مختلف الشیعه (کتاب)
کتاب «مختلف الشیعة فى احکام الشریعه» از آثار مهم فقهی علامه حلى (م، ۷۲۶ ق) است که به دلیل جایگاه والا و سبک خاص و محتواى عمیق آن، از زمان نگارش، مدار کتب استدلالى و از کتب اساسى فقهى بوده است. این کتاب فقهى مفصل، از کتب نادر مؤلف است که نظریات فقهاى امامیه را در تمام ابواب فقه در بر دارد. کتاب «مختلف الشیعة» صرفا به آراى فقهاى شیعه تا عصر مؤلف نظر داشته و به تطبیق و بررسى فروعات فقهى مورد اختلاف آنان پرداخته است.
 | |
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۹ |
|
| |
مؤلف کتاب
شیخ جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلى (۶۴۷-۷۲۶ ق)، مشهور به علامه حلى، در سال ۶۴۷ق، در شهر حله عراق به دنیا آمد. پدرش، شیخ سدیدالدین حلى، از علماى برجسته و داراى مقام علمى و اجتماعى بوده است. از اساتید وی علاوه بر پدرش، می توان به محقق حلى (دایى علامه)، ابن نما حلی و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
علامه حلی یکی از نامی ترین علمای شیعه و صاحب آثاری در فقه، اصول و کلام و منطق و فلسفه و رجال و غیره است و ریاست و مرجعیت شیعه در قرن هفتم هجری به او منتهی گردیده است. سلطان محمد خدابنده مغول، تحت تأثیر وى مذهب تشیع را پذیرفت و دستور داد به نام دوازده امام علیهم السلام خطبه خوانده شود و سکه بزنند و علامه نیز کتاب الفین و کتاب منهاج الکرامه را به نام وى تألیف کرد.
برخی دیگر از آثار ایشان عبارتند از: مبادى الوصول إلى علم الاصول، خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین و تذکرة الفقهاء. علامه حلی در سال ۷۲۶ق، در حله وفات نمود و در یکى از صحن‌هاى حرم امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف مدفون گردید.
محتوای کتاب
«مختلف الشیعة» بر خلاف سایر کتب فقهى مفصل علامه، یک دوره کامل فقه مقارنه‌اى و استدلالى از طهارت تا دیات را در بر دارد؛ زیرا بسیارى از کتب مفصل علامه در فقه کامل نیست و تمام ابواب فقهى ذکر نشده است. این کتاب دائرةالمعارف فتاواى مختلف در فقه شیعه مى‌باشد و علاوه بر مباحث رجالى و اصولى به اساسى‌ترین مبانى و نظریات فقهى مورد نیاز یک فقیه اشاره شده است.
علامۀ حلّى مباحث کتاب را در ۷ قسمت کلى و ۱۸ کتاب تقسیم نموده که عبارتند از:
- قسمت اول، طهارة و صلاة
- قسمت دوّم، زکاة، خمس، صوم و قسمتى از حج تا مبحث طواف و سعى
- قسمت سوّم، بقیۀ کتاب حج و جهاد
- قسمت چهارم، اجاره، عطایا و توابع آن و قسمتى از نکاح تا مبحث صداق
- قسمت پنجم، بقیۀ نکاح، عتق و توابع آن، ایمان و توابع آن
- قسمت ششم، صید و ذبائح و توابع آن، قضاء و شهادات، میراث
- قسمت هفتم، حدود، قصاص و دیات
ویژگى‌های کتاب
«مختلف الشیعة» از نظر ویژگى‌هاى متعدد و تنوع در ابداعات و ابتکارات مجموعۀ کم نظیرى است که به بعضى از این ویژگى‌ها اشاره مى‌شود.
- ذکر فتاواى کمیاب: در این کتاب بسیارى از فتاوا و نظریات فقهایى همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل و پدر شیخ صدوق که در سایر کتب فقهى دیده نمى‌شود، وجود دارد. به همین دلیل این کتاب به عنوان یکى از منابع کمیاب دستیابى به نظریات این بزرگان مى‌باشد.
- بیان قواعد اصولى و رجالی: علاوه بر طرح مباحث فقهى مفصّل، وسعت مباحث اصولى و رجالى مطرح شده در کتاب از دیگر خصوصیات کتاب مى‌باشد. بکارگیرى قواعد اصولى در نزد امامیه همچون استصحاب، جمع بین ادله در تعارض آنان و نظائر آن و همچنین رد قواعد اصولى عامه همچون قیاس در کتاب بسیار استفاده شده.
- استفادۀ وسیع از منابع فقهى: مؤلف در سطح بسیار وسیعى به استقراء نظریات و بررسى آنها پرداخته است و علاوه بر آن به کتب فقهى متعددى نیز ارجاع داده است. وی بیش از همه از شیخ طوسى و پس از وى سید مرتضى و شیخ مفید نظریاتى را مطرح مى‌نماید امّا مؤلف در موارد نادرى به نظریات محمد بن یعقوب کلینى یعنى در سه مورد متعرض شده است. و اما کتاب‌هایى که در کتاب به آنها متعرض شده است عبارتند از: مصابیح الأنوار، المقنع، التبیان، المسائل الخلافیة سید مرتضى، مدارک الأحکام، المبسوط، النهایة، الإنتصار، المصباح، التهذیب، الخلاف، جمل العلم و العمل، استبصار، من لا‌یحضره الفقیه و... .
حواشى و شروح کتاب
به دلیل اهمیت کتاب «مختلف الشیعة» و اسلوب و روش خاص آن، علما و فقهاى عظام به آن توجه خاصى داشته‌اند و شروح و حواشى متعددى بر آن نوشته‌اند که عبارتند از:
- حاشیۀ محقق کرکى: تألیف محقق کرکى (م ۹۴۰ ق)
- حاشیۀ سلطان العلماء: تألیف سلطان العلماء (م ۱۰۶۴ ق)
- حاشیۀ میرداماد: تألیف میرداماد (م ۱۰۴۰ ق).
- حاشیه معالم ملا صالح مازندرانی: تألیف ملا محمدصالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ قمرى)
- میر صدرالدین بن محمدباقر رضوى قمى.
- شیخ حسن بن زین‌الدین شهید ثانى، صاحب معالم (م ۱۰۱۱ ق).
- شیخ محمدعلى بن شیخ عباس بلاغى نجفى.
- شیخ محمد بن حسن، سبط شهید ثانى (م ۱۰۳۰ ق).
- شیخ بهاءالدین محمد عاملى (م ۱۰۳۱ ق).
- سید رفیع‌الدین محمد بن حیدر طباطبایى نائینى (م ۱۰۸۲ ق).
- ملا مراد بن على خان تفریشى (م ۱۰۵۱ ق).
- منهاج الشریعة فی شرح مختلف الشیعة، تألیف سید فیض الله بن عبدالقاهر حسینى تفریشى.
- حاشیه میرزا عبدالله بن میرزا عیسى تبریزى اصفهانى (م ۱۱۳۰ ق).
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، نویسنده: محمدرضا ضمیری.
متن کتاب
