فرائد الاصول (کتاب): تفاوت بین نسخهها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| + | کتاب '''«فرائد الأصول»''' یا '''«رسائل»''' تألیف [[شیخ مرتضى انصارى]] (م، ۱۲۸۱ ق)، از مهمترین کتب [[شیعه]] در موضوع [[اصول فقه]] است. این کتاب به مباحث عقلى اصولی اختصاص دارد و شیخ انصاری در آن ابتکارات و نوآوریهایی در مباحث [[اصول عملیه]] مطرح نموده است. به دلیل اهمیت کتاب «فرائد الأصول»، بر آن [[حاشیه]] و شروح متعددی نوشته شده، و نیز سالیان متمادى از جمله متون درسى [[حوزه علمیه|حوزههاى علمیه]] تشیع بوده است. | ||
{{مشخصات کتاب | {{مشخصات کتاب | ||
| سطر ۵: | سطر ۶: | ||
|تصویر= [[پرونده:فرائد الأصول.jpg|240px|وسط]] | |تصویر= [[پرونده:فرائد الأصول.jpg|240px|وسط]] | ||
| − | |نویسنده= | + | |نویسنده= شیخ مرتضى انصارى |
|موضوع= اصول فقه شیعه | |موضوع= اصول فقه شیعه | ||
| سطر ۱۱: | سطر ۱۲: | ||
|زبان= عربی | |زبان= عربی | ||
| − | |تعداد جلد= | + | |تعداد جلد= ۴ |
| − | |عنوان افزوده1= | + | |عنوان افزوده1= |
| − | |افزوده1= | + | |افزوده1= |
|عنوان افزوده2= | |عنوان افزوده2= | ||
| سطر ۲۱: | سطر ۲۲: | ||
|افزوده2= | |افزوده2= | ||
| − | |لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38677/ | + | |لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/38677/ فرائد الاصول] |
}} | }} | ||
==مؤلف== | ==مؤلف== | ||
| + | [[شیخ مرتضی انصاری]] (۱۲۱۴-۱۲۸۱ ق)، فقیه و اصولی برجسته [[شیعه]] در قرن سیزدهم هجری است. او از علمای بزرگی چون [[سید محمد مجاهد]]، [[ملا احمد نراقی|ملا احمد نراقى]] و [[شریف العلماء|شریف العلما مازندرانی]] بهره برد و خود استاد بزرگانی مانند [[میرزا محمدحسن شیرازی]]، [[آخوند خراسانی|شیخ محمدکاظم خراسانی]] و [[سید جمال الدین اسد آبادی|سید جمال الدین اسدآبادی]] بود. | ||
| − | + | شیخ مرتضی انصاری را می توان از پایهگذاران اصول نوینی در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] شیعه دانست که شایسته لقب «خاتم الفقها و المجتهدین» شده است. | |
| − | شیخ | + | آثار ارزنده و تألیفات گرانسنگ و ارزشمندی از شیخ انصاری به یادگار مانده است که هر کدام نشانی از نبوغ، اجتهاد، دانش وسیع و تحقیق دقیق آن عالم ربانی میباشد؛ به گونه ای که تاکنون بیش از ۲۰۰ نفر از علما و فضلای اسلامی بر کتب و نوشتههای او [[حاشیه]] و شرح نگاشتهاند. برخی از آثار او عبارتند از: [[المکاسب]]، [[فرائد الاصول]]، حاشیه بر «[[عوائد الايام من مهمات ادلة الاحكام (کتاب)|عوائد الایام]]، التعادل و الترجیح، رساله در تقیه. |
| − | + | ==معرفى کتاب== | |
| − | + | کتاب «فرائد الأصول» یا «رسائل» در مباحث عقلى [[اصول فقه]] شیعه [[امامیه]] است و فاقد مباحث الفاظ می باشد. این کتاب در سه مقصد به شرح زیر تنظیم شده است: | |
| − | + | *مقصد اول در قطع، که مباحث مربوط به قطع به طور دقیق و مبسوط در این مقصد بیان شده است. | |
| + | *مقصد دوم در ظنّ و مسائل مربوط به آن. | ||
| + | *مقصد سوم در شکّ، که در این مقصد هم مسائل مربوط به شک بیان شده و خود به سه بخش تقسیم شده است: شک در حکم، شک در نفس [[تکلیف]]، شک در مکلّفٌ به. | ||
| − | این | + | بسیارى از مباحث حجج و اَمارات که در کتب پیشینیان مورد توجه بوده، در ساختار منطقى و نظام تعلیمى خاصى قرار نداشت. شیخ اعظم انصاری در آغاز «فرائد الأصول» این بخش از مباحث اصولى را در تقسیمى منطقى به سه بخش قطع و ظنّ و شکّ تقسیم نموده و در خاتمه نیز بحث [[تعادل و تراجیح|تعادل و تراجیح]] را مطرح نمودهاند. |
| − | + | [[اصول عملیه]] در کلام پیشینیان داراى انسجام دقیق منطقى نبود، ولى مرحوم شیخ اعظم به آن حصر عقلى داده، یعنى اصول عملى کمتر و بیشتر از چهار اصل نمىتواند باشد. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | یکى دیگر از خصوصیات این کتاب، وسعت تتبع در نظریات علماى اصولى مىباشد. حجم جستجو در اندیشههاى دیگران، از معیارهاى ارزشیابى پژوهشها و تحقیقات است. شیخ انصارى از این نگاه نیز محققى برجسته و بنام است. | |
| − | |||
| − | + | منابع مورد استفاده وى در «فرائد الأصول»، بالغ بر صد عنوان است. مثلا در بحث انسداد، کلمات [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] در [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]، [[سید مرتضی|سید مرتضى]] در رسائل، [[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] در [[العدة فی اصول الفقه (کتاب)|عدة الاصول]]، [[محقق حلى]] در معتبر، [[علامه حلی|علامه حلى]] در نهج المسترشدین، [[فاضل مقداد]] در [[شرح باب حادى عشر]]، [[محقق خوانساری|محقق خوانسارى]]، [[شیخ یوسف بحرانی]] در الحدائق الناظرة و... را نقل و به نتیجهگیرى مىپردازد. یا در بحث شبهه تحریمیه یکى از دلائل قائلان به برائت، [[اجماع]] است؛ شیخ به نقل آراى علما پرداخته و بطلان این سخن را که برائت در شبهه موضوعیه نظریه عالمان متأخر [[امامیه|امامیه]] است، روشن مىسازد و بدین منظور، سخن [[شیخ کلینی]] (در مقدمه [[الکافی (کتاب)|کافى]])، [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] (در العقائد)، سید مرتضى، [[ابن زهره]]، شیخ طوسى، [[شیخ مفید|شیخ مفید]]، ابو الصلاح حلبى، محقق حلی، علامه حلی، [[شهید اول|شهید اول]] و [[شهید ثانی|شهید ثانى]] را نقل مىکند. | |
| − | |||
| − | + | یکى دیگر از خصوصیات کتاب حاضر، توجه به جایگاه [[عقل]] در مباحث اصولى مىباشد. شیخ اعظم در «فرائد الأصول» نزدیک به صد و بیست مورد به طور ضمنى به مباحث عقل نظر افکنده است. گاهى بدان استناد جسته و در اثبات مطلبى عقل را مطرح کرده و گاهى در طرد و عدم استفاده از آن سخن رانده است. شیخ، عقل را به فطرى سلیم و ظنى ناقص تقسیم مىکند. وى عقل فطرى را بر حسب نقل [[متواتر]] حجت مىداند و آن را حجت باطنى و شریعت درونى قلمداد مىکند و معتقد است دلیل عقلى با دلیل نقلى تعارض و مخالفت ندارد، و اگر چنین موردى یافت شود، باید دلیل نقلى [[تأویل]] شود. | |
| − | در | + | با همه ویژگیهاى مثبت کتاب، امّا به دلیل نقایصى که در متن و مطالب مطرح شده وجود دارد، تصحیح بعضى از عبارتهاى کتاب و همینطور تهذیب و حذف بعضى از مباحث آن ضرورى است. شیخ اعظم نیز به این مسأله توجه داشته، همچنانکه در کتاب «[[بحر الفوائد (کتاب)|بحر الفوائد]]» (شرح بر رسائل)، [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزا محمدحسن آشتیانى]] اینطور گفته است: «و قد کان بانیا على تغییر عبارة الکتاب فی الأمر الثانی فی کثیر من مواضعه و قد دُعی فأجاب قبله».<ref> بحر الفوائد، ص ۲۲۷ سطر ۱۰. </ref> استاد مصمم بود بسیارى از عبارتهاى مبحث ظن را تغییر دهد اما پیش از اصلاح کتاب دعوت حق را لبیک گفت. در [[اعیان الشیعه (کتاب)|أعیان الشیعة]] نیز در مورد تألیفات شیخ اعظم اینطور آمده است: «أما مؤلفاته فمحتاجة إلى التهذیب و التنقیح کثیرا خصوصاً رسائله التی علیها مدار تدریس الأصول».<ref> أعیان الشیعة، ج ۱۶ ص ۱۳۲. </ref> |
| − | |||
| − | |||
| − | + | ==نوآوریها و ابتکارات== | |
| − | + | چنانکه در مباحث الفاظ، کار اساسى و ابتکارات مربوط به [[شیخ محمدتقی اصفهانی|شیخ محمدتقى اصفهانى]] صاحب «[[هداية المسترشدين (کتاب)|هدایة المسترشدین]]» مىباشد، ابتکارات و نوآوریها در مباحث [[اصول عملیه]] به [[شیخ مرتضی انصاری]] اختصاص دارد. | |
| − | + | [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزا محمدحسن آشتیانى]] صاحب «[[بحر الفوائد (کتاب)|بحر الفوائد]]» در مورد ابتکارات شیخ اعظم اینطور گفته است: «کیف و هو مبتکر فی الفن بما لم یسبقه فیه سابق.»<ref> بحر الفوائد، ص ۲۲۷. </ref> [[سید محسن امین|سید محسن امین]] نیز در «[[اعیان الشیعه (کتاب)|أعیان الشیعة]]» اینطور مىگوید: «مع أنّ مطالبه أکثرها مبتکرات» اکثر مطالب فرائد الأصول ابتکارى و نو است.<ref> أعیان الشیعة، ج ۱۰ ص ۱۱۸. </ref> | |
| − | + | اگرچه نوآوریها و ابتکارات شیخ اعظم بسیار و از حوصله این مختصر بیرون است، به بعضى از آنها اشاره میشود: | |
| − | |||
| − | + | * بحث حجیت ذاتى قطع و وجوب متابعت از آن، از ابتکارات «فرائد الأصول» است. | |
| + | * بحث تجرى در کتب اصولى مطرح نبوده و تنها در ضمن مباحث فقهى مورد توجه قرار مىگرفت. شیخ اعظم به دنبال حجیت قطع به این موضوع پرداخته است. | ||
| + | * از دیگر مباحث، علم اجمالى است که تأثیر علم اجمالى در اشتغال و امتثال نیز از تازههاى فرائد الأصول است. شیخ اعظم پس از طرح امکان تعبد به ظن و گمان، مصلحت سلوکیه را به عنوان دومین راه ابداع و تصویر کرده و به ایرادهاى [[ابن قبه]] نیز پاسخ داده است. | ||
| + | * در بحث [[استصحاب]]، شیخ انصارى علاوه بر مباحث قبلى که در کتب اصولى آمده است، در مبحث اساسى مبادى تصورى بحث کرده، علاوه بر آن نسبت استصحاب با سایر ادله را اضافه کرده است. این دو مطلب در پژوهشهاى گذشته به شکل مستقل طرح نشده بود. | ||
| − | + | ==شروح و تعلیقات کتاب== | |
| − | + | بر کتاب «فرائد الأصول» شرح و [[حاشیه]] های بسیاری از سوی علمای بزرگ [[شیعه]] نوشته شده است، از جمله: | |
| − | + | *[[بحر الفوائد (کتاب)|بحرالفوائد فی شرح الفرائد]] اثر [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزا محمدحسن آشتیانى]]، | |
| − | + | *[[أوثق الوسائل (کتاب)|أوثق الوسائل في شرح الرسائل]]، اثر [[میرزا موسی تبریزی|میرزا موسى بن جعفر تبريزى]]، | |
| − | + | *[[درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد (کتاب)|درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد]]، اثر [[آخوند خراسانی|آخوند خراسانى]]، | |
| − | + | *[[فوائد الرضویه (کتاب)|فوائد الرضویة على الفرائد المرتضویة]]، اثر [[آقا رضا همدانی]] (متوفى ۱۳۲۲ قمرى)، | |
| − | + | *حاشیه [[محمد حسین کاشف الغطاء|محمدحسین کاشف الغطاء]] (۱۲۹۴-۱۳۷۳ ق)، | |
| − | + | *حاشیه [[شیخ محمدهادی تهرانی]] (۱۲۵۳-۱۳۲۱ ق)، | |
| − | + | *حاشیه [[میرزا احمد آشتیانی]] (۱۳۰۰-۱۳۹۵ ق). | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * | + | *نرم افزار جامع اصول فقه[لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |
| − | + | *کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری. | |
| − | + | {{منابع اصول فقه}} | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:منابع اصول فقه]] | [[رده:منابع اصول فقه]] | ||
| − | + | [[رده:کتابهای اصول فقه]] | |
| + | [[رده:کتابهای درسی حوزه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۰۹:۳۴
کتاب «فرائد الأصول» یا «رسائل» تألیف شیخ مرتضى انصارى (م، ۱۲۸۱ ق)، از مهمترین کتب شیعه در موضوع اصول فقه است. این کتاب به مباحث عقلى اصولی اختصاص دارد و شیخ انصاری در آن ابتکارات و نوآوریهایی در مباحث اصول عملیه مطرح نموده است. به دلیل اهمیت کتاب «فرائد الأصول»، بر آن حاشیه و شروح متعددی نوشته شده، و نیز سالیان متمادى از جمله متون درسى حوزههاى علمیه تشیع بوده است.
 | |
| نویسنده | شیخ مرتضى انصارى |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
|
| |
مؤلف
شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ ق)، فقیه و اصولی برجسته شیعه در قرن سیزدهم هجری است. او از علمای بزرگی چون سید محمد مجاهد، ملا احمد نراقى و شریف العلما مازندرانی بهره برد و خود استاد بزرگانی مانند میرزا محمدحسن شیرازی، شیخ محمدکاظم خراسانی و سید جمال الدین اسدآبادی بود.
شیخ مرتضی انصاری را می توان از پایهگذاران اصول نوینی در فقه و اصول شیعه دانست که شایسته لقب «خاتم الفقها و المجتهدین» شده است.
آثار ارزنده و تألیفات گرانسنگ و ارزشمندی از شیخ انصاری به یادگار مانده است که هر کدام نشانی از نبوغ، اجتهاد، دانش وسیع و تحقیق دقیق آن عالم ربانی میباشد؛ به گونه ای که تاکنون بیش از ۲۰۰ نفر از علما و فضلای اسلامی بر کتب و نوشتههای او حاشیه و شرح نگاشتهاند. برخی از آثار او عبارتند از: المکاسب، فرائد الاصول، حاشیه بر «عوائد الایام، التعادل و الترجیح، رساله در تقیه.
معرفى کتاب
کتاب «فرائد الأصول» یا «رسائل» در مباحث عقلى اصول فقه شیعه امامیه است و فاقد مباحث الفاظ می باشد. این کتاب در سه مقصد به شرح زیر تنظیم شده است:
- مقصد اول در قطع، که مباحث مربوط به قطع به طور دقیق و مبسوط در این مقصد بیان شده است.
- مقصد دوم در ظنّ و مسائل مربوط به آن.
- مقصد سوم در شکّ، که در این مقصد هم مسائل مربوط به شک بیان شده و خود به سه بخش تقسیم شده است: شک در حکم، شک در نفس تکلیف، شک در مکلّفٌ به.
بسیارى از مباحث حجج و اَمارات که در کتب پیشینیان مورد توجه بوده، در ساختار منطقى و نظام تعلیمى خاصى قرار نداشت. شیخ اعظم انصاری در آغاز «فرائد الأصول» این بخش از مباحث اصولى را در تقسیمى منطقى به سه بخش قطع و ظنّ و شکّ تقسیم نموده و در خاتمه نیز بحث تعادل و تراجیح را مطرح نمودهاند.
اصول عملیه در کلام پیشینیان داراى انسجام دقیق منطقى نبود، ولى مرحوم شیخ اعظم به آن حصر عقلى داده، یعنى اصول عملى کمتر و بیشتر از چهار اصل نمىتواند باشد.
یکى دیگر از خصوصیات این کتاب، وسعت تتبع در نظریات علماى اصولى مىباشد. حجم جستجو در اندیشههاى دیگران، از معیارهاى ارزشیابى پژوهشها و تحقیقات است. شیخ انصارى از این نگاه نیز محققى برجسته و بنام است.
منابع مورد استفاده وى در «فرائد الأصول»، بالغ بر صد عنوان است. مثلا در بحث انسداد، کلمات شیخ صدوق در من لا یحضره الفقیه، سید مرتضى در رسائل، شیخ طوسى در عدة الاصول، محقق حلى در معتبر، علامه حلى در نهج المسترشدین، فاضل مقداد در شرح باب حادى عشر، محقق خوانسارى، شیخ یوسف بحرانی در الحدائق الناظرة و... را نقل و به نتیجهگیرى مىپردازد. یا در بحث شبهه تحریمیه یکى از دلائل قائلان به برائت، اجماع است؛ شیخ به نقل آراى علما پرداخته و بطلان این سخن را که برائت در شبهه موضوعیه نظریه عالمان متأخر امامیه است، روشن مىسازد و بدین منظور، سخن شیخ کلینی (در مقدمه کافى)، شیخ صدوق (در العقائد)، سید مرتضى، ابن زهره، شیخ طوسى، شیخ مفید، ابو الصلاح حلبى، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول و شهید ثانى را نقل مىکند.
یکى دیگر از خصوصیات کتاب حاضر، توجه به جایگاه عقل در مباحث اصولى مىباشد. شیخ اعظم در «فرائد الأصول» نزدیک به صد و بیست مورد به طور ضمنى به مباحث عقل نظر افکنده است. گاهى بدان استناد جسته و در اثبات مطلبى عقل را مطرح کرده و گاهى در طرد و عدم استفاده از آن سخن رانده است. شیخ، عقل را به فطرى سلیم و ظنى ناقص تقسیم مىکند. وى عقل فطرى را بر حسب نقل متواتر حجت مىداند و آن را حجت باطنى و شریعت درونى قلمداد مىکند و معتقد است دلیل عقلى با دلیل نقلى تعارض و مخالفت ندارد، و اگر چنین موردى یافت شود، باید دلیل نقلى تأویل شود.
با همه ویژگیهاى مثبت کتاب، امّا به دلیل نقایصى که در متن و مطالب مطرح شده وجود دارد، تصحیح بعضى از عبارتهاى کتاب و همینطور تهذیب و حذف بعضى از مباحث آن ضرورى است. شیخ اعظم نیز به این مسأله توجه داشته، همچنانکه در کتاب «بحر الفوائد» (شرح بر رسائل)، میرزا محمدحسن آشتیانى اینطور گفته است: «و قد کان بانیا على تغییر عبارة الکتاب فی الأمر الثانی فی کثیر من مواضعه و قد دُعی فأجاب قبله».[۱] استاد مصمم بود بسیارى از عبارتهاى مبحث ظن را تغییر دهد اما پیش از اصلاح کتاب دعوت حق را لبیک گفت. در أعیان الشیعة نیز در مورد تألیفات شیخ اعظم اینطور آمده است: «أما مؤلفاته فمحتاجة إلى التهذیب و التنقیح کثیرا خصوصاً رسائله التی علیها مدار تدریس الأصول».[۲]
نوآوریها و ابتکارات
چنانکه در مباحث الفاظ، کار اساسى و ابتکارات مربوط به شیخ محمدتقى اصفهانى صاحب «هدایة المسترشدین» مىباشد، ابتکارات و نوآوریها در مباحث اصول عملیه به شیخ مرتضی انصاری اختصاص دارد. میرزا محمدحسن آشتیانى صاحب «بحر الفوائد» در مورد ابتکارات شیخ اعظم اینطور گفته است: «کیف و هو مبتکر فی الفن بما لم یسبقه فیه سابق.»[۳] سید محسن امین نیز در «أعیان الشیعة» اینطور مىگوید: «مع أنّ مطالبه أکثرها مبتکرات» اکثر مطالب فرائد الأصول ابتکارى و نو است.[۴]
اگرچه نوآوریها و ابتکارات شیخ اعظم بسیار و از حوصله این مختصر بیرون است، به بعضى از آنها اشاره میشود:
- بحث حجیت ذاتى قطع و وجوب متابعت از آن، از ابتکارات «فرائد الأصول» است.
- بحث تجرى در کتب اصولى مطرح نبوده و تنها در ضمن مباحث فقهى مورد توجه قرار مىگرفت. شیخ اعظم به دنبال حجیت قطع به این موضوع پرداخته است.
- از دیگر مباحث، علم اجمالى است که تأثیر علم اجمالى در اشتغال و امتثال نیز از تازههاى فرائد الأصول است. شیخ اعظم پس از طرح امکان تعبد به ظن و گمان، مصلحت سلوکیه را به عنوان دومین راه ابداع و تصویر کرده و به ایرادهاى ابن قبه نیز پاسخ داده است.
- در بحث استصحاب، شیخ انصارى علاوه بر مباحث قبلى که در کتب اصولى آمده است، در مبحث اساسى مبادى تصورى بحث کرده، علاوه بر آن نسبت استصحاب با سایر ادله را اضافه کرده است. این دو مطلب در پژوهشهاى گذشته به شکل مستقل طرح نشده بود.
شروح و تعلیقات کتاب
بر کتاب «فرائد الأصول» شرح و حاشیه های بسیاری از سوی علمای بزرگ شیعه نوشته شده است، از جمله:
- بحرالفوائد فی شرح الفرائد اثر میرزا محمدحسن آشتیانى،
- أوثق الوسائل في شرح الرسائل، اثر میرزا موسى بن جعفر تبريزى،
- درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، اثر آخوند خراسانى،
- فوائد الرضویة على الفرائد المرتضویة، اثر آقا رضا همدانی (متوفى ۱۳۲۲ قمرى)،
- حاشیه محمدحسین کاشف الغطاء (۱۲۹۴-۱۳۷۳ ق)،
- حاشیه شیخ محمدهادی تهرانی (۱۲۵۳-۱۳۲۱ ق)،
- حاشیه میرزا احمد آشتیانی (۱۳۰۰-۱۳۹۵ ق).
پانویس
منابع
- نرم افزار جامع اصول فقه[لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
