مسالک الافهام الی آیات الاحکام (کتاب)

نویسنده	فاضل جواد کاظمی
موضوع	تفسیر فقهی
زبان	عربی
تعداد جلد	4
محقق	محمدباقر شريف‌زاده‌
مصحح	محمدتقی كشفی
مسالك الأفهام الى آيات الأحكام

مسالك الأفهام إلی آيات الأحكام تألیف جواد بن سعد بن جواد كاظمى، معروف به فاضل جواد(زنده در 1044 ق) می‎باشد.اين كتاب تفسير آياتى از قرآن كريم است كه در آنها احكام فقهى بيان، و بر اساس ترتيب كتب فقهى منظم شده است. اين كتاب مزين به مقدمه ارزشمندى از آیت‌الله نجفى مرعشى (م 1411 ق)، در معرفى و تاريخچه کتاب‌هاى آيات الاحكام در مذاهب اسلامى همراه با زندگی‌نامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وى مى‌باشد كه به ارزش علمى اين كتاب مى‌افزايد.

مؤلف‌

جواد بن سعد بن جواد کاظمى، معروف به فاضل جواد (زنده در ۱۰۴۴ ق). وی عالمى فاضل و محقّقى جليل‌القدر از معتمدين علماى قرن يازدهم هجرى است كه حاوى فروع و اصول و جامع معقول و منقول بود. وى در فقه، اصول، معقول، منقول، تفسير، رياضى و ديگر علوم متداوله تحقيقات عميقى داشت، كثير الحفظ و شديد الادراك بود و تمامى اوقات او در اشتغالات علميّه مصروف مى‌شد. از آثار ایشان می توان به شرح جعفريه محقق كركى، شرح خلاصة الحساب شيخ بهائى و شرح دروس شهيد اول اشاره کرد.

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب تفسیر آیاتى از قرآن کریم است که در آنها احکام فقهى بیان و بر اساس ترتیب کتب فقهى منظم شده است. از صدر اسلام در کنار سبکهاى مختلف فقهى مثل فقه رساله‌اى، خلافى، استدلالى، سبک دیگرى پدید آمد که در آن تفسیر آیات فقهى قرآن کریم بر اساس ابواب فقهى مرتب شده که نام آن را آیات الاحکام گذاشتند. این سبک تفسیر آیات فقهى در هر چهار فرقه مذاهب اسلامى دیده مى‌شود.

در بین تفاسیر فقهی، کتاب ارزشمند مسالک الافهام از جایگاه خاصى برخوردار است و از زمان نگارش آن فقهاى بزرگ امامیة به آن توجه داشته و در موسوعه‌هاى فقهى به آن استناد شده و نظریات و اقوال آن مورد نقد و بررسى واقع شده است.

این کتاب پر از تحقیقات فقهى و دقیق و نکات ادبى است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مؤلف تمام اقوال فقهاى قبل از خود را بیان نکرده است بلکه به ذکر نظریات سید مرتضى (م ۴۳۶ ق)، شیخ طوسى (م ۴۶۰ ق)، علامه حلى (م ۷۲۶ ق)، اکتفا نموده است.

این کتاب مزین به مقدمه ارزشمندى از آیت اللّه عظمى نجفى مرعشى (م ۱۴۱۱ ق)، در معرفى و تاریخچه کتابهاى آیات الاحکام در مذاهب اسلامى همراه با زندگینامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وى مى‌باشد که به ارزش علمى این کتاب مى‌افزاید.

مباحث کتاب در دو مجلد که از ۴ قسمت تشکیل شده است، مطرح شده است:

• قسمت اوّل از جلد اوّل شامل کتابهاى طهارت، صلاة، صوم است.
• قسمت دوّم از جلد اوّل دربردارنده کتابهاى زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر است.
• قسمت اوّل از جلد دوّم کتابهاى المکاسب، البیع، دین و توابع آن، بعضى از عقود مثل شرکت، عاریة، غصب، مضاربة و نظائر آن و در آخر کتاب النکاح را دربردارد.
• قسمت دوّم از جلد دوم کتابهاى طلاق، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، قضاء و شهادات را شامل مى‌شود.

کلمات بزرگان‌ درباره کتاب

ریحانة الادب، ۴/۲۸۰ج: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام فى شرح آیات الاحکام مى‌باشد و آن بهترین کتابى است که در این موضوع تألیف شده است.

اعیان الشیعه، ۴/۲۷۱ج: من اکبر ما کتب فى بابه و اتمها فائدة صنفه بامر شیخه المذکور (شیخ بهائى)، رأینا منه نسخه بخط یده فى قریة بهار من توابع همدان.

مؤلف در خطبه کتاب مى‌نویسد: ولعمرى ان من نظر فى کتابى هذا بعین الانصاف، و جانب سبیل البغى والاعتساف، علم انه عدیم النظیر و انّه من تأییدات العلىّ القدیر.

علامه مامقانی در تنقیح المقال درباره آن مى‌نویسد: من اکبر ما کتب فى شأنه و اتمّها سماه «مسالک الافهام فى شرح آیات الاحکام».

امل الآمل، ۲/۵۶ج: الشیخ جواد بن سعید، فاضل عالم محقق جلیل القدر، له کتب منها: شرح آیات الاحکام‌.

علت تألیف کتاب

مؤلف در مورد علت تألیف کتاب در صفحه اوّل آن مى‌نویسد، لما کان من اجل النعم و اوفر القسم استفادة الاحکام الشرعیة من الآیات القرآنیة و قد اعتنى العلماء بالبحث عنها والاستنباط منها... فانهم بینوا جهة الدلالة بما استفادوا من الائمة الاطهار الذین هم مهبط الوحى و التنزیل او بما اشتملت علیه من الظاهر البعید عن التأویل‌.

سپس در صفحه ۲ در ادامه مى‌نویسد: ثم ان اصحابنا و ان بینوا جهة الدلالة فى تضاعیف کتبهم الاّ انّه لم یتفق منهم بیان جمیع ذلک فى کتاب مفردة بالتدوین لیکون مشتملا على وجوه الدلالة فى الآیات المتعلّقة باحکام الدین فحدانى ذلک على ان اجمع کتابا مشتملا على جمیع ما یتعلّق بکلّ آیة مبنیا فیه وجوه الدلالة.

قابل ذکر است که در مقدمه کتاب «کنز العرفان» فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) نیز نبودن کتاب جامعى در آیات الاحکام را دلیل تألیف آن ذکر کرده است و ظاهراً با وجود کتابى مثل کنزالعرفان و نظائر آن این دلیل تألیف صحیح نباشد مگر این که این کتابها در دست مؤلف نبوده است.

نسخه‌ها

در الذریعة ۲۰/۳۷۸ به نسخه‌اى در نزد حاج میرزا محمدحسین شهرستانى در کتابخانه شیخ عبدالحسین آل یاسین بالکاظمیة و در نزد سید على ایروانى در تبریز و در نزد شیخ محمدرضا مظفر به خط ناصر فضل اللّه مربوط به ۱۰۴۴ ق اشاره شده است.

در مقدمه‌اى بر فقه شیعه صفحه ۲۳۲ به چندین نسخه منتخب از کتابخانه‌هاى آیت اللّه مرعشى، مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه تهران، الهیات، ملک در تهران، روضاتى در اصفهان اشاره شده است. در چاپ کتاب موجود از ۴ نسخه خطى استفاده شده که عبارتند از:

1. نسخه کتابخانه علامه سید محمدعلى قاضى طباطبائى تبریزى که نسخه مورد اعتماد در چاپ بوده است. این نسخه با رمز (قض) مشخص شده است.
2. نسخه کتابخانه استاد مرتضى مدرسى (چهاردهى) مربوط به سال ۱۰۹۰ ق، به خط عبداللّه بن شیخ عبدعلى طرفى که با رمز (چا) مشخص شده است.
3. نسخه کتابخانه آیت اللّه سید شهاب الدین مرعشى که بعضى از حواشى مؤلف در ذیل آن ذکر شده است و با رمز (عش) مشخص شده است.
4. نسخه به خط محمدطاهر بن محمدکریم، مربوط به سال ۱۱۰۱ ق از کتابخانه عالم فاضل حاج شیخ حسن مصطفوى که بعد از چاپ کتاب این نسخه در دسترس ناشرین قرار گرفته است و تفاوتهاى آن در پایان هر قسمت از کتاب ذکر شده است این نسخه با رمز (سن) مشخص شده است.

در مقدمه کتاب در صفحه ۱۸، آیت الله عظمى سید شهاب الدین مرعشى (م)، به نسخه‌اى از میرزا ابوالهدى نوه علامه کرباسى که از مشایخ روایت ایشان بوده است و همین طور نسخه‌اى که در نزد ایشان بوده و دو نسخه از کتابخانه‌هاى عمومى اشاره شده که این ۴ نسخه در اختیار ناشر و مصحح قرار گرفته تا از آنها استفاده نمایند.

حواشى و شروح

در کتب تراجم دو حاشیه و شرح براى کتاب ذکر شده است‌:

1. سلوک مسالک المرام مسلک مسالک الافهام، از شیخ عبدالقاهر بن عبد رجب عبادى حویزى (امل الآمل ۲/۱۵۷، ذ/۴/۲۴۳، ذ/۱۲/۲۲۷، اعیان الشیعة.(۸/۳۲)
2. حاشیة بر مسالک الافهام از میرزا عبداللّه بن عیسى تبریزى اصفهانى (م ۱۱۳۰ ق) ذ/۰۶/۱۹۹.

منبع

ویکی نور

۲۳ ـ کتاب مسالک الأفهام فی شرح آیات الأحکام: این کتاب، تفسیر آیاتى از قرآن کریم است که در آن ها احکام فقهى آمده است. بر اساس ترتیب کتاب های فقهى تنظیم شده است. از صدر اسلام در کنار سبک هاى گوناگون فقهى، مثل فقه رساله‌اى و خلافى و استدلالى، سبک دیگرى پدید آمد که در آن، تفسیر آیات فقهى قرآن کریم بر اساس ابواب فقهى آمده است. نام این سبک را «آیات الاحکام» گذاشتند. این سبک تفسیر آیات فقهى، در همه ی مذاهب اسلامى دیده مى‌شود. اولین کتابى که در میان فقیهان امامیه به این سبک نوشته شده است، کتاب آیات الاحکام محمد بن سائب کلبى متوفای ۱۴۶ هجری قمری از اصحاب امام باقر، علیه السلام، است. پس از آن کتاب هاى آیات الاحکام دیگرى نوشته شده که از مهم ترین آن ها، فقه القرآن راوندى (متوفای ۵۷۳ هجری قمری) و النهایة فى تفسیر الخمسمائة آیۀ از احمد بن حسن بن متوج بحرانى (متوفای پس از ۸۳۶ هجری قمری) و زبدة البیان مقدس اردبیلى (متوفای۹۹۳ هجری قمری) و تفسیرشاهى امیرابوالفتح حسینى (متوفای ۹۸۶ هجری قمری) و قلائد الدرر علامه شیخ احمد بن عبدالنبى جزائرى (متوفای ۱۱۵۰ هجری قمری) است.

در میان این آثار، کتاب ارزشمند مسالک الافهام الی آیات الاحکام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و از زمان نگارش آن، فقیهان بزرگ امامیه به آن، توجه داشته اند و در موسوعه‌هاى فقهى، مثل مفتاح الکرامة سید محمدجواد عاملى (متوفای ۱۲۲۶ هجری قمری) و جواهرالکلام شیخ محمدحسن نجفى (متوفای ۱۲۲۶ هجری قمری) و کتاب الصلاة و رسائل فقهی شیخ اعظم انصارى (متوفای ۱۲۸۱ هجری قمری) مصباح الفقیه آقا رضا همدانى (متوفای ۱۳۲۳ هجری قمری) و بلغة الفقیه سید محمد بحرالعلوم (متوفای ۱۳۲۶ هجری قمری) و مستمسک العروة الوثقى آیت اللّه سید محسن حکیم (متوفای ۱۳۹۰ هجری قمری) و کتاب القضاء آیت اللّه سید محمدرضا گلپایگانى و...، به آن استناد کرده اند وآن مورد نقد و بررسى قرارداده اند.

این کتاب پر از پژوهش های فقهى و دقیق و نکته های ادبى است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مؤلف آن، همه ی دیدگاه های فقیهان پیش از خود را بیان نکرده است، بلکه به بیان دیدگاه سید مرتضى (متوفای ۴۳۶ هجری قمری) و شیخ طوسى (متوفای ۴۶۰ هجری قمری) و علامه حلّى (متوفای ۷۲۶ هجری قمری) بسنده کرده است.

آیت الله العظمی نجفى مرعشى (متوفای ۱۴۱۱ هجری قمری) در رساله ی منهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد به معرفى و تاریخچه ی کتاب هاى آیات الاحکام در مذاهب اسلامى، و زندگینامه ی عالمانه و محققانه ی مؤلف و آثار وى پرداخته است.

درباره ی تاریخ نگارش و اتمام آن در الذریعة و اعیان الشیعه آمده است که تاریخ پایان تألیف آن، هشتم محرم الحرام سال ۱۰۴۳ قمری است.

صاحب الذریعة، مکان نسخه های خطی این کتاب را چنین گزارش کرده است: نسخه‌اى نزد حاج میرزا محمد حسین شهرستانى در کتابخانه شیخ عبدالحسین آل یاسین در کاظمین است، نسخه ای نزد سید على ایروانى در تبریز است. نسخه ای نزد شیخ محمدرضا مظفر به خط ناصر فضل اللّه مربوط به ۱۰۴۴ قمری شده است.

در کتابِ مقدمه‌اى بر فقه شیعه به چندین نسخه ی منتخب از کتابخانه‌هاى آیت اللّه مرعشى و مجلس شوراى اسلامى و دانشگاه تهران و الهیات و ملک در تهران و روضاتى در اصفهان اشاره شده است.

کتاب مسالک الافهام از سوی انتشارات مرتضوى در سال ۱۳۸۹ هجری قمری چاپ شده است. حواشى جلد اوّل و دوم آن به دست شیخ محمدباقر معروف به شریف‌زاده گلپایگانى و استخراج منابع و مآخذ احادیث و آیات به دست شیخ عبدالکریم مرتضوى انجام شده است. و تصحیح کتاب نیز با نظارت سید محمدتقى کشفى انجام شده است. شرح حال نویسان این اثر را با بیان های گوناگون ستوده اند. سخن همه ی عالمان و مفسران قرآنی در این باره، نوشتار را به تطویل می کشاند. از این رو به نقل گفتار چند نفر از آنان بسنده می شود: میرزا محمدعلی مدرس می گوید: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام فى شرح آیات الاحکام است، بهترین کتابى است که در این موضوع تألیف شده است.

آیت الله مرعشی درباره ی این تفسیر شریف می گوید: از میان کتاب هایی که من دیده ام، این، بهترین کتابی است که در این علم نوشته شده است؛ زیرا، در بردارنده ی پژوهش های دقیق و نکته های علمی درباره ی آیه های قرآن کریم، و شرح معضلات و حل مشکلات با عبارت های کوتاه و دور از تطویل است.

اما در کتاب های تراجم، دو حاشیه و شرح براى این کتاب ارزشمند ذکر شده است‌: یکی، سلوک مسالک المرام فی مسلک مسالک الافهام، از شیخ عبدالقاهر بن عبد بن رجب عبادى حویزى، نویسنده ی العقائد الدینیه عن البراهین العقلیه است. و دیگری، حاشیة بر مسالک الافهام از میرزا عبداللّه بن عیسى تبریزى اصفهانى متوفای ۱۱۳۰ هجری قمری است.

تقسیم بندى مطالب‌

مباحث کتاب در دو مجلد و چهار قسمت مطرح شده است: قسمت اوّل از جلد اوّل، شامل کتاب هاى طهارت و صلاة و صوم است. قسمت دوم از جلد اوّل، در بردارنده ی کتاب هاى زکات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر است. قسمت اوّل از جلد دوّم کتاب هاى المکاسب، البیع، دین و توابع آن، بعضى از عقود مثل شرکت، عاریة، غصب، مضاربة، و نظائر آن، و در آخر، کتاب النکاح را در بردارد. قسمت دوّم از جلد دوم کتاب هاى طلاق، مطاعم و مشارب، مواریث، حدود، جنایات، قضاء و شهادات را شامل مى‌شود.

متن کتاب

مسالك الأفهام الى آيات الأحكام

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی