تذکرة الأعیان (کتاب)

«تذکرة الأعیان» اثر آیت‌الله جعفر سبحانى، مشتمل بر شرح احوال، اندیشه‌ها، آثار و خدمات برخى از محدثان، متکلمان و فقیهان بزرگ شیعه در طول تاریخ است. این اثر بیشتر از آن‌که تراجم صرف باشد، حاوى نکات و تأملاتى در تاریخ علوم اسلامى و شرح اندیشه‌ها، مبانى و ادوار تفکر اسلامى است.

مؤلف

آیت اللّه شیخ جعفر سبحانى در سال ۱۳۰۸ شمسی (۱۳۴۷ ق) در تبریز به دنیا آمد. وی در قم به تکمیل سطوح و مقدمات همت گماشت و پس از تکمیل سطوح عالیه، به درسهاى خارج فقه و اصول راه یافت و به کسب علم از محضر آیت الله بروجردی، سید محمد حجت کوه کمرى و امام خمینی پرداخت. آیت الله سبحانی مجموع درسهاى مرحوم امام خمینی را به دقت ضبط و تحریر نمود و به چاپ رسانید.

عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسى، مشارکت در «مجله مکتب اسلام» و تأسیس «مؤسسه تحقیقاتی امام صادق علیه‌السلام» از جمله فعالیت‌های اجتماعی ایشان است.

آیت الله سبحانى علاوه بر تدریس فقه، اصول، فلسفه، کلام، رجال، تفسیر، درایه، تاریخ اسلام و تشیع، ملل و نحل و ادبیات، در هر یک از آن‌ رشته‌ها آثار مفید و متعددى را به جامعه اسلامى تقدیم نموده است. از مهمترین آثار ایشان می توان به کتاب‌های فروغ ابدیت، منشور جاوید، مفاهیم القرآن، الموجز فی علم الأصول، آیین وهابیت، تاریخ الفقه الاسلامی ادواره و المحاضرات فی الالهیات، اشاره نمود.

انگیزه تألیف

آیت اللّه سبحانى، تراجم علما و اطلاع بر زندگى ابرار و نیکان را از اهداف علم‌آموزى خویش دانسته و مى گوید که نزد مدرس تبریزى صاحب ریحانة الادب تلمذ کرده و فنون و روش‌هاى ترسیم زندگى و شخصیت افراد را یاد گرفته است.

محتوای کتاب

کتاب «تذکرة الأعیان»، حاوى بررسى احوال ۲۰ تن از محدثان، فقیهان و فرهیختگان بزرگ شیعه از اعصار کهن تا دوران معاصر است.

مؤلف نخست به شخصیت، نقش و اقدامات حدیثى محمد بن مسلم ثقفى و خدمات او در حفظ مجموعه‌هاى حدیثى و اخذ آنها از امام صادق(ع) پرداخته و نکاتى ارزنده راجع به اصول اربعمائه، دانشگاه امام صادق، مُسند نویسى و مسند محمد بن مسلم طرح کرده و آراى رجالیان را بارها آورده است.

از میان دیگر محدثان مهم شیعه، زراره بن اعین و نقش حدیثى وى و مجموعه‌هایى که از اقوال اهل بیت تهیه کرده در این کتاب مطرح شده و با بررسى زندگى و کارهاى او تأکید شده که زراره در تدوین حدیث شیعه نقطه عطف بوده است. نویسنده میان مسند نویسى و مدونات حدیثى شیعه و اهل سنت مقایسه کرده است.

در ادامه شرح احوال سید مرتضى، سعد‌الدین بن براج، احمد بن على طبرسى، على بن حسن حلبى، سید ابوالمکارم بن زهره، یحیى بن بطریق، قطب‌الدین کیدرى، یحیى حلى و على بن عیسى اربلى از عالمان و فقیهان قرن پنجم تا قرن هفتم مطرح شده و به اجمال در شرح اندیشه‌ها و آثار این شخصیت‌ها، مسیرى از تاریخ و ادوار فقه و اجتهاد شیعى و نقش هر یک از این عالمان در تداوم آن ارائه کرده است.

نیز رفع شبهات علمى و عقیدتى، تأسیس مناهج فقهى، گسترش علوم تفسیرى در میان شیعه، شکل‌گیرى کتب فتوایى و استدلالى فقهى از امتیازات تفکر شیعه است که توسط این فقیهان صورت گرفته است. فقه شیعه با علامه حلى در قرن هشتم به اوج استحکام، گستردگى، مستدل بودن، جامعیت و فروعات فتوایى مى‌رسد؛ به این جهت نویسنده موسوعه‌هاى فقهى علامه حلى مانند تبصره، ارشاد الاذهان، قواعد الاحکام، مختلف الشیعه، تذکرة الفقهاء، منتهى المطلب و تحریر و نهایه را معرفى و مشخصات و مباحث هر یک را توضیح داده است.

سپس از آراى فلسفى و مکتب سرنوشت ساز صدر المتألهین شیرازى و شرح احوال و آثار او بحث کرده و در شش اصل، خطوط کلى اندیشه وى را که بر پایه اصالت وجود و تشکیک در وجود قرار دارد توضیح داده است. سپس تأثیر این اصول در پاسخ به شبهات معاد مورد بررسى قرار گرفته است.

در ادامه، زندگى‌نامه و آثار عبدالفتاح مراغى عالم شیعى قرن سیزدهم هجرى و تأثیر او در شناسایى قواعد فقهى طرح شده و به اجمال کتاب العناوین وى معرفى شده است. شیخ انصارى و اندیشه‌هاى فقهى و منهج و مکتب او در ادامه به تفصیل با مراجعه به آثار و کتب تأثیرگذارش معرفى گردیده است. درباره زین‌العابدین گلپایگانى، عبدالصمد خامنه‌اى و فضل الله نورى و غلامرضا قمى که از عالمان قرن سیزده و چهارده هستند اطلاعاتى ارائه شده است و بخش پایانى به شرح مفصل زندگى، تحصیلات، سفرها و آثار و اندیشه‌هاى مفسر بزرگ معاصر علامه طباطبایى صاحب المیزان اختصاص یافته و علاوه بر توضیح این تفسیر و آراى تفسیرى وى، گزیده‌اى از خدمات و اقدامات فلسفى و آثار علمى فلسفى ایشان و تأثیرى که در حوزه علمیه گذاشته و مشخصات تدریس و روش فلسفى وى ارائه شده است.

منابع

• نرم افزار جامع فقه أهل البیت علیهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.