آنكه در سنگستانها بسيار مى‏‌باشد نه آنكه راستى سنگ خورد).

پس عمّه‏‌ام گفت: «يا ويلتاه أ فتغتصب نفسك اغتصابا فذاك اقرح لقلبى و اشدّ على نفسى».

يعنى: آيا تو را به ستم مى‏‌گيرند و اين دل مرا بيشتر خسته و آزرده كند و بر جان من سخت دشوار و گران است.

آنگاه سيلى بر روى خود زد و گريبان چاك كرد و بيهوش بيفتاد. حسين عليه السّلام برخاست و آب‏ بر روى او ريخت (تا بهوش بازآمد) و با او گفت: «يا اختاه اتّقى اللّه و تعزّى بعزاء اللّه و اعلمى انّ اهل الارض يموتون و انّ اهل السّماء لا يبقون و انّ كلّ شى‏ء هالك الّا وجه اللّه الّذى خلق الخلق بقدرته و يبعث الخلق و يعودون و هو فزد وحده (جدّى خير منّى خ) ابى خير منّى و امّى خير منّى و اخى خير منّى (ولى خ) و لكلّ مسلم برسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله اسوة» يعنى: اى خواهر از خداى بترس و به شكيبايى از جانب خداى تسلّى جوى و بدان كه اهل زمين مى‌‏ميرند و اهل آسمانها نمى‌‏مانند و هر چيز فانى شود مگر وجه اللّه، همان خدايى كه خلق را به قدرت خود آفريد و باز آنها را برانگيزاند و بازگرداند و خدا خود تنهاست، جدّ من به از من بود و پدرم به از من و مادرم و برادرم بهتر از من بودند و من و هر مسلمانى را بايد به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تأسّى جستن و به امثال اين سخنان او را تسليت داد و با او گفت:

«يا أخيّة انّى اقسمت عليك فابرّى قسمى لا تشقّى علىّ حبيبا و لا تخمشى علىّ وجها و لا تدعى علىّ بالويل و الثّبور اذا انا هلكت».

اى خواهرك من تو را سوگند مى‌‏دهم سوگند مرا راست گردان گريبان بر من مدر و روى نخراش و چون من هلاك شوم زارى و شيون بر من بلند مكن.

مترجم گويد: اين مكالمات را عينا به زبان عربى آوردم و به ترجمه قناعت نكردم از غايت بلاغت كه در اين سخنان بود شايد خواننده در آن نكته‏اى بيند كه ما در نيافته باشيم و همه نكات سخنان بليغ را در ترجمه نتوان آورد. آنگاه زينب را نزد من آورد و بنشانيد و نزد اصحاب رفت و بفرمود تا خيمه‌‏ها را نزديك يكديگر زدند و ريسمانها در هم افكند و فرمود كه خود در ميان چادرها باشند و از يك سوى با دشمن روبرو شوند و خيمه‌‏ها در پشت سر و بر جانب دست راست و دست چپ آنان باشد و از هر سوى سراپرده‏‌هاى آنان را در ميان گرفته باشد مگر از همان جانب كه دشمن روى بديشان دارد.

عبادت امام و اصحاب در شب عاشورا

در شب عاشورا، آن چنان مناجات ملکوتی امام و یارانش در فضای کربلا پیچیده بود، که در روایات چنین تعبیر شده «و لهم دوی کدوی النحل، مابین راکع و ساجد و قائم و قاعد; صدای زمزمه ناله آنها همانند آوای بال زنبور عسل شنیده می شد، بعضی از آنها در رکوع، و بعضی در سجده، و جمعی ایستاده و گروهی نشسته مشغول عبادت بودند» همین سوز و گداز مناجات آنها، آن چنان دشمن را تحت تاثیر قرارداد که سی ودو نفر از آنها همان شب به سپاه امام حسین (ع) پیوستند.

امشب شهادت‌نامه عشاق امضا مى‌شود فردا ز خون عاشقان این دشت دریا مى‌شود (حِسان)

اعمال شب عاشورا

در کتاب مفاتیح الجنان اعمالی برای این شب ذکر شده است از جمله:

• احیای این شب: در روایتی از رسول خدا‌(ص) آمده است هر کس این شب را احیا بدارد، گویا عبادت همه فرشتگان را انجام داده است.
• صد رکعت نماز، در هر رکعت بعد از حمد، سه بار سوره اخلاص خوانده شود و پس از پایان صد رکعت، هفتاد بار بگوید: «سُبْحانَ الله وَ الْحَمْدُ لِلهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکْبَرُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلاَّ بِالله الْعَلِی الْعَظِیمِ»
• چهار رکعت در آخر شب، در هر رکعت بعد از حمد، ده بار آیة الکرسی، ده بار سوره توحید، ده بار سوره فلق و ده بار سوره ناس خوانده شود و پس از پایان، صد مرتبه سوره توحید را بخواند.

منابع

• سيد ابن طاوس‏، اللهوف على قتلى الطفوف‏، تهران، جهان‏، 1348 ش‏
• شعرانى، ابوالحسن،‏ دمع السجوم (ترجمه نفس المهموم شيخ عباس قمى)‏، قم، هجرت‏، 1381 ش‏
• جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.

	واقعه عاشورا
قبل از واقعه	منزلگاه های قافله کربلا: ثعلبیه - خزیمیه - ذات عرق - ذو حسم - زباله - زرود - شراف - شقوق - صفاح - عذیب الهجانات - قاع - قصر مقاتل - مغیثه - وادی عقیق - واقصه روزهای دهه محرم تا عاشورا: ۱محرم - ۲محرم - ۳محرم- ۴محرم - ۵محرم - ۶محرم - ۷محرم - ۸محرم - تاسوعا
شرح واقعه	وقایع: عاشورا - سخنان امام حسین علیه السلام با یارانشان در روز عاشورا - آرایش سپاه دو طرف در روز عاشورا - جنايات سپاه عمر بن سعد در عصر عاشورا شهیدان: امام حسین علیه السلام * حضرت عباس علیه السلام * حضرت علی اکبر علیه السلام * مسلم بن عقیل * حضرت قاسم علیه السلام * حضرت علی اصغر علیه السلام *ادامه اسیران: امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • زینب(س)  • رباب • سکینه • رقیه • ادامه عاملان واقعه کربلا: یزید بن معاویه * مروان بن حکم * عبیدالله بن زیاد * عمر بن سعد * شمر * سرجون رومی * شریح قاضی * یحیی بن سعید * ادامه سپاهیان عمر سعد: شمر * حصین بن نمیر * شبث بن ربعی * سنان بن انس * حرمله * قیس بن اشعث * مسروق بن وائل حضرمی * ادامه
پس از واقعه	اسرای اهل بیت علیهم السلام * اسیران کربلا در کوفه * اسیران کربلا در شام * باقی ماندگان واقعه کربلا
بازتاب واقعه	خونخواهی امام حسین علیه السلام - عزای ابا عبدالله علیه السلام - تحریفات واقعه ی عاشورا
وابسته ها	زیارت امام حسین علیه السلام * حرم حسینی * منابع تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام امام حسین علیه السلام در منظر اندیشمندان جهان