راویان واقعه عاشورا: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
سطر ۱: سطر ۱:
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}  
+
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}آثار متعددی پیرامون واقعه [[روز عاشورا|عاشورا]] و «[[مقتل]]» [[امام حسین]] (علیه السلام) بر اساس گزارش برخی راویان و شاهدان حاضر در [[کربلا]]، از دیرباز تا کنون تألیف شده است.
  
 
==شاهدان و راویان واقعه کربلا==
 
==شاهدان و راویان واقعه کربلا==
  
راويان جريان [[روز عاشورا|عاشورا]] را مى‌توان به دو گروه تقسيم كرد:
+
راویان جریان [[روز عاشورا|عاشورا]] را مى‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
  
*الف. اهل بيت [[امام حسين]] علیه السلام كه خود در صحنه حاضر بودند، خصوصاً [[حضرت زینب سلام الله علیها|زينب كبرى]]، [[امام سجاد]] و [[امام باقر]] علیهم السلام كه بسياري از وقايع از اين بزرگواران نقل شده است.
+
*الف. اهل بیت [[امام حسین]] علیه السلام که خود در صحنه حاضر بودند، خصوصاً [[حضرت زینب سلام الله علیها|زینب کبرى]]، [[امام سجاد]] و [[امام باقر]] علیهم السلام که بسیاری از وقایع از این بزرگواران نقل شده است.
  
*ب. راويانى كه در لشكر [[عمر بن سعد]] بودند، از افراد لشكر كه كيفيت قتلها و جنگ را نقل كرده‌اند، حتى در مواردى خود قاتلان كار خود را توضيح داده‌اند؛ مثلاً، [[حمید بن مسلم|حميد بن مسلم ازدى]] وقايع گزار [[کربلا|كربلا]] است. او از لشكريان عمر سعد بود كه روز عاشورا پس از شهادت امام حسين علیه السلام بر سر آتش زدن [[خیمه گاه کربلا|خيمه‌ها]] با [[شمر]] مجادله داشت، از جمله كسانى بود كه [[سر امام حسین علیه السلام|سر امام حسين]] علیه السلام را به [[کوفه|كوفه]] بردند. در لشكر [[قیام توابین|توابين]] هم حضور داشته و به قولى از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام بوده است. بيشتر وقايع كربلا از قول او نقل شده است.<ref>جواد محدثى: «فرهنگ عاشورا»، صفحه 154.</ref>
+
*ب. راویانى که در لشکر [[عمر بن سعد]] بودند، از افراد لشکر که کیفیت قتلها و جنگ را نقل کرده‌اند، حتى در مواردى خود قاتلان کار خود را توضیح داده‌اند؛ مثلاً، [[حمید بن مسلم|حمید بن مسلم ازدى]] وقایع گزار [[کربلا|کربلا]] است. او از لشکریان عمر سعد بود که روز عاشورا پس از شهادت امام حسین علیه السلام بر سر آتش زدن [[خیمه گاه کربلا|خیمه‌ها]] با [[شمر]] مجادله داشت، از جمله کسانى بود که [[سر امام حسین علیه السلام|سر امام حسین]] علیه السلام را به [[کوفه|کوفه]] بردند. در لشکر [[قیام توابین|توابین]] هم حضور داشته و به قولى از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام بوده است. بیشتر وقایع کربلا از قول او نقل شده است.<ref>جواد محدثى: «فرهنگ عاشورا»، صفحه ۱۵۴.</ref>
  
به هر حال عظمت حادثه كربلا و تأثيرات عميق و گسترده سياسي و اجتماعي آن در [[تاريخ اسلام]] و به ويژه تاريخ [[شیعه|تشيع]]، هر ذهن كنجكاو و علاقمند به درك و فهم حقايق تاريخي را به شناخت منابع گزارش هاي اين رويداد سوق مي دهد؛ خاصه آن كه از ديرباز ادعاي نامكتوب ماندن گزارش هاي تاريخي در [[اسلام]] تا نيمه سده دوم هجري از سوي خاورشناسان مطرح و شايع شده است. با اين حال آنچه در كتاب «[[مقتل الحسین علیه السلام (کتاب)|مقتل الحسين علیه السلام]]» [[ابومخنف]] (كه اولين كتاب [[مقتل]] امام حسين علیه السلام است) وجود دارد، نشان دهد كه بسياري از راويان اصلي واقعه عاشورا شاهدان عيني و حاضر در ميدان كربلا بوده اند و آنچه در منابع مختلف در اين باره بدست ما رسيده از ارزش تاريخي بسيار برخوردار است.
+
به هر حال عظمت حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در [[تاریخ اسلام]] و به ویژه تاریخ [[شیعه|تشیع]]، هر ذهن کنجکاو و علاقمند به درک و فهم حقایق تاریخی را به شناخت منابع گزارش های این رویداد سوق می دهد؛ خاصه آن که از دیرباز ادعای نامکتوب ماندن گزارش های تاریخی در [[اسلام]] تا نیمه سده دوم هجری از سوی خاورشناسان مطرح و شایع شده است. با این حال آنچه در کتاب «[[مقتل الحسین علیه السلام (کتاب)|مقتل الحسین علیه السلام]]» [[ابومخنف]] (که اولین کتاب [[مقتل]] امام حسین علیه السلام است) وجود دارد، نشان دهد که بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا شاهدان عینی و حاضر در میدان کربلا بوده اند و آنچه در منابع مختلف در این باره بدست ما رسیده از ارزش تاریخی بسیار برخوردار است.
  
همچنين بسياري از راويان اصلي واقعه عاشورا در روايات ابومخنف، شاهدان عيني حاضر در ميدان كربلا بوده اند، به عنوان نمونه به چند تن از اين راويان اشاره مي شود:
+
همچنین بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا در روایات ابومخنف، شاهدان عینی حاضر در میدان کربلا بوده اند، به عنوان نمونه به چند تن از این راویان اشاره می شود:
  
شريك بن اعور بن حارث همداني يكي از اين راويان است که همراه [[عبیدالله بن زیاد|عبيدالله بن زياد]] از [[بصره]] به [[کوفه|كوفه]] آمد، ولي بيمار شد و در منزلي كه [[مسلم بن عقیل|مسلم بن عقيل]] پنهان شده بود بستري گرديد و با مسلم گفتگوها داشت و از آنچه در كوفه و روزهاي قبل و بعد واقعه رخ داد كاملاً با خبر و شاهد حوادث و اوضاع و احوال آن ايام بوده است.
+
شریک بن اعور بن حارث همدانی یکی از این راویان است که همراه [[عبیدالله بن زیاد|عبیدالله بن زیاد]] از [[بصره]] به [[کوفه|کوفه]] آمد، ولی بیمار شد و در منزلی که [[مسلم بن عقیل|مسلم بن عقیل]] پنهان شده بود بستری گردید و با مسلم گفتگوها داشت و از آنچه در کوفه و روزهای قبل و بعد واقعه رخ داد کاملاً با خبر و شاهد حوادث و اوضاع و احوال آن ایام بوده است.
  
[[ضحاک بن عبدالله|ضحاك مشرقي]] از ديگر راويان است. وي يكي از اهالي كوفه بود كه دعوت امام را براي ياري نپذيرفت، ولي شب و روز تمام قضاياي عاشورا را كه به چشم خود ديده بود در [[كوفه]] نقل مي كرد. بسياري از اخبار كربلا توسط اين مرد روايت شده و گويي كه وقايع نگار يا سخنگوي [[امام حسین علیه السلام|حسين بن علی]] علیه السلام بوده و وظيفه داشته اخبار اين حادثه را به گوش همه برساند.
+
[[ضحاک بن عبدالله|ضحاک مشرقی]] از دیگر راویان است. وی یکی از اهالی کوفه بود که دعوت امام را برای یاری نپذیرفت، ولی شب و روز تمام قضایای عاشورا را که به چشم خود دیده بود در [[کوفه]] نقل می کرد. بسیاری از اخبار کربلا توسط این مرد روایت شده و گویی که وقایع نگار یا سخنگوی [[امام حسین علیه السلام|حسین بن علی]] علیه السلام بوده و وظیفه داشته اخبار این حادثه را به گوش همه برساند.
  
[[شبث بن ربعی|شبث بن ربعي]] هم كه از فرماندهان [[عمر بن سعد]] (سردار سپاه ابن زياد) در [[کربلا|كربلا]] بود، چند سال پس از حادثه عاشورا، در زمان حكومت مصعب بن زبير از اين فاجعه سخن مي گفت.
+
[[شبث بن ربعی|شبث بن ربعی]] هم که از فرماندهان [[عمر بن سعد]] (سردار سپاه ابن زیاد) در [[کربلا|کربلا]] بود، چند سال پس از حادثه عاشورا، در زمان حکومت مصعب بن زبیر از این فاجعه سخن می گفت.
  
علاوه بر افراد مذكور، راويان موثق بسياري را مي توان نام برد كه شاهد عيني حادثه بوده اند و گزارش آنان براي [[شيعه]] و [[اهل سنت|سني]] حجت و سند است. از جمله [[امام سجاد علیه السلام|امام زين العابدين]] علیه السلام، كه سند برخي از روايات ابومخنف با دو واسطه به آن حضرت مي رسد. ابومخنف رواياتي نيز با يك واسطه از [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام و رواياتي چند هم بي واسطه از [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیه السلام نقل كرده است.
+
علاوه بر افراد مذکور، راویان موثق بسیاری را می توان نام برد که شاهد عینی حادثه بوده اند و گزارش آنان برای [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] حجت و سند است. از جمله [[امام سجاد علیه السلام|امام زین العابدین]] علیه السلام، که سند برخی از روایات ابومخنف با دو واسطه به آن حضرت می رسد. ابومخنف روایاتی نیز با یک واسطه از [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام و روایاتی چند هم بی واسطه از [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیه السلام نقل کرده است.
  
==نخستین تدوينهای عاشورایی==
+
==تألیفات پیرامون عاشورا==
  
 
'''مقتل ابومخنف:'''
 
'''مقتل ابومخنف:'''
  
تعيين تاريخ دقيق و نام كسي كه نخستين بار به ثبت و تدوين واقعه [[روز عاشورا|عاشورا]] پرداخته، دشوار است؛ زيرا نزديك به سيزده سده از آن فاصله گرفته ايم. با اين حال مي توان با تتبع در منابع و بررسي گزارش ها و اخبار بر جاي مانده تا حدودي به حقيقت نزديك شد. منابع قابل اعتماد تقريباً اتفاق نظر دارند كه براي اولين بار در اوايل سده دوم هجري، لوط بن يحيي بن سعيد بن مخنف بن سليم ازدي كوفي، معروف به [[ابومخنف]] (ه.م ۱۵۸) گزارشهاي مربوط به واقعه [[کربلا|كربلا]] را در كتابي كه آن را «[[مقتل الحسین علیه السلام (کتاب)|مقتل الحسين علیه السلام]]» ناميد، گرد آورد.
+
تعیین تاریخ دقیق و نام کسی که نخستین بار به ثبت و تدوین واقعه [[روز عاشورا|عاشورا]] پرداخته، دشوار است؛ زیرا نزدیک به سیزده سده از آن فاصله گرفته ایم. با این حال می توان با تتبع در منابع و بررسی گزارش ها و اخبار بر جای مانده تا حدودی به حقیقت نزدیک شد. منابع قابل اعتماد تقریباً اتفاق نظر دارند که برای اولین بار در اوایل سده دوم هجری، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی کوفی، معروف به [[ابومخنف]] (ه.م ۱۵۸) گزارشهای مربوط به واقعه [[کربلا|کربلا]] را در کتابی که آن را «[[مقتل الحسین علیه السلام (کتاب)|مقتل الحسین علیه السلام]]» نامید، گرد آورد.
  
قراين تاريخي نشان مي دهد كه ابومخنف كتاب [[مقتل]] خود را در حدود دهه سوم از سده دوم هجري تأليف كرده است؛ زيرا هنگامي كه وي در اين كتاب به خبر ورود [[مسلم بن عقيل]] به [[کوفه|كوفه]] و اقامت او در خانه [[مختار ثقفی|مختار بن ابي عبيد ثقفي]] اشاره مي كند، چنين مي افزايد: «خانه اي كه امروز به خانه مسلم بن مسيب شهرت دارد».
+
قراین تاریخی نشان می دهد که ابومخنف کتاب [[مقتل]] خود را در حدود دهه سوم از سده دوم هجری تألیف کرده است؛ زیرا هنگامی که وی در این کتاب به خبر ورود [[مسلم بن عقیل]] به [[کوفه|کوفه]] و اقامت او در خانه [[مختار ثقفی|مختار بن ابی عبید ثقفی]] اشاره می کند، چنین می افزاید: «خانه ای که امروز به خانه مسلم بن مسیب شهرت دارد».
  
از اين اشاره ابومخنف مي توان دريافت كه هنگامي كه او مشغول تأليف كتاب مقتل بوده، خانه مذكور به مسلم بن مسيب تعلق داشته و بنابر روايت [[محمد طبری|طبري]]، مسلم تا سال ۱۲۸ هجري قمري زنده بوده است. از اين رو، مي توان با ظن قريب به يقين گفت كه كتاب مقتل الحسين در سالهاي پاياني دهه سوم سده دوم هجري، يعني بين سالهاي ۱۲۷ تا ۱۳۰ كه دوره ضعف [[بنی امیه|امويان]] و مقارن با آغاز دعوت [[حکومت بنی عباس|عباسيان]] است، تدوين شده است و به گفته برخي از محققان هيچ استبعادي ندارد كه اين تأليف از سوي امام يا داعيان عباسي به ابومخنف پيشنهاد شده باشد تا از اين گزارشهاي هولناك تاريخي كه لكه ننگي بر دامان خاندان اموي بوده، در تبليغ و پيشبرد نهضت خود بر ضد امويان و سقوط آنان بهره گيرند، چنان كه عملاً نيز چنين كردند و به نوشته مورخان يكي از دلايل سقوط امويان، نهضت [[سیدالشهداء|سيدالشهدا]] علیه السلام و فاجعه دردناك كربلا بود، هر چند كه عباسيان پس از پيروزي و جلوس بر مسند [[خلافت]]، به رغم آن كه نهايت بهره برداري را از حقانيت و مظلوميت [[اهل بيت]] علیهم السلام كرده بودند، خود از همان آغاز در برابر [[علویان|علويان]] ايستادند و در سركوب آنان فجايعي مرتكب شدند كه ده چندان آن بود كه امويان كرده بودند.
+
از این اشاره ابومخنف می توان دریافت که هنگامی که او مشغول تألیف کتاب مقتل بوده، خانه مذکور به مسلم بن مسیب تعلق داشته و بنابر روایت [[محمد طبری|طبری]]، مسلم تا سال ۱۲۸ هجری قمری زنده بوده است. از این رو، می توان با ظن قریب به یقین گفت که کتاب مقتل الحسین در سالهای پایانی دهه سوم سده دوم هجری، یعنی بین سالهای ۱۲۷ تا ۱۳۰ که دوره ضعف [[بنی امیه|امویان]] و مقارن با آغاز دعوت [[حکومت بنی عباس|عباسیان]] است، تدوین شده است و به گفته برخی از محققان هیچ استبعادی ندارد که این تألیف از سوی امام یا داعیان عباسی به ابومخنف پیشنهاد شده باشد تا از این گزارشهای هولناک تاریخی که لکه ننگی بر دامان خاندان اموی بوده، در تبلیغ و پیشبرد نهضت خود بر ضد امویان و سقوط آنان بهره گیرند، چنان که عملاً نیز چنین کردند و به نوشته مورخان یکی از دلایل سقوط امویان، نهضت [[سیدالشهداء|سیدالشهدا]] علیه السلام و فاجعه دردناک کربلا بود، هر چند که عباسیان پس از پیروزی و جلوس بر مسند [[خلافت]]، به رغم آن که نهایت بهره برداری را از حقانیت و مظلومیت [[اهل بیت]] علیهم السلام کرده بودند، خود از همان آغاز در برابر [[علویان|علویان]] ایستادند و در سرکوب آنان فجایعی مرتکب شدند که ده چندان آن بود که امویان کرده بودند.
  
كتاب مقتل الحسين علیه السلام ابومخنف كه بر پايه منابع شفاهي محكمي نظير آنچه گفتيم، تدوين يافته بود از طريق راويان ثقه اي نظير [[هشام بن محمد سائب کلبی|هشام بن محمد بن السائب كلبي]]، نسب شناس معروف كوفي (ه.م ۲۰۶) بدست مورخان بعدي چون واقدي (ه.م۲۰۷)، طبري (ه.م۳۱۰)، ابن قتيبه (ه.م۳۲۲ )، [[مسعودی|مسعودي]] (م، ۳۴۵ ق)، [[شيخ مفيد]] (م، ۴۱۳ ق) و ديگران رسيده است.
+
کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که بر پایه منابع شفاهی محکمی نظیر آنچه گفتیم، تدوین یافته بود از طریق راویان ثقه ای نظیر [[هشام بن محمد سائب کلبی|هشام بن محمد بن السائب کلبی]]، نسب شناس معروف کوفی (ه.م ۲۰۶) بدست مورخان بعدی چون واقدی (ه.م۲۰۷)، طبری (ه.م۳۱۰)، ابن قتیبه (ه.م۳۲۲ )، [[مسعودی|مسعودی]] (م، ۳۴۵ ق)، [[شیخ مفید]] (م، ۴۱۳ ق) و دیگران رسیده است.
  
در اينجا بايد از اخبار مورخ ديگري كه در ثبت و نقل اين روايات سهم بزرگي داشته، يعني عوانه بن الحكم (ه.م۱۵۸۹) هم ياد كرد. در واقع بخش مهمي از اخبار كه به وسيله هشام بن محمد كلبي (م، ۲۰۶ ق) بدست مورخان بعدي رسيده، نتيجه تلاش ابومخنف و عوانه بن الحكم است و به جرأت مي توان همه مورخان بعدي را ميراث خوار اين دو اخباري بزرگ دانست.
+
در اینجا باید از اخبار مورخ دیگری که در ثبت و نقل این روایات سهم بزرگی داشته، یعنی عوانه بن الحکم (ه.م۱۵۸۹) هم یاد کرد. در واقع بخش مهمی از اخبار که به وسیله هشام بن محمد کلبی (م، ۲۰۶ ق) بدست مورخان بعدی رسیده، نتیجه تلاش ابومخنف و عوانه بن الحکم است و به جرأت می توان همه مورخان بعدی را میراث خوار این دو اخباری بزرگ دانست.
  
اگر كتاب ابومخنف بر جاي مانده و بدست ما رسيده بود، با اطمينان خاطر بسياري مي توانستيم آن را معتبرترين تاريخ واقعه [[كربلا]] بخوانيم، اما متأسفانه اين كتاب در دسترس نيست، حتي كتاب مقتل الحسين كلبي نيز كه بر اساس كتاب و روايات ابومخنف و عوانه بن الحكم تدوين شده بود بر جاي نمانده است.
+
اگر کتاب ابومخنف بر جای مانده و بدست ما رسیده بود، با اطمینان خاطر بسیاری می توانستیم آن را معتبرترین تاریخ واقعه [[کربلا]] بخوانیم، اما متأسفانه این کتاب در دسترس نیست، حتی کتاب مقتل الحسین کلبی نیز که بر اساس کتاب و روایات ابومخنف و عوانه بن الحکم تدوین شده بود بر جای نمانده است.
  
بنابراين قديمي ترين و شايد معتبرترين تاريخي كه حاوي گزارشهاي مربوط به اين واقعه است «[[تاریخ طبری (کتاب)|تاريخ الرسل والملوك]]» تألیف [[محمد طبری|محمد بن جرير طبري]] (ه.م ۳۱۰) است. هر چند طبري كتابي مستقل در باب اين واقعه تأليف نكرده، ولي اخبار و گزارشهاي هشام كلبي را در ذيل حوادث سالهاي ۶۰ و ۶۱ آورده است. با دقت در عبارات طبري آشكار مي شود كه وي اين اخبار را از كتابي كه در اختيار داشته، نقل كرده است و بر پايه قرائني مي توان دريافت كه كتابهاي هشام كلبي تا سده هاي بعد، مثلاً تا سده هفتم هجري موجود بوده است.
+
بنابراین قدیمی ترین و شاید معتبرترین تاریخی که حاوی گزارشهای مربوط به این واقعه است «[[تاریخ طبری (کتاب)|تاریخ الرسل والملوک]]» تألیف [[محمد طبری|محمد بن جریر طبری]] (ه.م ۳۱۰) است. هر چند طبری کتابی مستقل در باب این واقعه تألیف نکرده، ولی اخبار و گزارشهای هشام کلبی را در ذیل حوادث سالهای ۶۰ و ۶۱ آورده است. با دقت در عبارات طبری آشکار می شود که وی این اخبار را از کتابی که در اختیار داشته، نقل کرده است و بر پایه قرائنی می توان دریافت که کتابهای هشام کلبی تا سده های بعد، مثلاً تا سده هفتم هجری موجود بوده است.
  
قديمي ترين متن تاريخي كه پس از طبري گزارشهاي حادثه عاشورا را بي واسطه از كتاب هشام كلبي نقل كرده است، كتاب «[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]]» [[شيخ مفيد]] (ه.م ۴۱۳) است. شيخ مفيد خود در اين كتاب تصريح مي كند كه اخبار مربوط به اين واقعه را از روايات كلبي نقل كرده است.
+
قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارشهای حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]]» [[شیخ مفید]] (ه.م ۴۱۳) است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح می کند که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل کرده است.
  
پس از شيخ مفيد بايد از [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزي]] (م، ۶۵۴ ق) ياد كرد كه وي نيز به تصريح خود، در كتاب «تذكرة الامة بخصائص الائمه» اخبار كربلا را از هشام كلبي روايت و تحرير كرده است. عنايت به دو نكته، اعتماد و وثوق ما به اعتبار اين گزارشها و اين منابع را افزايش مي دهد: نخست، تصريح اين مورخان به نقل از متن كتاب مقتل الحسين هشام كلبي و ديگر آن كه با مقايسه و تطبيق متن گزارشهايي كه طبري، شيخ مفيد و سبط ابن جوزي از هشام نقل كرده اند درمي يابيم كه متن اين گزارشها - جز در برخي از حروف، مثل واو و فاء و برخي كلمات - نهايت تشابه و همانندي را با هم دارند، گويي هر سه نفر اين اخبار را از يك متن اخذ و رونويسي كرده اند. نكته مهم ديگر اين كه طبري و سبط ابن جوزي از [[اهل سنت|اهل تسنن]] به شمار مي آيند و شيخ مفيد از بزرگان [[شیعه|شيعه]] است. با عنايت به نكته اخير، تشابه و همخواني اين سه متن اهميت بيشتري مي يابد و به ميزان اطمينان و اعتماد خواننده در اعتبار و صحت گزارشهاي ارائه شده در آنها مي افزايد.
+
پس از شیخ مفید باید از [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزی]] (م، ۶۵۴ ق) یاد کرد که وی نیز به تصریح خود، در کتاب «تذکرة الامة بخصائص الائمه» اخبار کربلا را از هشام کلبی روایت و تحریر کرده است. عنایت به دو نکته، اعتماد و وثوق ما به اعتبار این گزارشها و این منابع را افزایش می دهد: نخست، تصریح این مورخان به نقل از متن کتاب مقتل الحسین هشام کلبی و دیگر آن که با مقایسه و تطبیق متن گزارشهایی که طبری، شیخ مفید و سبط ابن جوزی از هشام نقل کرده اند درمی یابیم که متن این گزارشها - جز در برخی از حروف، مثل واو و فاء و برخی کلمات - نهایت تشابه و همانندی را با هم دارند، گویی هر سه نفر این اخبار را از یک متن اخذ و رونویسی کرده اند. نکته مهم دیگر این که طبری و سبط ابن جوزی از [[اهل سنت|اهل تسنن]] به شمار می آیند و شیخ مفید از بزرگان [[شیعه|شیعه]] است. با عنایت به نکته اخیر، تشابه و همخوانی این سه متن اهمیت بیشتری می یابد و به میزان اطمینان و اعتماد خواننده در اعتبار و صحت گزارشهای ارائه شده در آنها می افزاید.
  
پرسش بسيار مهمي كه به اين مطلب ارتباط مي يابد و سزاوار است به عنوان يك مسئله مهم مطرح شود، اين است كه آيا از كتاب مقتل الحسين علیه السلام ابومخنف كه تا اين حد اهميت و ارزش تاريخي دارد و احتمالاً تا سده هفتم هجري هم در دسترس مورخان بوده، نسخه اي بر جاي مانده است يا نه؟ بحث در اين باره نيز مجال بيشتري مي طلبد، اما به اجمال بايد گفت: در دوره هاي متأخر و نزديك به عصر ما، كتابي با نام «مقتل الحسين عليه السلام» منسوب به ابومخنف ازدي كوفي در دست است كه به چاپ هم رسيده است. ولي قطعاً مي توان گفت كه اين كتاب از ابومخنف نيست و بي ترديد مؤلف آن شخص ديگري جز ابومخنف معروف است و حتي نمي توان با اطمينان از تاريخ و محل تأليف و نيز تاريخ چاپ آن سخن گفت. دانشمند گرانمايه [[سید عبدالحسین شرف الدین عاملی|علامه شرف الدين]] در كتاب مهم و با ارزش خود «مؤلفان شيعه در صدر اسلام» مي نويسد: «كتاب مقتل الحسين علیه السلام منسوب به ابومخنف مشتمل بر رواياتي است كه ابومخنف خود از آنها خبر ندارد. اين كتاب دروغ نامه اي است كه به اين مرد نسبت داده اند».
+
پرسش بسیار مهمی که به این مطلب ارتباط می یابد و سزاوار است به عنوان یک مسئله مهم مطرح شود، این است که آیا از کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که تا این حد اهمیت و ارزش تاریخی دارد و احتمالاً تا سده هفتم هجری هم در دسترس مورخان بوده، نسخه ای بر جای مانده است یا نه؟ بحث در این باره نیز مجال بیشتری می طلبد، اما به اجمال باید گفت: در دوره های متأخر و نزدیک به عصر ما، کتابی با نام «مقتل الحسین علیه السلام» منسوب به ابومخنف ازدی کوفی در دست است که به چاپ هم رسیده است. ولی قطعاً می توان گفت که این کتاب از ابومخنف نیست و بی تردید مؤلف آن شخص دیگری جز ابومخنف معروف است و حتی نمی توان با اطمینان از تاریخ و محل تألیف و نیز تاریخ چاپ آن سخن گفت. دانشمند گرانمایه [[سید عبدالحسین شرف الدین عاملی|علامه شرف الدین]] در کتاب مهم و با ارزش خود «مؤلفان شیعه در صدر اسلام» می نویسد: «کتاب مقتل الحسین علیه السلام منسوب به ابومخنف مشتمل بر روایاتی است که ابومخنف خود از آنها خبر ندارد. این کتاب دروغ نامه ای است که به این مرد نسبت داده اند».
  
[[حاج شیخ عباس قمی|محدث قمي]] هم درباره آن مي گويد: «كتاب مقتل الحسين عليه السلام ابومخنف كه مورخان بزرگ متقدم بدان اعتماد و استناد و از آن نقل كرده اند مع الاسف نسخه اي از آن به جاي نمانده است، اما كتاب المقتل موجود كه بدو منسوب است از او نيست، حتي نمي توان آن را به هيچيك از مورخان معتمد نسبت داد.» براي تصديق اين سخن كافي است آنچه در اين مقتل آمده با آنچه طبري و ديگر مورخان روايت كرده اند مقايسه شود. محدث قمي در دو كتاب «[[الکنی و الالقاب (کتاب)|الكني والالقاب]]» و «[[نفس المهموم (کتاب)|نفس المهموم]]» به اين مطلب پرداخته است.
+
[[حاج شیخ عباس قمی|محدث قمی]] هم درباره آن می گوید: «کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که مورخان بزرگ متقدم بدان اعتماد و استناد و از آن نقل کرده اند مع الاسف نسخه ای از آن به جای نمانده است، اما کتاب المقتل موجود که بدو منسوب است از او نیست، حتی نمی توان آن را به هیچیک از مورخان معتمد نسبت داد.» برای تصدیق این سخن کافی است آنچه در این مقتل آمده با آنچه طبری و دیگر مورخان روایت کرده اند مقایسه شود. محدث قمی در دو کتاب «[[الکنی و الالقاب (کتاب)|الکنی والالقاب]]» و «[[نفس المهموم (کتاب)|نفس المهموم]]» به این مطلب پرداخته است.
  
'''اللهوف:'''
+
'''الارشاد:'''
  
كتاب «[[اللهوف (کتاب)|لهوف]]» [[سید بن طاووس]]، كتابي است تاريخي و روايي درباره قيام [[امام حسين]] علیه السلام که روايات كتاب بدون [[سند حدیث|سند]] نوشته شده است. اين كتاب مورد اعتماد [[شيعه]] است و در قرن هفتم نوشته شده است.
+
کتاب «[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد]] اثر مرحوم [[شیخ مفید]] از معتبرترین کتب شیعه در زمینه تاریخ [[ائمه]] علیهم السلام است که مؤلف در بخشی از آن، حركت امام حسين علیه السلام به سوى [[عراق]] و حوادث مربوط به آن را تبیین کرده است.
  
شهيد آيت الله [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سيد محمدعلي قاضي طباطبايي]] نويسنده كتاب «تحقيق در اول اربعين حضرت سيدالشهدا» گفته است كه لهوف نقلياتش بسيار مورد اعتماد است و در ميان كتب [[مقتل|مقاتل]] كتاب مقتلي به اندازه اعتبار و اعتماد آن نمي رسد و در اطمينان به آن كتاب، در رديف اول كتب معتبره مقاتل قرار گرفته است.
+
'''اللهوف:'''
  
[[محدث نوری|حاجي نوري]] به برخي مطالب لهوف ايراد گرفته و گفته چون اين كتاب در دوره جواني سيد نوشته شده خالي از اشكال نيست و قاضي به او پاسخ مي دهد كه اگر چه در دوره جواني هم نوشته باشد باز هم بسيار معتبر است و بعد قاضي مي گويد: «دليلي نيست كه ثابت بكند كه سيد لهوف آن را در دوره جواني نوشته باشد».<ref>تحقيق در اول اربعين حضرت سيدالشهداء، ص7، چاپ سوم، 1368.</ref>
+
کتاب «[[اللهوف (کتاب)|لهوف]]» [[سید بن طاووس]]، کتابی است تاریخی و روایی درباره قیام [[امام حسین]] علیه السلام که روایات کتاب بدون [[سند حدیث|سند]] نوشته شده است. این کتاب مورد اعتماد [[شیعه]] است و در قرن هفتم نوشته شده است.
  
'''نفس المهموم:'''
+
شهید آیت الله [[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]] نویسنده کتاب «تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهدا» گفته است که لهوف نقلیاتش بسیار مورد اعتماد است و در میان کتب [[مقتل|مقاتل]] کتاب مقتلی به اندازه اعتبار و اعتماد آن نمی رسد و در اطمینان به آن کتاب، در ردیف اول کتب معتبره مقاتل قرار گرفته است.
 
 
كتاب «[[نفس المهموم (کتاب)|نفس المهموم]]» از مرحوم [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمي]] است كه از مفيدترين و ارزنده ترين كتابهاي مقتل در بين شيعيان مي باشد. این کتاب از معتبرترین کتب مقتل و شرح فشرده‌ای از زندگی و مبارزات [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]](ع) و به زبان عربی است که از تولد آن حضرت شروع، و با [[قیام توابین]]، خروج [[مختار ثقفی|مختار]] و مرگ [[یزید بن معاویه|یزید]] پایان می‌پذیرد.
 
 
 
'''الارشاد:'''
 
  
اين كتاب از مرحوم [[شيخ مفيد]] است كه از معتبرترين كتب شيعه در اين زمينه است.
+
[[محدث نوری|حاجی نوری]] به برخی مطالب لهوف ایراد گرفته و گفته چون این کتاب در دوره جوانی سید نوشته شده خالی از اشکال نیست و قاضی به او پاسخ می دهد که اگر چه در دوره جوانی هم نوشته باشد باز هم بسیار معتبر است و بعد قاضی می گوید: «دلیلی نیست که ثابت بکند که سید لهوف آن را در دوره جوانی نوشته باشد».<ref>تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهداء، ص۷، چاپ سوم، ۱۳۶۸.</ref>
  
'''طبقات‌الكبرى:'''
+
'''طبقات‌الکبرى:'''
  
طبقات‌الكبرى تألیف [[محمد بن سعد|ابن سعد]]، كتابى تاريخى و معتبر است كه در جلد هشتم خود با عنوان «ترجمه الامام الحسين عليه السلام و مقتله» به زندگانى امام حسين علیه السلام پرداخته است. بسيارى از پژوهشگران به اين منبع استناد مى‌كنند. نويسنده كتاب، حدود صد و پنجاه سال پس از شهادت امام حسين علیه السلام آن را نوشته است. مى‌توان در اين كتاب به مواردى از جمله كودكى امام علیه السلام، احاديث [[پیامبر اسلام|پيامبر]] صلی الله علیه و آله در شأن امام علیه السلام، پيشگويى‌ها درباره [[شهادت در راه خدا|شهادت]] او، رفتن به [[مكه]] و [[كوفه]]، رخدادهاى [[روز عاشورا]]، روانه كردن اسيران به كوفه و [[شام]]، دگرگونى‌هاى آفرينش پس از شهادت امام علیه السلام و قيام توابين و [[مرثیه|مراثى]] امام علیه السلام اشاره كرد.
+
طبقات‌الکبرى تألیف [[محمد بن سعد|محمد بن سعد]]، کتابى تاریخى و معتبر است که در جلد هشتم خود با عنوان «ترجمه الامام الحسین علیه السلام و مقتله» به زندگانى امام حسین علیه السلام پرداخته است. بسیارى از پژوهشگران به این منبع استناد مى‌کنند. نویسنده کتاب، حدود صد و پنجاه سال پس از شهادت امام حسین علیه السلام آن را نوشته است. مى‌توان در این کتاب به مواردى از جمله کودکى امام علیه السلام، احادیث [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله در شأن امام علیه السلام، پیشگویى‌ها درباره [[شهادت در راه خدا|شهادت]] او، رفتن به [[مکه]] و [[کوفه]]، رخدادهاى [[روز عاشورا]]، روانه کردن اسیران به کوفه و [[شام]]، دگرگونى‌هاى آفرینش پس از شهادت امام علیه السلام و قیام توابین و [[مرثیه|مراثى]] امام علیه السلام اشاره کرد.
  
 
'''انساب‌ الاشراف:'''
 
'''انساب‌ الاشراف:'''
  
كتاب «[[انساب الاشراف (کتاب)|انساب الاشراف]]» نوشته [[ابوالحسن احمد ابوجعفر بلاذری|احمد بن يحيى بلاذرى]] از بزرگان [[اهل سنت]] است كه در آن به شرح مفصلى از وقايع كربلا و امام حسين علیه السلام در روز عاشورا پرداخته شده است. اينكه امام علیه السلام در [[مكه]] و [[مدينه]] و در منازل ميان راه چه گفت و چه رفتارهايى از خود نشان داد، همه در كتاب «انساب‌الاشراف» ثبت شده است. اين كتاب از مهم‌ترين منابع تاريخى است كه بسيارى از وقايع عاشورا را نقل كرده است.
+
کتاب «[[انساب الاشراف (کتاب)|انساب الاشراف]]» نوشته [[ابوالحسن احمد ابوجعفر بلاذری|احمد بن یحیى بلاذرى]] از بزرگان [[اهل سنت]] است که در آن به شرح مفصلى از وقایع کربلا و امام حسین علیه السلام در روز عاشورا پرداخته شده است. اینکه امام علیه السلام در [[مکه]] و [[مدینه]] و در منازل میان راه چه گفت و چه رفتارهایى از خود نشان داد، همه در کتاب «انساب‌الاشراف» ثبت شده است. این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخى است که بسیارى از وقایع عاشورا را نقل کرده است.
  
 
'''اخبار الطوال:'''
 
'''اخبار الطوال:'''
  
«[[اخبار الطوال (کتاب)|اخبار الطوال]]» اثر دينورى يكى از مورخان اهل سنت است كه در اواخر قرن سوم مى‌زيسته است. این كتاب از مهم‌ترين منابع [[تاریخ اسلام|تاريخ اسلام]] است كه دينورى، پس از رسيدن به واقعه عاشورا به شرح مفصلى از حوادث آن مى‌پردازد. از جمله مواردى كه در اين كتاب ذكر شده است مى‌توان به علل رفتن [[امام حسين]] علیه السلام به مكه، هجرت امام علیه السلام از [[مكه]] به [[كوفه]]، ورود امام علیه السلام به [[نینوا|نينوا]] و ناخشنودى از اين كه در جنگ پيشى بگيرد، شدت يافتن تشنگى در لشگر امام علیه السلام و روانه كردن [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت عباس]] علیه السلام براى تهيه آب، خطبه امام علیه السلام در [[شب عاشورا]]، شهادت [[حضرت علی اکبر علیه السلام|على اكبر]] علیه السلام و ديگر ياران امام علیه السلام، تعداد زخم‌هاى امام علیه السلام، تعداد شهيدانى كه همراه امام علیه السلام بودند، تغييراتى كه در آفرينش پس از شهادت امام حسين علیه السلام رخ داد، فرستادن [[سر امام حسین علیه السلام|سر مبارك امام حسين]] علیه السلام به كوفه، سخن گفتن سر امام حسين علیه السلام و انتقام خدا از قاتلان امام در دنيا اشاره كرد.
+
«[[اخبار الطوال (کتاب)|اخبار الطوال]]» اثر احمد بن داود دینورى یکى از مورخان اهل سنت است که در اواخر قرن سوم مى‌زیسته است. این کتاب از مهم‌ترین منابع [[تاریخ اسلام|تاریخ اسلام]] است که دینورى، پس از رسیدن به واقعه عاشورا به شرح مفصلى از حوادث آن مى‌پردازد. از جمله مواردى که در این کتاب ذکر شده است مى‌توان به علل رفتن [[امام حسین]] علیه السلام به مکه، هجرت امام علیه السلام از [[مکه]] به [[کوفه]]، ورود امام علیه السلام به [[نینوا|نینوا]] و ناخشنودى از این که در جنگ پیشى بگیرد، شدت یافتن تشنگى در لشگر امام علیه السلام و روانه کردن [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت عباس]] علیه السلام براى تهیه آب، خطبه امام علیه السلام در [[شب عاشورا]]، شهادت [[حضرت علی اکبر علیه السلام|على اکبر]] علیه السلام و دیگر یاران امام علیه السلام، تعداد زخم‌هاى امام علیه السلام، تعداد شهیدانى که همراه امام علیه السلام بودند، تغییراتى که در آفرینش پس از شهادت امام حسین علیه السلام رخ داد، فرستادن [[سر امام حسین علیه السلام|سر مبارک امام حسین]] علیه السلام به کوفه، سخن گفتن سر امام حسین علیه السلام و انتقام خدا از قاتلان امام در دنیا اشاره کرد.
  
و كتب ديگر...
+
'''نفس المهموم:'''
 
 
==تاريخ طبري==
 
 
 
قديمي‌ترين و شايد معتبرترين تاريخي كه حاوي گزارش‌هاي مربوط به اين واقعه است، «تاريخ الرسل والملوك» ابوجعفر محمد بن جرير طبري معروف به «تاريخ طبري» است. هر چند طبري كتابي مستقل در باب اين واقعه تأليف نكرده ولي اخبار و گزارش‌هاي هشام كلبي را در ذيل حوادث سال‌هاي ۶۰ و ۶۱ آورده است.
 
  
با دقت در عبارات طبري آشكار مي‌شود كه وي اين اخبار را از كتابي كه در اختيار داشته، نقل كرده است و بر پايه قرائني، مي‌توان دريافت كه كتاب‌هاي هشام كلبي تا سده‌هاي بعد، مثلاً تا سده هفتم هجري موجود بوده است.
+
کتاب «[[نفس المهموم (کتاب)|نفس المهموم]]» از مرحوم [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمی]] است که از مفیدترین و ارزنده ترین کتابهای مقتل در بین شیعیان می باشد. این کتاب از معتبرترین کتب مقتل و شرح فشرده‌ای از زندگی و مبارزات [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]](ع) و به زبان عربی است که از تولد آن حضرت شروع، و با [[قیام توابین]]، خروج [[مختار ثقفی|مختار]] و مرگ [[یزید بن معاویه|یزید]] پایان می‌پذیرد.
  
==طبقات‌ الکبري==
+
'''آثار دیگر:'''
  
طبقات‌الکبري، کتابي تاريخي و معتبر است که در جلد هشتم آن با عنوان «ترجمه الامام الحسين عليه‌السلام و مقتله» به زندگاني حضرت امام حسين عليه‌السلام پرداخته است. بسياري از پژوهشگران به اين منبع استناد مي‌کنند. نويسنده کتاب، ابوعبدالله، محمد بن سعد منيع بصري است که حدود صد و پنجاه سال پس از شهادت امام حسين عليه‌السلام آن را نوشته است.
+
همچنین در مورد آگاهی از زندگی و شخصیت [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]] علیه السلام و واقعه [[روز عاشورا|عاشورا]] می توان به منابع زیر رجوع نمود:
  
مي‌توان در اين کتاب به مواردي از جمله کودکي امام عليه‌السلام، احاديث پيامبر صلي‌ الله‌ عليه‌ و آله در شان امام حسين عليه‌السلام، پيش‌گويي‌هايي درباره شهادت او، رفتن به [[مکه]] و [[کوفه]]، رخدادهاي روز عاشورا، روانه کردن اسيران به کوفه و شام، دگرگوني‌هاي آفرينش پس از شهادت امام عليه‌السلام و قيام توابين و مرثيه‌هايي درباره امام عليه‌السلام اشاره کرد.
+
#الفباى فکرى امام ‌حسین علیه السلام، محمدرضا صالحى کرمانى
 
+
#[[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، جواد محدثى
نتيجه: با توجه به مطالبي كه گفته شد جاي شكي باقي نمي ماند كه بسياري از مطالبي كه در اين منابع معتبر به ما رسيده قابل اعتماد است.
+
#درسى که حسین علیه السلام به انسان‌ها آموخت، شهید هاشمى‌نژاد
 
+
#سخنان حسین بن على از مدینه تا کربلا، صادق نجمى
در مورد آگاهي از زندگي و شخصيت امام حسين عليه السلام و همچنين واقعه عاشورا ر.ك:
+
#قیام جاودانه، محمدرضا حکیمى
 
+
#[[منتهى الآمال (کتاب)|منتهى‌الآمال]]، شیخ عباس قمى، در بخش مربوط به امام ‌حسین علیه السلام
#الفباى فكرى امام ‌حسين علیه السلام، محمدرضا صالحى كرمانى
+
#ترجمه [[اللهوف (کتاب)|لهوف]] ابن طاووس
#فرهنگ عاشورا جواد محدثى
+
#[[حماسه حسینی (کتاب)|حماسه حسینى]]، [[مرتضی مطهری|شهید مرتضى مطهرى]]
#درسى كه حسين علیه السلام به انسان‌ها آموخت شهيد هاشمى‌نژاد
+
#حسین بن على علیه السلام را بهتر بشناسیم، محمد یزدى
#سخنان حسين بن على از مدينه تا كربلا صادق نجمى
+
#پیشواى شهیدان، [[سید رضا صدر|سید رضا صدر]]
#قيام جاودانه محمدرضا حكيمى
+
#پرتوى از عظمت حسین علیه السلام، آیت الله [[لطف الله صافی گلپایگانی|لطف اللّه‌ صافى]]
#منتهى‌الآمال شيخ عباس قمى
+
#الخصائص الحسینیه، [[شیخ جعفر شوشتری|شیخ جعفر شوشترى]]
#ترجمه لهوف ابن طاووس
+
#خون خدا، جواد محدثى
#حماسه حسينى شهيد مرتضى مطهرى
+
#الوقایع والحوادث (محرم)، محمدباقر ملبوبى
#حسين بن على علیه السلام را بهتر بشناسيم محمد يزدى
+
#ترجمه موسوعه کلمات الامام حسین، سازمان تبلیغات اسلامى
#پيشواى شهيدان سيد رضا صدر
+
#انصارالحسین، مهدى شمس‌الدین
#پرتوى از عظمت حسين علیه السلام لطف اللّه‌ صافى
+
#چشمه خورشید، مجموعه مقالات کنگره امام خمینى و فرهنگ عاشورا
#الخصائص الحسينيه شيخ جعفر شوشترى
+
#قصه کربلا، نظری منفرد
#خون خدا جواد محدثى
+
#فصلنامه حکومت اسلامی، شماره های ۲۵-۲۷ که حاوی مقالات بسیار مفیدی در این زمینه است.
#الوقايع والحوادث (محرم) محمدباقر ملبوبى
+
#ره توشه راهیان نور، ویژه محرم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
#ترجمه موسوعه كلمات الامام حسين سازمان تبليغات اسلامى
 
#انصارالحسين مهدى شمس‌الدين
 
#چشمه خورشيد، مجموعه مقالات كنگره امام خمينى و فرهنگ عاشورا
 
#قصه كربلا، نظري منفرد
 
#فصلنامه حكومت اسلامي، شماره هاي 25-27 كه حاوي مقالات بسيار مفيدي در اين زمينه است.
 
#ره توشه راهيان نور، ويژه محرم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
سطر ۱۱۸: سطر ۱۰۴:
  
 
==منابع==
 
==منابع==
 
+
*سید علی حسین پور، راویان جریان عاشورا، [http://ahlebayt.porsemani.ir/content/%D8%B1%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7 پرسمان دانشجویی]، تاریخ بازیابی ۲۸ آبان ۱۳۹۲.
*سید علی حسین پور، راویان جریان عاشورا، [http://ahlebayt.porsemani.ir/content/%D8%B1%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%A7%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7 پرسمان دانشجویی]، تاریخ بازیابی 28 آبان 1392.
 
  
 
{{واقعه عاشورا}}
 
{{واقعه عاشورا}}
 
[[رده:واقعه عاشورا]]
 
[[رده:واقعه عاشورا]]

نسخهٔ ‏۲۴ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۰۷

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

آثار متعددی پیرامون واقعه عاشورا و «مقتل» امام حسین (علیه السلام) بر اساس گزارش برخی راویان و شاهدان حاضر در کربلا، از دیرباز تا کنون تألیف شده است.

شاهدان و راویان واقعه کربلا

راویان جریان عاشورا را مى‌توان به دو گروه تقسیم کرد:

  • ب. راویانى که در لشکر عمر بن سعد بودند، از افراد لشکر که کیفیت قتلها و جنگ را نقل کرده‌اند، حتى در مواردى خود قاتلان کار خود را توضیح داده‌اند؛ مثلاً، حمید بن مسلم ازدى وقایع گزار کربلا است. او از لشکریان عمر سعد بود که روز عاشورا پس از شهادت امام حسین علیه السلام بر سر آتش زدن خیمه‌ها با شمر مجادله داشت، از جمله کسانى بود که سر امام حسین علیه السلام را به کوفه بردند. در لشکر توابین هم حضور داشته و به قولى از اصحاب امام سجاد علیه السلام بوده است. بیشتر وقایع کربلا از قول او نقل شده است.[۱]

به هر حال عظمت حادثه کربلا و تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی آن در تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ تشیع، هر ذهن کنجکاو و علاقمند به درک و فهم حقایق تاریخی را به شناخت منابع گزارش های این رویداد سوق می دهد؛ خاصه آن که از دیرباز ادعای نامکتوب ماندن گزارش های تاریخی در اسلام تا نیمه سده دوم هجری از سوی خاورشناسان مطرح و شایع شده است. با این حال آنچه در کتاب «مقتل الحسین علیه السلام» ابومخنف (که اولین کتاب مقتل امام حسین علیه السلام است) وجود دارد، نشان دهد که بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا شاهدان عینی و حاضر در میدان کربلا بوده اند و آنچه در منابع مختلف در این باره بدست ما رسیده از ارزش تاریخی بسیار برخوردار است.

همچنین بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا در روایات ابومخنف، شاهدان عینی حاضر در میدان کربلا بوده اند، به عنوان نمونه به چند تن از این راویان اشاره می شود:

شریک بن اعور بن حارث همدانی یکی از این راویان است که همراه عبیدالله بن زیاد از بصره به کوفه آمد، ولی بیمار شد و در منزلی که مسلم بن عقیل پنهان شده بود بستری گردید و با مسلم گفتگوها داشت و از آنچه در کوفه و روزهای قبل و بعد واقعه رخ داد کاملاً با خبر و شاهد حوادث و اوضاع و احوال آن ایام بوده است.

ضحاک مشرقی از دیگر راویان است. وی یکی از اهالی کوفه بود که دعوت امام را برای یاری نپذیرفت، ولی شب و روز تمام قضایای عاشورا را که به چشم خود دیده بود در کوفه نقل می کرد. بسیاری از اخبار کربلا توسط این مرد روایت شده و گویی که وقایع نگار یا سخنگوی حسین بن علی علیه السلام بوده و وظیفه داشته اخبار این حادثه را به گوش همه برساند.

شبث بن ربعی هم که از فرماندهان عمر بن سعد (سردار سپاه ابن زیاد) در کربلا بود، چند سال پس از حادثه عاشورا، در زمان حکومت مصعب بن زبیر از این فاجعه سخن می گفت.

علاوه بر افراد مذکور، راویان موثق بسیاری را می توان نام برد که شاهد عینی حادثه بوده اند و گزارش آنان برای شیعه و سنی حجت و سند است. از جمله امام زین العابدین علیه السلام، که سند برخی از روایات ابومخنف با دو واسطه به آن حضرت می رسد. ابومخنف روایاتی نیز با یک واسطه از امام محمدباقر علیه السلام و روایاتی چند هم بی واسطه از امام جعفرصادق علیه السلام نقل کرده است.

تألیفات پیرامون عاشورا

مقتل ابومخنف:

تعیین تاریخ دقیق و نام کسی که نخستین بار به ثبت و تدوین واقعه عاشورا پرداخته، دشوار است؛ زیرا نزدیک به سیزده سده از آن فاصله گرفته ایم. با این حال می توان با تتبع در منابع و بررسی گزارش ها و اخبار بر جای مانده تا حدودی به حقیقت نزدیک شد. منابع قابل اعتماد تقریباً اتفاق نظر دارند که برای اولین بار در اوایل سده دوم هجری، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف بن سلیم ازدی کوفی، معروف به ابومخنف (ه.م ۱۵۸) گزارشهای مربوط به واقعه کربلا را در کتابی که آن را «مقتل الحسین علیه السلام» نامید، گرد آورد.

قراین تاریخی نشان می دهد که ابومخنف کتاب مقتل خود را در حدود دهه سوم از سده دوم هجری تألیف کرده است؛ زیرا هنگامی که وی در این کتاب به خبر ورود مسلم بن عقیل به کوفه و اقامت او در خانه مختار بن ابی عبید ثقفی اشاره می کند، چنین می افزاید: «خانه ای که امروز به خانه مسلم بن مسیب شهرت دارد».

از این اشاره ابومخنف می توان دریافت که هنگامی که او مشغول تألیف کتاب مقتل بوده، خانه مذکور به مسلم بن مسیب تعلق داشته و بنابر روایت طبری، مسلم تا سال ۱۲۸ هجری قمری زنده بوده است. از این رو، می توان با ظن قریب به یقین گفت که کتاب مقتل الحسین در سالهای پایانی دهه سوم سده دوم هجری، یعنی بین سالهای ۱۲۷ تا ۱۳۰ که دوره ضعف امویان و مقارن با آغاز دعوت عباسیان است، تدوین شده است و به گفته برخی از محققان هیچ استبعادی ندارد که این تألیف از سوی امام یا داعیان عباسی به ابومخنف پیشنهاد شده باشد تا از این گزارشهای هولناک تاریخی که لکه ننگی بر دامان خاندان اموی بوده، در تبلیغ و پیشبرد نهضت خود بر ضد امویان و سقوط آنان بهره گیرند، چنان که عملاً نیز چنین کردند و به نوشته مورخان یکی از دلایل سقوط امویان، نهضت سیدالشهدا علیه السلام و فاجعه دردناک کربلا بود، هر چند که عباسیان پس از پیروزی و جلوس بر مسند خلافت، به رغم آن که نهایت بهره برداری را از حقانیت و مظلومیت اهل بیت علیهم السلام کرده بودند، خود از همان آغاز در برابر علویان ایستادند و در سرکوب آنان فجایعی مرتکب شدند که ده چندان آن بود که امویان کرده بودند.

کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که بر پایه منابع شفاهی محکمی نظیر آنچه گفتیم، تدوین یافته بود از طریق راویان ثقه ای نظیر هشام بن محمد بن السائب کلبی، نسب شناس معروف کوفی (ه.م ۲۰۶) بدست مورخان بعدی چون واقدی (ه.م۲۰۷)، طبری (ه.م۳۱۰)، ابن قتیبه (ه.م۳۲۲ )، مسعودی (م، ۳۴۵ ق)، شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق) و دیگران رسیده است.

در اینجا باید از اخبار مورخ دیگری که در ثبت و نقل این روایات سهم بزرگی داشته، یعنی عوانه بن الحکم (ه.م۱۵۸۹) هم یاد کرد. در واقع بخش مهمی از اخبار که به وسیله هشام بن محمد کلبی (م، ۲۰۶ ق) بدست مورخان بعدی رسیده، نتیجه تلاش ابومخنف و عوانه بن الحکم است و به جرأت می توان همه مورخان بعدی را میراث خوار این دو اخباری بزرگ دانست.

اگر کتاب ابومخنف بر جای مانده و بدست ما رسیده بود، با اطمینان خاطر بسیاری می توانستیم آن را معتبرترین تاریخ واقعه کربلا بخوانیم، اما متأسفانه این کتاب در دسترس نیست، حتی کتاب مقتل الحسین کلبی نیز که بر اساس کتاب و روایات ابومخنف و عوانه بن الحکم تدوین شده بود بر جای نمانده است.

بنابراین قدیمی ترین و شاید معتبرترین تاریخی که حاوی گزارشهای مربوط به این واقعه است «تاریخ الرسل والملوک» تألیف محمد بن جریر طبری (ه.م ۳۱۰) است. هر چند طبری کتابی مستقل در باب این واقعه تألیف نکرده، ولی اخبار و گزارشهای هشام کلبی را در ذیل حوادث سالهای ۶۰ و ۶۱ آورده است. با دقت در عبارات طبری آشکار می شود که وی این اخبار را از کتابی که در اختیار داشته، نقل کرده است و بر پایه قرائنی می توان دریافت که کتابهای هشام کلبی تا سده های بعد، مثلاً تا سده هفتم هجری موجود بوده است.

قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارشهای حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «الارشاد» شیخ مفید (ه.م ۴۱۳) است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح می کند که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل کرده است.

پس از شیخ مفید باید از سبط ابن جوزی (م، ۶۵۴ ق) یاد کرد که وی نیز به تصریح خود، در کتاب «تذکرة الامة بخصائص الائمه» اخبار کربلا را از هشام کلبی روایت و تحریر کرده است. عنایت به دو نکته، اعتماد و وثوق ما به اعتبار این گزارشها و این منابع را افزایش می دهد: نخست، تصریح این مورخان به نقل از متن کتاب مقتل الحسین هشام کلبی و دیگر آن که با مقایسه و تطبیق متن گزارشهایی که طبری، شیخ مفید و سبط ابن جوزی از هشام نقل کرده اند درمی یابیم که متن این گزارشها - جز در برخی از حروف، مثل واو و فاء و برخی کلمات - نهایت تشابه و همانندی را با هم دارند، گویی هر سه نفر این اخبار را از یک متن اخذ و رونویسی کرده اند. نکته مهم دیگر این که طبری و سبط ابن جوزی از اهل تسنن به شمار می آیند و شیخ مفید از بزرگان شیعه است. با عنایت به نکته اخیر، تشابه و همخوانی این سه متن اهمیت بیشتری می یابد و به میزان اطمینان و اعتماد خواننده در اعتبار و صحت گزارشهای ارائه شده در آنها می افزاید.

پرسش بسیار مهمی که به این مطلب ارتباط می یابد و سزاوار است به عنوان یک مسئله مهم مطرح شود، این است که آیا از کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که تا این حد اهمیت و ارزش تاریخی دارد و احتمالاً تا سده هفتم هجری هم در دسترس مورخان بوده، نسخه ای بر جای مانده است یا نه؟ بحث در این باره نیز مجال بیشتری می طلبد، اما به اجمال باید گفت: در دوره های متأخر و نزدیک به عصر ما، کتابی با نام «مقتل الحسین علیه السلام» منسوب به ابومخنف ازدی کوفی در دست است که به چاپ هم رسیده است. ولی قطعاً می توان گفت که این کتاب از ابومخنف نیست و بی تردید مؤلف آن شخص دیگری جز ابومخنف معروف است و حتی نمی توان با اطمینان از تاریخ و محل تألیف و نیز تاریخ چاپ آن سخن گفت. دانشمند گرانمایه علامه شرف الدین در کتاب مهم و با ارزش خود «مؤلفان شیعه در صدر اسلام» می نویسد: «کتاب مقتل الحسین علیه السلام منسوب به ابومخنف مشتمل بر روایاتی است که ابومخنف خود از آنها خبر ندارد. این کتاب دروغ نامه ای است که به این مرد نسبت داده اند».

محدث قمی هم درباره آن می گوید: «کتاب مقتل الحسین علیه السلام ابومخنف که مورخان بزرگ متقدم بدان اعتماد و استناد و از آن نقل کرده اند مع الاسف نسخه ای از آن به جای نمانده است، اما کتاب المقتل موجود که بدو منسوب است از او نیست، حتی نمی توان آن را به هیچیک از مورخان معتمد نسبت داد.» برای تصدیق این سخن کافی است آنچه در این مقتل آمده با آنچه طبری و دیگر مورخان روایت کرده اند مقایسه شود. محدث قمی در دو کتاب «الکنی والالقاب» و «نفس المهموم» به این مطلب پرداخته است.

الارشاد:

کتاب «الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد اثر مرحوم شیخ مفید از معتبرترین کتب شیعه در زمینه تاریخ ائمه علیهم السلام است که مؤلف در بخشی از آن، حركت امام حسين علیه السلام به سوى عراق و حوادث مربوط به آن را تبیین کرده است.

اللهوف:

کتاب «لهوف» سید بن طاووس، کتابی است تاریخی و روایی درباره قیام امام حسین علیه السلام که روایات کتاب بدون سند نوشته شده است. این کتاب مورد اعتماد شیعه است و در قرن هفتم نوشته شده است.

شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی نویسنده کتاب «تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهدا» گفته است که لهوف نقلیاتش بسیار مورد اعتماد است و در میان کتب مقاتل کتاب مقتلی به اندازه اعتبار و اعتماد آن نمی رسد و در اطمینان به آن کتاب، در ردیف اول کتب معتبره مقاتل قرار گرفته است.

حاجی نوری به برخی مطالب لهوف ایراد گرفته و گفته چون این کتاب در دوره جوانی سید نوشته شده خالی از اشکال نیست و قاضی به او پاسخ می دهد که اگر چه در دوره جوانی هم نوشته باشد باز هم بسیار معتبر است و بعد قاضی می گوید: «دلیلی نیست که ثابت بکند که سید لهوف آن را در دوره جوانی نوشته باشد».[۲]

طبقات‌الکبرى:

طبقات‌الکبرى تألیف محمد بن سعد، کتابى تاریخى و معتبر است که در جلد هشتم خود با عنوان «ترجمه الامام الحسین علیه السلام و مقتله» به زندگانى امام حسین علیه السلام پرداخته است. بسیارى از پژوهشگران به این منبع استناد مى‌کنند. نویسنده کتاب، حدود صد و پنجاه سال پس از شهادت امام حسین علیه السلام آن را نوشته است. مى‌توان در این کتاب به مواردى از جمله کودکى امام علیه السلام، احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله در شأن امام علیه السلام، پیشگویى‌ها درباره شهادت او، رفتن به مکه و کوفه، رخدادهاى روز عاشورا، روانه کردن اسیران به کوفه و شام، دگرگونى‌هاى آفرینش پس از شهادت امام علیه السلام و قیام توابین و مراثى امام علیه السلام اشاره کرد.

انساب‌ الاشراف:

کتاب «انساب الاشراف» نوشته احمد بن یحیى بلاذرى از بزرگان اهل سنت است که در آن به شرح مفصلى از وقایع کربلا و امام حسین علیه السلام در روز عاشورا پرداخته شده است. اینکه امام علیه السلام در مکه و مدینه و در منازل میان راه چه گفت و چه رفتارهایى از خود نشان داد، همه در کتاب «انساب‌الاشراف» ثبت شده است. این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخى است که بسیارى از وقایع عاشورا را نقل کرده است.

اخبار الطوال:

«اخبار الطوال» اثر احمد بن داود دینورى یکى از مورخان اهل سنت است که در اواخر قرن سوم مى‌زیسته است. این کتاب از مهم‌ترین منابع تاریخ اسلام است که دینورى، پس از رسیدن به واقعه عاشورا به شرح مفصلى از حوادث آن مى‌پردازد. از جمله مواردى که در این کتاب ذکر شده است مى‌توان به علل رفتن امام حسین علیه السلام به مکه، هجرت امام علیه السلام از مکه به کوفه، ورود امام علیه السلام به نینوا و ناخشنودى از این که در جنگ پیشى بگیرد، شدت یافتن تشنگى در لشگر امام علیه السلام و روانه کردن حضرت عباس علیه السلام براى تهیه آب، خطبه امام علیه السلام در شب عاشورا، شهادت على اکبر علیه السلام و دیگر یاران امام علیه السلام، تعداد زخم‌هاى امام علیه السلام، تعداد شهیدانى که همراه امام علیه السلام بودند، تغییراتى که در آفرینش پس از شهادت امام حسین علیه السلام رخ داد، فرستادن سر مبارک امام حسین علیه السلام به کوفه، سخن گفتن سر امام حسین علیه السلام و انتقام خدا از قاتلان امام در دنیا اشاره کرد.

نفس المهموم:

کتاب «نفس المهموم» از مرحوم شیخ عباس قمی است که از مفیدترین و ارزنده ترین کتابهای مقتل در بین شیعیان می باشد. این کتاب از معتبرترین کتب مقتل و شرح فشرده‌ای از زندگی و مبارزات امام حسین(ع) و به زبان عربی است که از تولد آن حضرت شروع، و با قیام توابین، خروج مختار و مرگ یزید پایان می‌پذیرد.

آثار دیگر:

همچنین در مورد آگاهی از زندگی و شخصیت امام حسین علیه السلام و واقعه عاشورا می توان به منابع زیر رجوع نمود:

  1. الفباى فکرى امام ‌حسین علیه السلام، محمدرضا صالحى کرمانى
  2. فرهنگ عاشورا، جواد محدثى
  3. درسى که حسین علیه السلام به انسان‌ها آموخت، شهید هاشمى‌نژاد
  4. سخنان حسین بن على از مدینه تا کربلا، صادق نجمى
  5. قیام جاودانه، محمدرضا حکیمى
  6. منتهى‌الآمال، شیخ عباس قمى، در بخش مربوط به امام ‌حسین علیه السلام
  7. ترجمه لهوف ابن طاووس
  8. حماسه حسینى، شهید مرتضى مطهرى
  9. حسین بن على علیه السلام را بهتر بشناسیم، محمد یزدى
  10. پیشواى شهیدان، سید رضا صدر
  11. پرتوى از عظمت حسین علیه السلام، آیت الله لطف اللّه‌ صافى
  12. الخصائص الحسینیه، شیخ جعفر شوشترى
  13. خون خدا، جواد محدثى
  14. الوقایع والحوادث (محرم)، محمدباقر ملبوبى
  15. ترجمه موسوعه کلمات الامام حسین، سازمان تبلیغات اسلامى
  16. انصارالحسین، مهدى شمس‌الدین
  17. چشمه خورشید، مجموعه مقالات کنگره امام خمینى و فرهنگ عاشورا
  18. قصه کربلا، نظری منفرد
  19. فصلنامه حکومت اسلامی، شماره های ۲۵-۲۷ که حاوی مقالات بسیار مفیدی در این زمینه است.
  20. ره توشه راهیان نور، ویژه محرم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

پانویس

  1. جواد محدثى: «فرهنگ عاشورا»، صفحه ۱۵۴.
  2. تحقیق در اول اربعین حضرت سیدالشهداء، ص۷، چاپ سوم، ۱۳۶۸.

منابع

  • سید علی حسین پور، راویان جریان عاشورا، پرسمان دانشجویی، تاریخ بازیابی ۲۸ آبان ۱۳۹۲.
11.jpg
واقعه عاشورا
قبل از واقعه
شرح واقعه
پس از واقعه
بازتاب واقعه
وابسته ها