میرزا احمد آشتیانی

«میرزا احمد آشتیانى» (۱۳۰۰-۱۳۹۵ ق) فرزند میرزا محمدحسن آشتیانى، عالم ربانی، فقیه، فیلسوف، متکلم و مفسر شیعه در قرن ۱۴ قمری و از شاگردان میرزا حسن کرمانشاهى و میرزای نائینى بود. وی آثار متعددی در فقه، اصول، فلسفه، کلام، حدیث، تفسیر و اخلاق تألیف نموده است. سید جلال الدین آشتیانى و علامه حسن زاده آملى از شاگردان او هستند.

نام کامل	میرزا احمد آشتیانى
زادروز	۱۳۰۰ قمری
زادگاه	تهران
وفات	۱۳۹۵ قمری
مدفن	شهر ری، حرم حضرت عبدالعظیم
اساتید	میرزا حسن کرمانشاهى، میرزا محمدحسین نائینی، آقا ضیاءالدّین عراقى، سید ابوالحسن اصفهانى...
شاگردان	سید جلال الدین آشتیانی، علامه حسن زاده آملی، میرزا محمدباقر آشتیانى، سید عباس طباطبایى،...
آثار	طرائف الحکم، بیان نافع، نامه رهبران، هدیه احمدیه، حاشیه مکاسب، حاشیه رسائل، حاشیه اسفار، ،حاشیه مطوّل، لوامع الحقایق،...

ولادت و خاندان

میرزا احمد آشتیانى فرزند آیت الله میرزا محمدحسن آشتیانى (۱۳۱۹ـ۱۲۴۸هـ.ق)، در سال (۱۳۰۰ هـ.ق) در تهران و در خانواده اى که وارث معرفت و اندیشه بودند، دیده به جهان گشود. پدرش از مشاهیر عالمان تهران بود و به دلیل حضور مؤثر در مبارزه با استبداد در جریان قیام تنباکو که به لغو قرارداد «رژى» منتهى گردید، در پهنه کشور اسلامى ایران نیز از شهرت بسزایى برخوردار بود.

آیت الله شیخ مرتضی آشتیانی، برادر بزرگتر میرزا احمد آشتیانى می باشد.

تحصیل و استادان

احمد آشتیانى در سنین کودکى و نوجوانى مقدّمات علوم حوزوى و ادبیات فارسى را بخوبى فراگرفت و در خدمت والد بزرگوارش، فقه، اصول و علوم دیگر را کسب کرد. چنانچه نوشته اند: «میرزا احمد آشتیانى پس از پایان مقدّمات و ادبیات، لطیفه بسیارى در فنون نحو، صرف، منطق، هیأت، حساب و معانى خدمت والد ماجدش اشتغال یافته و به درس خصوصى در مباحث اصول تحت عنوان «معالم» پا گزارده و قواعد اصولى را از بیانات آن بزرگوار آموخت.»

میرزا احمد پس از وفات پدر بزرگوارش، فلسفه، حکمت و مباحث فقه و اصول را نزد استادانى که نامشان ذکر مى شود، در سطح عالى فرا گرفت.

• میرزا هاشم اشکورى (متوفّاى ۱۳۳۲ هـ .ق)؛ او به تدریس در مدرسه سپهسالار تهران دعوت گردید و برخى از آثار عرفانى را در این مکان تدریس مى نمود. میرزا احمد، کتاب «تمهید القواعد»، «شرح فصوص قیصرى»، «مصباح الانس» حمزه فنارى و بخش «الهیّات» از «اسفار» ملاصدرا را نزد این حکیم متألّه آموخت.
• میرزا حسن کرمانشاهى (متوفّاى ۱۳۳۶ هـ .ق.)؛ این حکیم از ارکان انتقال فلسفه به طبقات متأخرتر به شمار مى رود. میرزا احمد بخشهایى از کتاب «شفاى» بوعلى سینا، شرح اشارات و نیز سفر نفس، امور عامه، جواهر و اعراض کتاب اسفار را نزد میرزا حسن کرمانشاهى آموخت.
• میرزا شهاب الدین نیریزى شیرازى (متوفّاى ۱۳۲۰ هـ .ق)؛ این حکیم از شاگردان برجسته حکیم جلوه است که در فقه و اصول هم تبحّر داشت. وى در مدرسه صدر تهران آثار محیى الدین عربى را تدریس مى نمود. میرزا احمد آشتیانى بخشهاى قابل توجّهى از کتاب اسفار ملاصدرا را نزد آقا میرزا شهاب الدّین قرائت نمود.

میرزا احمد پس از فراگیرى متون مهم فلسفى و عرفانى، به ریاضى علاقه مند گردید و در این رشته در زمره شاگردان نامدار میرزا جهان بخش و میرزا عبدالغفار نجم الدوله به شمار آمد.

وى سپس به طب روى آورد و کتابهاى تحقیقى این دانش همچون «شرح نفیسى» و «کلیات قانون» را نزد استادان مشهورى چون میرزا محمدحسین و میرزا ابوالقاسم نائینى فرا گرفت و در درس استادان طبّ جدید آن عصر یعنى میرزا على اکبر ناظم الاطبّاء و رئیس الاطبا میرزا ابوالحسن حاضر گردید. او به موازات تحصیل علوم عقلى، معارف نقلى مخصوصاً فقه و اصول را نزد مرحوم آقا شیخ محمدرضا نورى و مرحوم آقا سید محمد یزدى فراگرفت.

زمانى که میرزا على اکبر، مدرّس مدرسه شیخ عبدالحسین در تهران بود میرزا احمد به همراه آیت الله حاج آقا حسین قمى و تنى چند از عالمان برجسته در درس ایشان شرکت مى نمود.

آخوند ملا محمد هیدجى زنجانى (۱۳۴۹ ـ ۱۲۷۰ هـ .ق)؛ میرزا احمد آشتیانى در حوزه درسى او به تکمیل تواناییهاى خود در علوم معقول پرداخت و از فضایل اخلاقى این حکیم زاهد نیز متأثر شد.

آیت الله رضا استادى متذکر گردیده اند: مرحوم آقاى آشتیانى در ابتداى آمدن مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائرى به قم و تأسیس حوزه علمیه قم توسط ایشان، مدّت کوتاهى هم در قم رحل اقامت افکند و در درس آیت الله حائرى شرکت مى کرد ولى ظاهراً اقامت او در قم کوتاه بوده است.

با وجود اینکه میرزا احمد جرعه هاى پرفیضى از چشمه هاى عالمان تهران و قم نوشید و در چندین رشته از علوم توانایى هاى فوق العاده اى به دست آورد، امّا به آن اکتفا نکرد و به منظور تکمیل علوم نقلى و درک فیض استادان حوزه نجف اشرف در سال (۱۳۴۰ هـ .ق) رهسپار عراق گردید و در حدود ده سال در جوار بارگاه مطهّر حضرت على(علیه السلام) اقامت گزید. وى علاوه بر تحصیل، به تدریس هم مى پرداخت. میرزا احمد از محضر آیات عظام آقا ضیاءالدّین عراقى، سید ابوالحسن اصفهانى و میرزا محمدحسین نائینى بهره هاى فراوان برد و در نقل احادیث و وصول به درجه اجتهاد از این بزرگان، به کسب اجازه و گواهى نایل گردید. البتّه او قبلاً این اجازات را از آیت الله بروجردى و آیت الله شیخ عبدالکریم حائرى یزدى نیز اخذ کرده بود.

آشتیانى در میان استادان نجف با محقّق نائینى انس و الفت افزون ترى داشت و این ارتباط که فراتر از روابط استاد و شاگردى بود.

میرزا احمد آشتیانى پس از رسیدن به فراز قله حکمت و فقاهت و بهره مند شدن از محضر مشاهیرى که بدانها اشاره گشت، در سال (۱۳۵۰ هـ .ق) نجف اشرف را به قصد ایران ترک نمود و در تهران ساکن گردید.

تدریس و شاگردان

میرزا احمد آشتیانى پس از اینکه علوم عقلى و نقلى را در تهران فراگرفت، در مدرسه سپهسالار قدیم و سپس در مدرسه سپهسالار جدید مشغول تدریس علوم معقول و منقول گردید. و در زمان فراغت از تدریس مجمعى به عنوان کلاس اصول عقاید براى عموم طبقات علاقه مند تشکیل مى داد و با بیانى شیوا و قابل فهم براى همه افراد، به ارشاد و هدایت مردم در این محافل و مجالس مى پرداخت. در واقع میرزا احمد وقتى سى بهار را پشت سر نهاد به تدریس در بسیارى از علوم و فنون مشغول گردید و جمع زیادى از دانشوران ساکن تهران در درس او حاضر مى شدند. در مجلسى که بحثهاى کلامى و اعتقادى را مطرح مى نمود، گروه کثیرى از مردمان ساکن تهران مشتاق شرکت در جلسات پربارش گردیدند و از این رهگذر توانستند با بصیرت افزون ترى ملتزم امور شرعى و موازین مذهبى باشند.

میرزا احمد در مباحث عرفانى مسلّط و مدتهایى «شرح فصوص»، «اسفار» و «شفا» را تدریس کرده و در طرح مباحث نظرى عرفان بسیار دقّت نظر داشت. همچنین این عارف زاهد با منابع طب قدیم کاملاً آشنایى داشت و مدتها کتابهاى تحقیقى طبّ را تدریس مى نمود، علوم ریاضى را نیز چندین دوره درس داد. همچنین ایشان در نجف داراى حوزه تدریس بود و کثیرى از دانشوران نامدار در درس او حاضر مى گردیدند.

حوزه درس آشتیانى پس از بازگشت از نجف، مرجع خاص و عام گردید و افراد زیادى از چشمه زلال دانش و ژرفاى اندیشه اش بهره مند گردیدند. افرادى در مکتب وى به فراگیرى علوم مبادرت ورزیدند که در زمان ما از استوانه هاى مهم علمى به شمار مى روند و محافل حوزوى و دانشگاهى از مشعل فروزان آنان استفاده مى کنند.

برخی شاگردان مبرّز آیت الله آشتیانى عبارتند از:

• سید جلال الدین آشتیانى؛ ایشان از استوانه هاى فرهنگ و اندیشه اسلامى و از حکیمان و شارحان برجسته عرفان نظرى معاصر است. او سالیان متمادى از محضر میرزا احمد آشتیانى استفاده کرد و در ایّام جوانى بر متون فلسفى و عرفانى تسلّط یافت.
• علامه حسن حسن زاده آملى؛ ایشان بخش مهمّى از کتاب شفا و قانون بوعلى سینا را در تهران نزد میرزا احمد آشتیانى فرا گرفت.
• آیت الله میرزا محمدباقر آشتیانى؛ وى در سال (۱۳۴۰ هـ .ق) در نجف اشرف از حوزه درس آیت الله میرزا احمد آشتیانى بهره برد.
• آیت الله سید عباس طباطبایى؛ او در عراق و ایران از محضر آیت الله میرزا احمد آشتیانى استفاده کرد و ارتباط علمى وى با استاد منجر به رابطه اى دوستانه و عاطفى شد و با دختر میرزا احمد آشتیانى ازدواج نمود.

آثار و تألیفات

آثار علمی برجای مانده از این فقیه عارف در عرصه فنون و علوم بسیار است و به بیش از شصت جلد می رسد که نیمی از آنها به زیور طبع آراسته شده اند. این نوشته های ارزشمند در موضوعات ذیل تدوین یافته اند:

الف. قرآن و حدیث

• ۱. طرائف الحکم (در دو جلد عربى و فارسى). این کتاب مجموعه روایت هاى انتخاب شده اى است که آیت الله آشتیانى براى جلسه هاى هفتگى خود فراهم آورده و در آن جلسات مکرّر براى مردم مى خوانده است.
• ۲. رساله بیان نافع در تفسیر آیه «یا ایّها النّاس اعبدوا ربّکم الّذى خلقکم»؛ آن حکیم در پایان رساله «بیان نافع» مى نویسد: «چون در این عصر صدمات وارده از تصادفات و غیر آنها زیاد است، مناسب دانستم که این دعاى ذیل را که مرحوم مجلسى در کتاب «مقابس المصابیح» از شیخ کلینى از امام صادق(علیه السلام) نقل فرموده و براى حفظ دین و جان و مال مفید است و از تعقیبات مشترکه نمازهاى یومیه مى باشد در تتمه این رساله ذکر نمایم.»
• ۳. رساله در تفسیر آیه «قل الرّوح من امر ربّی».
• ۴. الاحادیث؛ این کتاب شامل ۱۲۰ حدیث است که در حاشیه رساله «قول ثابت» بدون ترجمه و نیز ضمیمه چاپ دوم قول ثابت با ترجمه چاپ شده است.
• ۵. تفسیر چند سوره از قرآن، که نیاز به تبویب، تنظیم و ترتیب دارد.
• ۶. رساله مختصرى در تفسیر سوره واقعه.
• ۷. رساله مختصرى در فضائل السّادات (دیدگاه روایى).

ب. کلام و اعتقادات

• ۸. حاشیه شرح «کشف المراد» علامه حلى.
• ۹. حاشیه شرح تجرید قوشچى.
• ۱۰. نامه رهبران (یک دوره اصول عقاید به زبان فارسى) که تاکنون سه بار چاپ شده است.
• ۱۱. لوامع الحقایق (یک دوره اصول عقاید به زبان عربى) یک بار در ایران و بار دوم در لبنان چاپ گردید.
• ۱۲. تذکرة الغافلین (یک دوره اصول عقاید به زبان فارسى) که حدود نود سال قبل بدون ذکر نام مؤلّف به صورت سنگى چاپ شده و لازم است تجدید طبع شود.
• ۱۳. رساله دلائل التوحید.
• ۱۴. رساله یادآور (در توحید) به زبان فارسى.
• ۱۵. رساله کلمه طیّبه.
• ۱۶. رساله قول ثابت.
• ۱۷. قصد السّبیل، در ابطال جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین (یک بار چاپ سنگى شده است.)
• ۱۸. الهدیة الاحمدیة در علم بارى، که یک بار به صورت چاپ سنگى در دسترس مردم قرار گرفته است.
• ۱۹. رسالة فى الولایة.
• ۲۰. سرمایه سعادت، در توحید، نبوّت، امامت و معاد.
• ۲۱. رساله پرستش نامه. مؤلّف آن را در سال (۱۳۵۳ هـ .ق) نوشته و تاکنون دو بار چاپ شده است.
• ۲۲. آداب الدعاء.
• ۲۳. رساله توحید و معاد.
• ۲۴. رساله عیدیه، در نبوّت و نیز مقام رسالت حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله).
• ۲۵. هدیه احمدیه (ادعیه و ذکرهاى مفید)؛ مرحوم آشتیانی در خصوص نام گذارى جزوه دعاى هدیه احمدیه فرمودند: «در فکر تسمیه آن بودم که سیّدى ناشناس وارد منزل شد. پس از آنکه جویاى حال شدند به من فرمودند: شنیدم که کتاب دعایى مرقوم داشته اید، گرفتند و ملاحظه کردند و فرمودند نام کتاب دعایى که تدوین کرده اید را «هدیه احمدیه» بگذارید. پس از خروج آن سیّد از اتاق با توجّه به اینکه کسى از نوشتن آن اطلاعى نداشت به دنبال ایشان فرستادم که جویا شوم از کجا مستحضر شده اید که تألیفى در این باره نموده ام، هرچند گشتند، کسى را نیافتند از مستخدمین منزل سؤال نمودم این آقا کجا رفتند؟ گفتند: ما کسى را ندیدیم که وارد شود که حالا بدانیم کى خارج شده است.
• ۲۶. رساله آداب دعا.

ج. اصول فقه، فقه و احکام

• ۲۷. حاشیه «مکاسب» شیخ انصارى.
• ۲۸. حاشیه «رسائل» شیخ انصارى.
• ۲۹. حاشیه «کفایه» آخوند خراسانى.
• ۳۰. حاشیه «شرح لمعه» شهید ثانى.
• ۳۱. حاشیه «شرایع» محقّق حلّى.
• ۳۲. حاشیه «طهارت» شیخ انصارى.
• ۳۳. حاشیه «قواعد» علاّمه حلّى.
• ۳۴. حاشیه «تبصره» علاّمه حلّى.
• ۳۵. حاشیه «قوانین» میرزاى قمى.
• ۳۶. کتاب الصلواة (تقریرات درس آیت الله نائینى).
• ۳۷. کتاب المتاجر (تقریرات درس آیت الله نائینى).
• ۳۸. تقریرات اصول فقه (یک دوره درس محقّق نائینى).

د. حکمت، فلسفه، عرفان، اخلاق و منطق

• ۳۹. حاشیه شرح اشارات.
• ۴۰. حاشیه شواهد الربوبیّه.
• ۴۱. حاشیه طبیعیات شفاء.
• ۴۲. حاشیه شرح فصوص الحکم.
• ۴۳. حاشیه و تصحیح کتاب تمهید القواعد ابن ترکه.
• ۴۴. حاشیه شرح مطالع (منطق).
• ۴۵. حاشیه شرح منظومه سبزوارى.
• ۴۶. حاشیه اسفار ملاّصدرا.
• ۴۷. حاشیه مصباح الانس.
• ۴۸. رساله اخلاق و توحید.
• ۴۹. مقالات احمدیه (در اخلاق).
• ۵۰. تبیان المسالک در بیان عقاید مسالک مختلف در مسأله وحدت وجود.
• ۵۱. رساله اى در فرق بین اسم جنس و علم جنس.

هـ. ادبیات فارسى و عربى، صرف و نحو و تجوید:

• ۵۲. حاشیه مقامات حریرى (ادبیات).
• ۵۳. حاشیه مطوّل تفتازانى (در علوم بلاغت).
• ۵۴. حاشیه شرح نظام (صرف).
• ۵۵. حاشیه سیوطى (نحو).
• ۵۶. حاشیه شرح رضى (نحو).
• ۵۷. حاشیه تصریح (نحو).
• ۵۸. حاشیه شرح جامى (نحو).
• ۵۹. رساله میزان القرائة (در تجوید).
• ۶۰. قصیده اى در میلاد پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله).
• ۶۱. قصیده اى در میلاد حضرت مهدى (علیه السلام).

و. نجوم، ریاضى، زیست شناسى و طبّ:

• ۶۲. حاشیه خلاصة الحساب شیخ بهایى (ریاضى).
• ۶۳. حاشیه تشریح الافلاک شیخ بهایى (هیأت).
• ۶۴. حاشیه کلیات قانون بوعلى سینا (طب).
• ۶۵. حاشیه بر فیزیولوژى.

فعالیت‌های اجتماعی

از ویژگیهاى آیت الله آشتیانى این بود که با وجود احاطه علمى قوىّ بر علوم و معارف گوناگون و تشکیل حوزه هاى درسى از این که به تبلیغ و ارشاد عامّه مردم بپردازد کوتاهى نمى کرد و چون احساس نمود در بین افراد جامعه در حوزه بحثهاى کلامى و اعتقادى و مضامین عبادى خلأ مشاهده مى شود و لازم است اشکالها و تردیدهاى عموم افراد حلّ و فصل گشته و کتابهاى مناسبى براى ایشان تدوین گردد به تألیف و تصنیف رساله ها و آثارى در این موارد پرداخت. خصوصاً در پدید آوردن این گونه نوشته ها جوانان را مدّ نظر داشت و مى کوشید با نثرى ساده و روان امّا با استدلالهاى استوار و براهین محکم آنان را از دریاى طوفان زده تردید و ابهام به ساحل هدایت و معنویت هدایت نماید. آن مرحوم در دیباچه رساله «یادآور توحید» پس از حمد خداوند و درود بر رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) و آلش در انگیزه تحریر رساله مذکور مى نویسد: «و بعد، احمد بن محمدحسن الآشتیانى براى یادآورى جوانان روشنفکر که سایر طبقات خامدالفکر را ارشاد و هدایت بنمایند تحریر مى نماید.» سپس با مثلى ساده بحث خداشناسى را مطرح مى کند. در سبب تألیف رساله «میزان القرائة» مى نویسد: چون احساس کردم مردم به هنگام قرائت در نماز الفاظ آن را طبق آنچه در لغت و زبان عرب است ادا نمى کنند و نیز بر حسب سفارش یکى از دوستان رساله «میزان القرائه» را در درست ادا کردن مضامین نماز تحریر نمودم.

او طى این اثر اشکالها و ابهامهایى را که معمولاً براى افراد پیش مى آید، مطرح نموده که در نوع خود جالب و خواندنى است. حتّى در پژوهشهاى این حکیم برخى بلاها و حوادثى که متوجّه انسانهاست مورد توجّه بوده و در رساله «هدیه احمدیه» ادعیه اى جهت محفوظ ماندن بنا، رفع مرض، محفوظ ماندن از شرّ دشمن و دفع بلایا و نیز رفع گرفتاریهاى آورده است.

در جلسه هاى شبانه که براى برادران ایمانى و دینى داشت، هفته اى یک شب را به تفسیر قرآن اختصاص داد. وى در این جلسه ها تفسیر چندین سوره را به زبان ساده براى حاضران بیان مى کرد که ظاهراً مجموعه آن بحثها را به صورت نوشتارى درآورده تا همه مردم از آن استفاده کنند ولى این نوشته ها تاکنون به طبع نرسیده است.

آیت الله آشتیانى از عمر با برکت خویش به بهترین نحو استفاده مى نمود و اجازه نمى داد لحظه اى از وقتش بیهوده تلف شود. عبادت، ارشاد مردم، وعظ و خطابه تشکیل حوزه هاى درسى و تربیت شاگردان، تألیف آثار و نوشته هاى گوناگون محور تلاشهاى فکرى و فرهنگى او بود. حتّى وقتى در ناحیه پا دچار عارضه شدید شد از تحقیق و پژوهش باز نماند و در چند روزى که از حضور در مجلس درس محروم گردید اجمالى از مطالب اخلاقى و اعتقادى را در رساله «اخلاق و توحید» تدوین نمود.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

آیت الله میرزا احمد آشتیانى جامع ترین استاد در علوم عقلى و نقلى بود. وى در فنون ریاضى متبحّر و در طبّ قدیم یگانه استاد عصر خویش به شمار مى رفت و به خوبى از عهده تدریس قانون ابوعلى سینا و سایر کتابهاى طبى بر مى آمد.

وی در فقه و اصول، تفسیر، حدیث و اخلاق نیز براى خواص و نیز عموم مردم مباحثى ارزنده و آموزنده و متکى برپژوهشهاى عمیق بیان مى کرد و در این رشته ها تألیفها و رساله هاى مفیدى تدوین کرده است.

آیت الله آشتیانى روح لطیفى داشت که با شکوفایى زمینه هاى ذوقى درونى شعر هم مى سرود. او بسیارى از مضامین عرفانى و فلسفى را به صورت سروده هایى، تنظیم نموده است. وى ارادت قلبى خویش به ساحت مقدّس اهل بیت (علیهم السلام) را نیز به صورت شعر آشکار ساخته است. وى در شعر به «واله» تخلّص مى نمود و دو قصیده اى که در سال روز میلاد رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) و نیز موسم ولادت حضرت مهدى(علیه السلام) سروده از شهرت بیشترى برخوردار است.

آیت الله آشتیانى در هنر خوشنویسى، خطوط ریز و درشت نامور و نمونه بود و در این زمینه آثارى درخشان از خود به یادگار نهاد.

ایشان علاوه بر جامعیت کم نظیر در علوم متداوّل عصر خود و احاطه بر مراتب معقول و منقول، عالمى متّقى و دانشمندى زاهد و پارسا و انسانى تمام عیار بود. آیت الله سید جلال الدین آشتیانى مى نویسد: «تحصیل جامعیت در علوم عقلى و نقلى کارى بسیار مشکل است. تبحّر و تسلّط در علم فقه، اصول و حدیث در حدّ اجتهاد و تحصیل علوم عقلى، فلسفه و حکمت مشّاء و اشراق، حکمت متعالیه ملاّصدرا، تعلیم عرفان و علم توحید به نحوى که قدرت تامّ جهت تدریس شفا، اشارات، حکمت اشراق، اسفار، شواهد الرّبوبیة، شرح فصوص الحکم و مصباح الانس حاصل گردد، کارى دشوار و محتاج به قبول مشقّات و تحمّل مشکلات طاقت فرساست و کمتر کسى مى تواند به این درجات نایل آید. آیت الله آشتیانى علاوه بر دارا بودن تسلّط تام بر تدریس کتب فلسفى و عرفانى و احاطه تام بر علوم نقلى، در علم طبّ قدیم و تدریس کتب تحقیقى طبّ و علوم ریاضى متداوّل نیز در هشتاد سال قبل تخصّص کامل داشت. از همه این امور مهمتر، سلامت نفس، و پاکى روح و اهتمام به امور مردم محتاج و عدم آلودگى از محیط، از خواص آن وجود ملکوتى بود.»

آیت الله آشتیانى به ساحت قدس پروردگار از درون توجّه داشت و این توجّه ناشى از معرفت ژرف او بود. عمل و اطاعتش از این درجات معنوى حکایت مى نمود. مداومت در اعمال نیک و انجام تکالیف دینى، تهجّد، تضرع و نیایش او را به حالتى از توحید عبادى رسانید که همه تواناییها و امکانات خویش را در جهت حبّ و تقرّب به مقام ربوبیّت به کار گرفت و هیچ نوع علاقه و تمایلى که با خشنودى پروردگار در تعارض باشد در دل و ذهن این عالم عامل مشاهده نگردید.

وفات

مرحوم میرزا احمد آشتیانى سرانجام پس از عمرى تلاش فکرى، علمى و فرهنگى توأم با زهد و وارستگى، در روز سه شنبه سوم تیرماه ۱۳۵۴ ش. (۱۳۹۵ هـ.ق) در نود و پنج سالگى چشم از جهان فرو بست و پیکر مطهرش در شهر ری در صحن حضرت عبدالعظیم حسنى و در مقبره خانوادگى ایشان به خاک سپرده شد.

منابع

• "میرزا احمد آشتیانى"، سایت فرهیختگان تمدن شیعه، غلامرضا گلى زواره.