کتابهای درسی حوزه های علمیه: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | کتاب های متداول درسی در حوزه | + | کتاب های متداول درسی در [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] [[شیعه]] در طی زمانهای مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و در هر دوره و زمانی کتابهای خاصی تدریس می‌شده است. البته علوم و مباحثی که در سالهای مختلف تحصیل در حوزه در نظر گرفته شده، غالبا یکی بوده و جز موارد اندکی تغییر نیافته است. |
| − | + | اما کتابهایی که در هر زمینه از علوم جهت تحصیل انتخاب شده اند، متفاوت بوده تا این که سرانجام این کتابها در قرن سیزدهم هجری به صورت یکدست و یکنواخت درآمد و این ترکیب تا مدت زیادی ادامه داشت. در سالهای اخیر مرکز مدیریت [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]] با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی [[ایران]]، در صدد تغییر و تحول نظام آموزشی حوزه، خصوصاً اصلاح متون درسی حوزه برآمد و در این جهت تغییرات خاصی هم انجام شده است. | |
| − | اما | ||
==مقاطع تحصیلی حوزه== | ==مقاطع تحصیلی حوزه== | ||
| سطر ۹: | سطر ۸: | ||
'''دوره مقدمات:''' | '''دوره مقدمات:''' | ||
| − | سالهای اولیه طلبگی (اول تا سوم) را سالهای مقدمات و دروس مربوط به این دوره را دروس مقدمات می نامند، طلاب در این سالها بیشتر به علوم صرف و نحو و معانی و بیان و منطق می پردازند و از این طریق برای فهم | + | سالهای اولیه طلبگی (اول تا سوم) را سالهای مقدمات و دروس مربوط به این دوره را دروس مقدمات می نامند، طلاب در این سالها بیشتر به علوم [[صرف]] و [[علم نحو|نحو]] و [[علم معانی|معانی]] و [[علم بیان|بیان]] و [[منطق]] می پردازند و از این طریق برای فهم [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]]، [[قرآن]] و [[حدیث]] و ورود به مراحل سطح و خارج آماده می شوند. |
'''دوره سطح:''' | '''دوره سطح:''' | ||
| − | دوره سطح معمولاً به پایه های چهارم تا دهم گفته می شود که خود نیز به دو قسمت سطح یک و دو تقسیم می شود. در این مرحله طلاب به تفصیل با همه مباحث فقهی و اصولی آشنا شده و یک دوره کامل فقه | + | دوره سطح معمولاً به پایه های چهارم تا دهم گفته می شود که خود نیز به دو قسمت سطح یک و دو تقسیم می شود. در این مرحله طلاب به تفصیل با همه مباحث فقهی و اصولی آشنا شده و یک دوره کامل فقه نیمه استدلالی را می گذارنند. کتاب هایی که برای این مرحله از تحصیل طلاب نوشته شده اند، حاصل تلاش فقها و متخصصان علوم فقه و اصول است که با الهام از مکتب غنی [[اهل البیت|اهل بیت]] مبانی استوار و ژرف فقهی، اصولی، [[علم کلام|کلامی]] و [[فلسفه|فلسفی]] را به یادگار گذاشته اند. [[علوم قرآن]]، [[تفسیر]] و [[حدیث]] و کلام از جمله مباحث دیگری است که در این مرحله تدریس می شوند. |
| + | |||
| + | '''دوره خارج:''' | ||
| + | |||
| + | این مرحله معمولاً بعد از گذاراندن حداقل ده سال تحصیلی در حوزه است. طلاب در این مرحله به شکل عمیق و گسترده و به صورت کاملاً استدلالی مباحث [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] را مورد بحث قرار داده و پایه های علمی خود را در جهت نیل به قله رفیع [[اجتهاد]] پرورش می دهند. | ||
| + | |||
| + | ==رشته‌های حوزوی== | ||
| + | [[قرآن]] و [[سنت|سنّت]] منابع اصلى [[علوم اسلامی|علوم اسلامى]] محسوب مى‌گردند و در حقیقت علوم اسلامى براى فهم این دو منبع نورانى وضع گردیدند. حوزه‌هاى علمیۀ شیعه براى بزرگداشت [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] (ص) و اجراى فرمان وى که در آن به قرآن و [[عترت]] سفارش فرموده‌اند<ref> پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی موسوم به حدیث ثقلین فرمودند : «انّى تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتى اهل بیتى.» </ref>، تمامى علوم را براى شناخت هرچه بیشتر و دقیقتر آن دو منبع ملکوتى به کار بستند. در واقع این دو منبع که پیامبر به آن اشاره فرمودند، عصارۀ [[نبوت]] آن حضرت بود. و تنها کسانى مى‌توانند ادعاى سعادت و نیکبختى بعد از [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] (ص) داشته باشند که با مراجعه به کتاب اللّه و [[اهل البیت|اهل بیت]] (ع) ، زندگى سعادتمندانه‌اى براى خویش فراهم آوردند. | ||
| + | |||
| + | ادبیات اسلامى با بخشهاى مختلف آن ([[علوم قرآنى]]، علم [[حدیث|حدیث]]، فقه، اصول فقه، منطق، کلام، [[فلسفه]] و [[عرفان]])، علوم متداول در حوزه‌هاى علمیه است که به وسیله آنها مى‌توان از ژرفاى دو سفارش پیامبر خدا (ص) آگاهى یافته، در به کار بستن آن کمال جدیت و تلاش را نمود. در مجموع رشته های علمی دروس حوزوی عبارتند از: | ||
| + | |||
| + | *[[صرف]] | ||
| + | *[[نحو]] | ||
| + | *[[علوم بلاغی]] | ||
| + | *[[منطق]] | ||
| + | *[[علم کلام]] | ||
| + | *[[فلسفه]] | ||
| + | *[[عرفان]] | ||
| + | *[[علم هیئت]] و [[ریاضیات]] | ||
| + | *[[تفسیر قرآن]] | ||
| + | *[[علم اصول]] | ||
| + | *[[فقه|علم فقه]] | ||
| + | |||
| + | در هر رشته کتابهایی تاکنون به عنوان منبع درسی در حوزه های علیمه تدریس شده است. البته مطابق با تغییرات جدیدی که در منابع درسی حوزه های علمیه در سالهای اخیر شده است، بسیاری از کتابهای درسی که قبلا منبع درسی حوزه های علمیه بوده است، اکنون دیگر تدریس نمی شود. از جمله در سر فصلهای فعلی مدارس علمیه برخی منابع چون کتاب «[[شیعه در اسلام]]» [[علامه طباطبایى|علامه طباطبائی]]، «سیره پیشوایان» از مهدی پیشوایی، «گزیده [[تفسیر نمونه]]» از [[ناصر مکارم شیرازی]] و همکاران و «[[بدایة الحکمه (کتاب)|بدایة الحکمه]]» و «[[نهایة الحکمه (کتاب)|نهایة الحکمه]]» علامه طباطبائی ره که در موضوع [[فلسفه]] است خوانده می شود.<ref>برای تفصیل رجوع شود به [http://sahebozaman.ir/hozeh/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=۶۷۸ متن کتب پایه یک تا ۱۰، مدرسه علمیه صاحب الزمان (عج)]</ref> | ||
| + | |||
| + | ==فهرست منابع درسی حوزه== | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم صرف و لغت:=== | ||
| + | فهرست زیر فهرست منابع فعلی [[حوزه علمیه|حوزه های علمیه]] نیست، بلکه فهرست منابعی است که تاکنون به عنوان منبع درسی حوزه مورد استفاده قرار گرفته اند. | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[نصاب الصبیان]] | ||
| + | *مؤلف: [[ابو نصر فراهی|ابونصر فراهی]] | ||
| + | *توضیحات: کتابی است که به نظم ترجمه فارسى، بسیارى از لغات عربى به فارسی را بیان نموده، این کتاب گاهی در حوزه های علمیه تدریس می شده است. | ||
| + | |||
| + | :-------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الامثله (کتاب)|الامثله]] و شرح الامثله | ||
| + | *مؤلف: [[میر سید شریف جرجانی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه [[جامع المقدمات]] است و از دیرباز در حوزه های علمیه شیعه جزو متون درسی بوده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[صرف میر (کتاب)|صرف میر]] | ||
| + | *مؤلف: میر سید شریف جرجانی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که تاکنون جزو متون درسی حوزه علمیه بوده، ولی در حال حاضر کتاب های دیگری مثل صرف ساده و مبادی العربیه جایگزین آن شده اند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[التصریف (کتاب)|التصریف]] | ||
| + | *مؤلف: عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانی شافعی | ||
| + | *توضیحات: کتاب تصریف و شرح آن در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که از دیرباز جزو کتب درسی طلاب علوم دینی بوده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[صرف ساده (کتاب)|صرف ساده]] | ||
| + | *مؤلف: سید محمدرضا طباطبایی | ||
| + | *توضیحات: در دو بخش فعل و اسم تدوین شده که بخش اول فارسی و بخش دوم آن عربی است. در سال ۱۳۵۲ شمسی به چاپ رسید که تاکنون بش از ۴۰ بار چاپ شده و از متونی است که در همه حوزه ها تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[مبادی العربیه]] | ||
| + | *مؤلف: رشید خوری شرتوتی | ||
| + | *توضیحات: در بیست سال اخیر و در بعضی از مدارس علمیه جزو متون درسی است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: شرح التصریف | ||
| + | *مؤلف: [[مسعود بن عمر تفتازانی|ملا سعد تفتازانی]] | ||
| + | *توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: شرح النظام | ||
| + | *مؤلف: حسین بن محمدحسین قمی | ||
| + | *توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم نحو:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[العوامل فی النحو (کتاب)|العوامل فی النحو]] | ||
| + | *مؤلف: ملا محسن محمدطاهر قزوینی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که در گذشته جزو کتب درسی حوزه ها به شمار می رفته است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: شرح العوامل فی النحو | ||
| + | *مؤلف: [[عبدالقاهر جرجانی]] | ||
| + | *توضیحات: در گذشته و حال جزو کتابهای درسی حوزه های بود و در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الهدایة فی النحو]] | ||
| + | *مؤلف: عبدالجلیل غزنوی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب نیز در گذشته در حال در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[انموذج (کتاب)|الانموذج]] | ||
| + | *مؤلف: [[زمخشری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب نیز در گذشته جزو متون درسی حوزه ها بوده ولی اکنون فقط بعضی از طلاب به دلخواه آن را فرامی گیرند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: مبادی العربیه | ||
| + | *مؤلف: رشید خوری شرتوتی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در بیست سال اخیر جزو متون درسی بعضی از حوزه ها قرار گرفته و علاوه بر آن در رشته ی [[ادبیات عرب]] و دانشگاه ها نیز تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الصمدیه]] | ||
| + | *مؤلف: [[شیخ بهایی]] | ||
| + | *توضیحات: یکی از کتاب های جامع المقدمات است که از زمان تالیف تاکنون در حوزه های علمی تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[البهجة المرضیة فی شرح الالفیة (کتاب)|البهجة المرضیة فی شرح الالفیه]] | ||
| + | *مؤلف: [[سیوطی|جلال الدین سیوطی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب مشهور به سیوطی است که از دیرباز تاکنون همواره جزو متون اصلی در زمینه ادبیات عرب در حوزه های علمیه بوده و همواره مورد عنایت طلاب مبتدی بوده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[مغنی اللبیب (کتاب)|مغنی اللبیب]] | ||
| + | *مؤلف: [[ابن هشام انصاری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در هشت باب تنظیم شده است که در حوزه های [[ایران]] فقط باب اول و چهارم آن خوانده می شد. در حال حاضر کتاب های دیگری که معمولا تلخیص مغنی البیب هستند به جای آن خوانده می شوند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: شرح ابن عقیل | ||
| + | *مؤلف: عبدالله بن عقیل | ||
| + | *توضیحات: این کتاب یکی از شرح های «الفیه» ابن مالک است که در بعضی از مراکز حوزوی به جای سیوطی خوانده می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: قطر الندی و بل السدی | ||
| + | *مؤلف: [[ابن هشام انصاری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب از جمله متون است که از دیرباز در بعضی از حوزه های علمیه [[شیعه]] تدریس می شود و هم اکنون نیز در بعضی از حوزه های عرب زبان آموزش داده می شود. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علوم بلاغی:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[تلخیص المفتاح]] | ||
| + | *مؤلف: [[خطیب قزوینی]] | ||
| + | *توضیحات: از تالیف آن بیش از هفت قرن می گذرد و در حوزه های [[اهل سنت]] به عنوان اولین متن درسی در علوم [[بلاغت]] است در گذشته این کتاب جزو متون درسی حوزه های [[تشیع]] هم بوده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[مختصر المعانی (کتاب)|مختصر المعانی]] | ||
| + | *مؤلف: [[مسعود بن عمر تفتازانی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب شرح مختصری بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی است که در سه فن [[علم معانی|معانی]]، [[علم بیان|بیان]] و [[بدیع]] تدوین شده است و از گذشته تاکنون در حوزه های علمیه [[شیعه]] جزو متون اصلی محسوب می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: کتاب [[مطول (کتاب)|المطوّل]] | ||
| + | *مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی | ||
| + | *توضیحات: در این کتاب مباحث مطالب علوم بلاغت همراه با تجزیه و تحلیل و مثالهای بیشتری آورده شده است. در گذشته از متون درسی حوزه بوده ولی اکنون به عنوان کتابی مرجع شناخته می شود و تنها کسانی که در زمینه [[علوم بلاغی]] به نحو تخصصی تحقیق می کنند از آن استفاده می کنند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[جواهر البلاغه (کتاب)|جواهر البلاغه]] | ||
| + | *مؤلف: سید احمد الهاشمی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب که به شکل مدون و منظم همراه با تمارین و اشعار عرب به عنوان شاهد مثال، تهیه شده است. در سالهای اخیر جایگزین مختصر المعانی شده و به عنوان متن اصلی در علم بلاغت، تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم منطق:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الکبری فی المنطق]] | ||
| + | *مؤلف: [[میر سید شریف جرجانی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در عین اختصار تقریباً تمام عناوین علم [[منطق]] را مورد بحث قرار داده است و از دیرباز در حوزه های علمیه تشیع به عنوان اولین کتاب در علم منطق تدریس می شده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الحاشیه علی تهذیب المنطق (کتاب)|الحاشیه ملا عبدالله یزدی]] | ||
| + | *مؤلف: [[ملا عبدالله بن شهاب الدین یزدی|ملا عبدالله یزدی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب شرح «[[تهذیب المنطق و الکلام (کتاب)|تهذیب المنطق]]» [[مسعود بن عمر تفتازانی|تفتازانی]] است و مدت زمان طولانی از جمله متون با ارزش و مورد عنایت حوزه های شیعی و اکثر حوزه های [[شافعی]] بوده است. امروزه با رواج کتاب المنطق یا تلخیص آن، از رونق این کتاب کاسته شده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: شمسیه و شرح شمسیه | ||
| + | *مؤلف: متن: علی بن عمر بن علی شافعی. شرح: [[قطب الدین رازی]] | ||
| + | *توضیحات: شرح شمسیه در روزگاران پیشین جزو کتب درسی حوزه های [[شیعه]] و سنی بوده است ولی حدودا از چهل سال پیش، از حوزه درسی خارج شده و امروز کاملاً مهجور است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[اللئالی المنتظمه]] ([[شرح منظومه سبزواری (کتاب)|شرح منظومه سبزواری]]) | ||
| + | *مؤلف: [[حاج ملاهادی سبزواری|ملا هادی سبزواری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب شرح منظومه حکیم ملا هادی سبزواری است که از زمان خود مؤلف جزو متون درسی طلاب علوم دینی بوده و تا سالهای اخیر تدریس می شد اما امروزه این کتاب از حوزه درس و تدریس خارج شده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: منطق [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|اشارات]] و [[شفا (کتاب)|شفا]] | ||
| + | *مؤلف: [[ابوعلی سینا]] | ||
| + | *توضیحات: این دو کتاب در روزگاران پیشین جزو متون درسی حوزه ها بود ولی امروزه به عنوان کتاب درسی شناخته نمی شوند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: المنطق | ||
| + | *مؤلف: [[محمدرضا مظفر]] | ||
| + | *توضیحات: از ابتدای تالیف تاکنون در حوزه های علمیه شیعه تدریس و کم کم جایگزین حاشیه ملا عبدالله شد. اخیرا به جای المنطق، کتاب تلخیص المنطق که خلاصه آن است تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم کلام:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[شرح باب حادى عشر (کتاب)|شرح باب حادی عشر]] | ||
| + | *مؤلف: [[مقداد بن عبدالله السیوری الحلی|مقداد بن عبدالله سیوری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب سالیان متمادی جزو متون درسی حوزه های علمیه تشیع بوده و معمولاً در دومین یا سومین سال تحصیل در حوزه تدریس می شده است ولی اکنون از برنامه درسی علوم حوزوی خارج شده است. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[عقائد الامامیه]] | ||
| + | *مؤلف: [[محمدرضا مظفر]] | ||
| + | *توضیحات: اکنون این کتاب خوانده نمی شود بلکه شرح آن در سالهای چهارم و پنجم حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (کتاب)|کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]] | ||
| + | *مؤلف: [[علامه حلی]] | ||
| + | *توضیحات: شرح تجرید از کتاب های ارزشمند کلامی است که در گذشته نه چندان دور برای طلاب تدریس می شده ولی امروزه کتاب های دیگری جایگزین آن شده اند. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[بدایة المعارف]] | ||
| + | *مؤلف: سید محسن خرازی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب که شرح [[عقائد الامامیه (کتاب)|عقائد الامامیه]] از شیخ [[محمدرضا مظفر]] (م، ۱۳۸۳ ق) است، در سالهای اخیر از جمله متون اصلی دوره سطح یک در حوزه است که جایگزین شرح باب حادی عشر و شرح تجرید شده است. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم فلسفه اسلامی:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[بدایة الحکمة]] | ||
| + | *مؤلف: [[علامه سید محمدحسین طباطبایی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب مختصر بنا به درخواست عده ای از فضلای حوزه به عنوان نخسیتن کتاب درسی [[فلسفه]] نوشته شده و معمولاً در پایه هفتم حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[نهایة الحکمة]] | ||
| + | *مؤلف: علامه سید محمدحسین طباطبایی | ||
| + | *توضیحات: این کتاب مفصل تر از بدایة الحکمة و به عنوان دومین کتاب درسی فلسفه است که در پایه های نهم و دهم حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[شرح منظومه سبزواری]] | ||
| + | *مؤلف: [[ملا هادی سبزواری]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور به عنوان اولین کتاب درسی فلسفه بود اکنون جزو دروس رسمی حوزه نیست و تنها کسانی که با علاقه و اختیار در زمینه فلسفه علم می آموزند این کتاب را می خوانند. | ||
| − | + | :------------- | |
| − | + | *نام کتاب: [[اشارات و تنبیهات (کتاب)|الاشارات و التنبیهات]] | |
| + | *مؤلف: [[ابن سینا|ابوعلی سینا]] | ||
| + | *توضیحات: اشارات و تنبیهات تقریبا آخرین اثر ابن سینا است و از استحکام علمی و برهانی ویژه ای برخوردار است. این کتاب از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و اکنون نیز در علمی خصوصی خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الهیات شفا]] | ||
| + | *مؤلف: ابو علی سینا | ||
| + | *توضیحات: بخش الهیات شفا از دیرباز در حوزه های علمیه [[شیعه]] جزو متون درسی بوده و اکنون نیز به صورت غیررسمی خارج از برنامه رسمی حوزه توسط علاقمندان به آن خوانده می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة]] (اسفار) | ||
| + | *مؤلف: [[صدرالدین شیرازی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب آخرین کتابی است که در حوزه های علمیه شیعه در زمینه [[فلسفه]] می خوانند. گرچه جزو برنامه درسی حوزه نیست اما هیچ گاه جایگاه رفیع خود را برای متخصصین و اهل این فن از دست نداده و همواره در مجامع علمی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[آموزش فلسفه]] | ||
| + | *مؤلف: [[محمدتقی مصباح یزدی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب در سالهای اخیر در بعضی از مراکز حوزوی به عنوان اولین متن در زمینه فلسفه محسوب می شود. | ||
| + | |||
| + | ===کتابهای درسی در علم عرفان اسلامی:=== | ||
| + | |||
| + | *نام کتاب: [[تمهید القواعد]] | ||
| + | *مؤلف: [[صائن الدین|صاین الدین علی بن محمد]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب شرح قواعد التوحید اثر صدرالدین ابوحامد محمد ترکه است و در گذشته از جمله کتب درسی در حوزه علمی عرفانی تهران و اصفهان بود و اکنون نیز برای اهل فن به صورت خصوصی و خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود. | ||
| + | |||
| + | :------------- | ||
| − | + | *نام کتاب: [[فصوص الحکم]] | |
| + | *مؤلف: [[محیی الدین ابن عربی|محیی الدین عربی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب نیز در نزد اهل فن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و برای آنها تدریس می شود. | ||
| − | + | :------------- | |
| − | |||
| − | در | + | *نام کتاب: [[مصباح الانس (کتاب)|مصباح الانس]] |
| + | *مؤلف: محمد بن حمزة بن محمد رومی | ||
| + | *توضیحات: سالیان متمادی است که این کتاب از جلمه متون درسی [[عرفان]] در حوزه های تشیع بوده و به صورت غیررسمی تدریس می شده است. | ||
| − | + | ===کتابهای درسی در علم هیئت و ریاضیات:=== | |
| − | + | *نام کتاب: [[تشریح الافلاک]] | |
| + | *مؤلف: [[شیخ بهایی|بهاءالدین محمد عاملی]] | ||
| + | *توضیحات: علم هیئت و [[ریاضیات]] در قدیم در حوزه های علمیه تدریس می شد و مدت ها است که این علوم از حوزه ها رخت بربسته و فقط نوادری به فراگیری آن می پردازند لذا نمی توان تعیین کرد که چه کتابی در این زمینه ها تدریس می شده است و در این خصوص فقط به معرفی چندین اثر که معمولاً برای تدریس رواج بیشتری داشته، اکتفا می کنیم. | ||
| − | + | :------------- | |
| − | + | *نام کتاب: شرح چغمینی | |
| + | *مؤلف: عبدالله محمود بن محمد بن عمر چغمینی | ||
| − | + | :------------- | |
| − | + | *نام کتاب: بیست باب ملا مظفر | |
| + | *مؤلف: ملا مظفر جنابذی (گنابادی) | ||
| − | + | ===کتابهای درسی در تفسیر قرآن:=== | |
| − | [[ | + | *نام کتاب: [[الکشاف عن حقائق غوامض التنزئل (کتاب)|تفسیر کشاف]] |
| + | *مؤلف: [[جارالله زمخشری|محمود زمخشری]] | ||
| − | + | :------------- | |
| − | [[ | + | *نام کتاب: [[جوامع الجامع (کتاب)|تفسیر جوامع الجامع]] |
| + | *مؤلف: [[امین الاسلام طبرسی]] | ||
| − | + | :------------- | |
| − | علم | + | ===کتابهای درسی در علم اصول:=== |
| + | *نام کتاب: [[معالم الدین و ملاذ المجتهدین]] | ||
| + | *مؤلف: [[حسن بن زین الدین شهید ثانی|شیخ حسن فرزند شهید ثانی]] | ||
| + | *توضیحات: این کتاب سالیان متمادی در تمامی حوزه های علمیه [[ایران]] و [[عراق]] به عنوان اولین متن درسی و در [[اصول فقه|علم اصول]] بوده است، اما امروزه کتاب هایی مثل [[اصول الاستنباط (کتاب)|اصول الاستنباط]] نوشته [[سید علی نقی حیدری]] و اصول [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] به جای معالم در پایه چهارم خوانده می شوند. | ||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[اصول الفقه]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[محمدرضا مظفر]] |
| − | * | + | *توضیحات: دومین کتاب درسی در علم اصول است که از سالهای قبل تاکنون تدریس شده است. امروزه جلد اول اصول فقه در پایه پنجم و جلد دوم آن در پایه ششم تدریس می شود. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[قوانین الحکمة فی الاصول]] (قوانین الاصول) |
| − | * | + | *مؤلف: [[میرزا ابوالقاسم گیلانی]] (میرزای قمی) |
| − | * | + | *توضیحات: این کتاب قبل از اصول الفقه مرحوم مظفر از کتب درسی حوزه ها بوده اینک نیز گاهی مورد تعلیم و تعلم قرار می گیرد. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[فرائد الاصول]] (رسائل) |
| − | * | + | *مؤلف: [[شیخ مرتضی انصاری]] |
| − | + | *توضیحات: این کتاب سالیان متمادی است که در حوزه در مرحله سطح دوم تدریس شده و اکنون نیز در پایه های هفتم و هشتم حوزه به عنوان متن اصلی درس اصول شمرده می شود. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[کفایة الاصول]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[آخوند محمدکاظم خراسانی]] |
| − | * | + | *توضیحات: کفایة الاصول آخرین متن درسی علم اصول قبل از مرحله خارج است. این کتاب نیز از زمان تالیف تاکنون مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته و هم اکنون جلد اول آن در پایه نهم و جلد دوم آن در پایه دهم حوزه تدریس می شود. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[دروس فى علم الاصول]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[سید محمد باقر صدر|سید محمدباقر صدر]] |
| − | * | + | *توضیحات: یکی از کتاب های مفید در زمینه علم اصول است که به تازگی در مجموعه متون درسی حوزه قرار گرفته. این کتاب گرچه رسما در برنامه درسی مرکز مدیریت نیامده اما بسیاری از طلاب عرب زبان و حتی طلاب غیرعرب زبان آن را به عنوان متن درسی به جای اصول الفقه مرحوم مظفر برمی گزینند. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | == | + | ===کتابهای درسی در علم فقه:=== |
| − | * | + | *نام کتاب: [[تبصرة المتعلمین فی احکام الدین (کتاب)|تبصرة المتعلمین فی احکام الدین]] |
| − | + | *مولف: [[علامه حلی]] | |
| − | + | *توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور کتاب درسی طلاب مبتدی در بعضی از حوزه های علمیه بود که غالباً به عنوان اولین کتاب [[فقه|فقهی]] در کنار معالم الدین خوانده می شد. | |
| − | |||
| − | * | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[شرایع الاسلام]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[نجم الدین جعفر بن حسن حلی|جعفر بن حسن حلی]] (محقق حلی) |
| − | * | + | *توضیحات: شرایع الاسلام از قدیم جزو متون درسی فقه مخصوصاً در [[نجف]] و کشورهای عربی بوده و در ایران نیز در مواردی تدریس می شده است. اما در [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]] شرح لمعه رواج بیشتری داشته است. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[مختصر النافع]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[نجم الدین جعفر بن حسن حلی|جعفر بن حسن حلی]] (محقق حلی) |
| − | * | + | *توضیحات: این کتاب خلاصه [[شرایع الاسلام]] است که مثل تبصرة المتعلمین در بعضی از حوزه ها به عنوان اولین کتاب فقه تدریس می شده است. |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة]] |
| − | * | + | *مؤلف: [[شهید زین الدین جبل عاملی]] (شهید ثانی) |
| − | + | *توضیحات: این کتاب شرح لمعه شهید اول است که در گذشته به عنوان دومین کتاب فقهی حوزه ها محسوب می شد. اما امروزه اولین کتابی است که در زمینه فقه استدلالی در پایه های چهارم و پنجم و ششم تدریس می شود. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | :------------- | |
| − | * | + | *نام کتاب: [[المکاسب]] |
| − | + | *مؤلف: [[شیخ مرتضی انصاری]] | |
| − | + | *توضیحات: مکاسب آخرین متن درسی فقهی در حوزه هاست. این کتاب سالیان متمادی در حوزه ها متداول بوده و در حال حاضر نیز در پایه های هفتم، هشتم، نهم و دهم تدریس می شود. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | ||
| − | * | ||
| − | == | + | ===کتابهای مطرح در درس خارج:=== |
| − | کتب درسی حوزه ها تا مرحله پیش از خارج را معمولاً طلاب طی ده سال می | + | کتب درسی حوزه ها تا مرحله پیش از خارج را معمولاً طلاب طی ده سال می خوانند. در حوزه های تشیع عده ای از طلاب پس از گدراندن این مراحل به امور تدریس، تبلیغ، [[امام جمعه|امامت جمعه]] یا [[امام جماعت|جماعت]]، مدیریت مراکز اسلامی یا اموری از این قبیل می پردازند. اما اکثر طلاب به مراحل عالی تری گام می نهند که موسوم به مرحله «خارج» است. |
| − | این مرحله را از آن جهت خارج نامیده اند که استاد کتاب خاصی را تدریس نمی کند و خارج از کتاب مطالب فقهی و اصولی را مطرح می کند. استاد درس خارج کسی است که در بالاترین سطح علمی و تحقیقی و تطبیقی [[فقه]] و [[اصول]] باشد که بعد از تجربیات تحقیقی و علمی در مسند تدریس می نشیند. شاگرد این مرحله کسی است که بعد از فراگیری فقه و اصول و منطق و فلسفه و ادبیات و غیره در سطح عالی از دانش قرار گرفته و برای فراگیری نحوه تطبیق اصول با فقه و روش تحقیق در علم فقه و اصول و صاحب نظر شدن، در مسند شاگردی می نشیند. | + | این مرحله را از آن جهت خارج نامیده اند که استاد کتاب خاصی را تدریس نمی کند و خارج از کتاب مطالب فقهی و اصولی را مطرح می کند. استاد درس خارج کسی است که در بالاترین سطح علمی و تحقیقی و تطبیقی [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] باشد که بعد از تجربیات تحقیقی و علمی در مسند تدریس می نشیند. شاگرد این مرحله کسی است که بعد از فراگیری فقه و اصول و [[منطق]] و [[فلسفه]] و [[ادبیات عرب|ادبیات]] و غیره در سطح عالی از دانش قرار گرفته و برای فراگیری نحوه تطبیق اصول با فقه و روش تحقیق در علم فقه و اصول و صاحب نظر شدن، در مسند شاگردی می نشیند. |
| − | اساتید درس خارج کتاب خاصی را تدریس نمی | + | اساتید درس خارج کتاب خاصی را تدریس نمی کنند، اما به جهت منظم شدن سیر بحث یکی از متون کتاب های اصولی یا فقهی را مبنا قرار می دهند و بر اساس ابواب و فصول آن تدریس می کنند. |
کتاب هایی که امروزه معمولاً مبنا و ملاک درس خارج فقه یا اصول قرار می گیرند، عبارتند از: | کتاب هایی که امروزه معمولاً مبنا و ملاک درس خارج فقه یا اصول قرار می گیرند، عبارتند از: | ||
| − | # [[عروة الوثقی]] اثر [[سید محمدکاظم یزدی]] برای درس خارج فقه | + | #[[عروة الوثقی]] اثر [[سید محمدکاظم یزدی]] برای درس خارج فقه |
| − | # [[شرایع الاسلام]] اثر [[محقق حلی]] برای درس خارج فقه | + | #[[شرایع الاسلام]] اثر [[محقق حلی]] برای درس خارج فقه |
| − | # [[تحریرالوسیله]] اثر [[امام خمینی]] برای درس خارج فقه | + | #[[تحریرالوسیله]] اثر [[امام خمینی]] برای درس خارج فقه |
| − | # [[شرح لمعه]] اثر [[شهید ثانی]] برای درس خارج فقه | + | #[[شرح لمعه]] اثر [[شهید ثانی]] برای درس خارج فقه |
| − | # [[المکاسب]] اثر [[شیخ انصاری]] برای درس خارج فقه | + | #[[المکاسب]] اثر [[شیخ انصاری]] برای درس خارج فقه |
| − | # [[کفایة الاصول]] اثر [[آخوند خراسانی]] برای درس خارج اصول | + | #[[کفایة الاصول]] اثر [[آخوند خراسانی]] برای درس خارج اصول |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/6340 کتاب های درسی حوزه های علمیه، سایت حوزه، بخش گنجینه معارف]، بازیابی: | + | *[http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/6340 کتاب های درسی حوزه های علمیه، سایت حوزه، بخش گنجینه معارف]، بازیابی: ۱۶ بهمن ۱۳۹۱. |
| − | + | *حوزه های علمیه شیعه در گستره جهان، علیرضا سید کباری، موسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، ١٣٧٨ ، ص۲۷ در دسترس در [http://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/8101/1/27 کتابخانه دیجیتال نور]، بازیابی : ۱۷ تیر ۱۳۹۲. | |
| − | حوزه های علمیه شیعه در گستره جهان، علیرضا سید کباری، موسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، ١٣٧٨ ، | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:کتابهای درسی حوزه]] | [[رده:کتابهای درسی حوزه]] | ||
[[رده:مدارس علمیه]] | [[رده:مدارس علمیه]] | ||
| + | [[رده:منابع اسلامی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۰۲
کتاب های متداول درسی در حوزه‌های علمیه شیعه در طی زمانهای مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و در هر دوره و زمانی کتابهای خاصی تدریس می‌شده است. البته علوم و مباحثی که در سالهای مختلف تحصیل در حوزه در نظر گرفته شده، غالبا یکی بوده و جز موارد اندکی تغییر نیافته است. اما کتابهایی که در هر زمینه از علوم جهت تحصیل انتخاب شده اند، متفاوت بوده تا این که سرانجام این کتابها در قرن سیزدهم هجری به صورت یکدست و یکنواخت درآمد و این ترکیب تا مدت زیادی ادامه داشت. در سالهای اخیر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، در صدد تغییر و تحول نظام آموزشی حوزه، خصوصاً اصلاح متون درسی حوزه برآمد و در این جهت تغییرات خاصی هم انجام شده است.
محتویات
- ۱ مقاطع تحصیلی حوزه
- ۲ رشته‌های حوزوی
- ۳ فهرست منابع درسی حوزه
- ۳.۱ کتابهای درسی در علم صرف و لغت:
- ۳.۲ کتابهای درسی در علم نحو:
- ۳.۳ کتابهای درسی در علوم بلاغی:
- ۳.۴ کتابهای درسی در علم منطق:
- ۳.۵ کتابهای درسی در علم کلام:
- ۳.۶ کتابهای درسی در علم فلسفه اسلامی:
- ۳.۷ کتابهای درسی در علم عرفان اسلامی:
- ۳.۸ کتابهای درسی در علم هیئت و ریاضیات:
- ۳.۹ کتابهای درسی در تفسیر قرآن:
- ۳.۱۰ کتابهای درسی در علم اصول:
- ۳.۱۱ کتابهای درسی در علم فقه:
- ۳.۱۲ کتابهای مطرح در درس خارج:
- ۴ پانویس
- ۵ منابع
مقاطع تحصیلی حوزه
تحصیل در حوزها به سه دوره مقدمات، سطح و خارج تقسیم می شود:
دوره مقدمات:
سالهای اولیه طلبگی (اول تا سوم) را سالهای مقدمات و دروس مربوط به این دوره را دروس مقدمات می نامند، طلاب در این سالها بیشتر به علوم صرف و نحو و معانی و بیان و منطق می پردازند و از این طریق برای فهم فقه و اصول، قرآن و حدیث و ورود به مراحل سطح و خارج آماده می شوند.
دوره سطح:
دوره سطح معمولاً به پایه های چهارم تا دهم گفته می شود که خود نیز به دو قسمت سطح یک و دو تقسیم می شود. در این مرحله طلاب به تفصیل با همه مباحث فقهی و اصولی آشنا شده و یک دوره کامل فقه نیمه استدلالی را می گذارنند. کتاب هایی که برای این مرحله از تحصیل طلاب نوشته شده اند، حاصل تلاش فقها و متخصصان علوم فقه و اصول است که با الهام از مکتب غنی اهل بیت مبانی استوار و ژرف فقهی، اصولی، کلامی و فلسفی را به یادگار گذاشته اند. علوم قرآن، تفسیر و حدیث و کلام از جمله مباحث دیگری است که در این مرحله تدریس می شوند.
دوره خارج:
این مرحله معمولاً بعد از گذاراندن حداقل ده سال تحصیلی در حوزه است. طلاب در این مرحله به شکل عمیق و گسترده و به صورت کاملاً استدلالی مباحث فقه و اصول را مورد بحث قرار داده و پایه های علمی خود را در جهت نیل به قله رفیع اجتهاد پرورش می دهند.
رشته‌های حوزوی
قرآن و سنّت منابع اصلى علوم اسلامى محسوب مى‌گردند و در حقیقت علوم اسلامى براى فهم این دو منبع نورانى وضع گردیدند. حوزه‌هاى علمیۀ شیعه براى بزرگداشت رسول اکرم (ص) و اجراى فرمان وى که در آن به قرآن و عترت سفارش فرموده‌اند[۱]، تمامى علوم را براى شناخت هرچه بیشتر و دقیقتر آن دو منبع ملکوتى به کار بستند. در واقع این دو منبع که پیامبر به آن اشاره فرمودند، عصارۀ نبوت آن حضرت بود. و تنها کسانى مى‌توانند ادعاى سعادت و نیکبختى بعد از رحلت پیامبر (ص) داشته باشند که با مراجعه به کتاب اللّه و اهل بیت (ع) ، زندگى سعادتمندانه‌اى براى خویش فراهم آوردند.
ادبیات اسلامى با بخشهاى مختلف آن (علوم قرآنى، علم حدیث، فقه، اصول فقه، منطق، کلام، فلسفه و عرفان)، علوم متداول در حوزه‌هاى علمیه است که به وسیله آنها مى‌توان از ژرفاى دو سفارش پیامبر خدا (ص) آگاهى یافته، در به کار بستن آن کمال جدیت و تلاش را نمود. در مجموع رشته های علمی دروس حوزوی عبارتند از:
در هر رشته کتابهایی تاکنون به عنوان منبع درسی در حوزه های علیمه تدریس شده است. البته مطابق با تغییرات جدیدی که در منابع درسی حوزه های علمیه در سالهای اخیر شده است، بسیاری از کتابهای درسی که قبلا منبع درسی حوزه های علمیه بوده است، اکنون دیگر تدریس نمی شود. از جمله در سر فصلهای فعلی مدارس علمیه برخی منابع چون کتاب «شیعه در اسلام» علامه طباطبائی، «سیره پیشوایان» از مهدی پیشوایی، «گزیده تفسیر نمونه» از ناصر مکارم شیرازی و همکاران و «بدایة الحکمه» و «نهایة الحکمه» علامه طباطبائی ره که در موضوع فلسفه است خوانده می شود.[۲]
فهرست منابع درسی حوزه
کتابهای درسی در علم صرف و لغت:
فهرست زیر فهرست منابع فعلی حوزه های علمیه نیست، بلکه فهرست منابعی است که تاکنون به عنوان منبع درسی حوزه مورد استفاده قرار گرفته اند.
- نام کتاب: نصاب الصبیان
- مؤلف: ابونصر فراهی
- توضیحات: کتابی است که به نظم ترجمه فارسى، بسیارى از لغات عربى به فارسی را بیان نموده، این کتاب گاهی در حوزه های علمیه تدریس می شده است.
- --------------
- نام کتاب: الامثله و شرح الامثله
- مؤلف: میر سید شریف جرجانی
- توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است و از دیرباز در حوزه های علمیه شیعه جزو متون درسی بوده است.
- -------------
- نام کتاب: صرف میر
- مؤلف: میر سید شریف جرجانی
- توضیحات: این کتاب به زبان فارسی و در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که تاکنون جزو متون درسی حوزه علمیه بوده، ولی در حال حاضر کتاب های دیگری مثل صرف ساده و مبادی العربیه جایگزین آن شده اند.
- -------------
- نام کتاب: التصریف
- مؤلف: عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانی شافعی
- توضیحات: کتاب تصریف و شرح آن در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که از دیرباز جزو کتب درسی طلاب علوم دینی بوده است.
- -------------
- نام کتاب: صرف ساده
- مؤلف: سید محمدرضا طباطبایی
- توضیحات: در دو بخش فعل و اسم تدوین شده که بخش اول فارسی و بخش دوم آن عربی است. در سال ۱۳۵۲ شمسی به چاپ رسید که تاکنون بش از ۴۰ بار چاپ شده و از متونی است که در همه حوزه ها تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: مبادی العربیه
- مؤلف: رشید خوری شرتوتی
- توضیحات: در بیست سال اخیر و در بعضی از مدارس علمیه جزو متون درسی است.
- -------------
- نام کتاب: شرح التصریف
- مؤلف: ملا سعد تفتازانی
- توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است.
- -------------
- نام کتاب: شرح النظام
- مؤلف: حسین بن محمدحسین قمی
- توضیحات: در گذشته جزو متون درسی حوزه های علمیه بوده است.
کتابهای درسی در علم نحو:
- نام کتاب: العوامل فی النحو
- مؤلف: ملا محسن محمدطاهر قزوینی
- توضیحات: این کتاب در ضمن مجموعه جامع المقدمات است که در گذشته جزو کتب درسی حوزه ها به شمار می رفته است.
- -------------
- نام کتاب: شرح العوامل فی النحو
- مؤلف: عبدالقاهر جرجانی
- توضیحات: در گذشته و حال جزو کتابهای درسی حوزه های بود و در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: الهدایة فی النحو
- مؤلف: عبدالجلیل غزنوی
- توضیحات: این کتاب نیز در گذشته در حال در اولین سال تحصیلی در حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: الانموذج
- مؤلف: زمخشری
- توضیحات: این کتاب نیز در گذشته جزو متون درسی حوزه ها بوده ولی اکنون فقط بعضی از طلاب به دلخواه آن را فرامی گیرند.
- -------------
- نام کتاب: مبادی العربیه
- مؤلف: رشید خوری شرتوتی
- توضیحات: این کتاب در بیست سال اخیر جزو متون درسی بعضی از حوزه ها قرار گرفته و علاوه بر آن در رشته ی ادبیات عرب و دانشگاه ها نیز تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: الصمدیه
- مؤلف: شیخ بهایی
- توضیحات: یکی از کتاب های جامع المقدمات است که از زمان تالیف تاکنون در حوزه های علمی تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: البهجة المرضیة فی شرح الالفیه
- مؤلف: جلال الدین سیوطی
- توضیحات: این کتاب مشهور به سیوطی است که از دیرباز تاکنون همواره جزو متون اصلی در زمینه ادبیات عرب در حوزه های علمیه بوده و همواره مورد عنایت طلاب مبتدی بوده است.
- -------------
- نام کتاب: مغنی اللبیب
- مؤلف: ابن هشام انصاری
- توضیحات: این کتاب در هشت باب تنظیم شده است که در حوزه های ایران فقط باب اول و چهارم آن خوانده می شد. در حال حاضر کتاب های دیگری که معمولا تلخیص مغنی البیب هستند به جای آن خوانده می شوند.
- -------------
- نام کتاب: شرح ابن عقیل
- مؤلف: عبدالله بن عقیل
- توضیحات: این کتاب یکی از شرح های «الفیه» ابن مالک است که در بعضی از مراکز حوزوی به جای سیوطی خوانده می شود.
- -------------
- نام کتاب: قطر الندی و بل السدی
- مؤلف: ابن هشام انصاری
- توضیحات: این کتاب از جمله متون است که از دیرباز در بعضی از حوزه های علمیه شیعه تدریس می شود و هم اکنون نیز در بعضی از حوزه های عرب زبان آموزش داده می شود.
کتابهای درسی در علوم بلاغی:
- نام کتاب: تلخیص المفتاح
- مؤلف: خطیب قزوینی
- توضیحات: از تالیف آن بیش از هفت قرن می گذرد و در حوزه های اهل سنت به عنوان اولین متن درسی در علوم بلاغت است در گذشته این کتاب جزو متون درسی حوزه های تشیع هم بوده است.
- -------------
- نام کتاب: مختصر المعانی
- مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
- توضیحات: این کتاب شرح مختصری بر تلخیص المفتاح خطیب قزوینی است که در سه فن معانی، بیان و بدیع تدوین شده است و از گذشته تاکنون در حوزه های علمیه شیعه جزو متون اصلی محسوب می شود.
- -------------
- نام کتاب: کتاب المطوّل
- مؤلف: مسعود بن عمر تفتازانی
- توضیحات: در این کتاب مباحث مطالب علوم بلاغت همراه با تجزیه و تحلیل و مثالهای بیشتری آورده شده است. در گذشته از متون درسی حوزه بوده ولی اکنون به عنوان کتابی مرجع شناخته می شود و تنها کسانی که در زمینه علوم بلاغی به نحو تخصصی تحقیق می کنند از آن استفاده می کنند.
- -------------
- نام کتاب: جواهر البلاغه
- مؤلف: سید احمد الهاشمی
- توضیحات: این کتاب که به شکل مدون و منظم همراه با تمارین و اشعار عرب به عنوان شاهد مثال، تهیه شده است. در سالهای اخیر جایگزین مختصر المعانی شده و به عنوان متن اصلی در علم بلاغت، تدریس می شود.
کتابهای درسی در علم منطق:
- نام کتاب: الکبری فی المنطق
- مؤلف: میر سید شریف جرجانی
- توضیحات: این کتاب در عین اختصار تقریباً تمام عناوین علم منطق را مورد بحث قرار داده است و از دیرباز در حوزه های علمیه تشیع به عنوان اولین کتاب در علم منطق تدریس می شده است.
- -------------
- نام کتاب: الحاشیه ملا عبدالله یزدی
- مؤلف: ملا عبدالله یزدی
- توضیحات: این کتاب شرح «تهذیب المنطق» تفتازانی است و مدت زمان طولانی از جمله متون با ارزش و مورد عنایت حوزه های شیعی و اکثر حوزه های شافعی بوده است. امروزه با رواج کتاب المنطق یا تلخیص آن، از رونق این کتاب کاسته شده است.
- -------------
- نام کتاب: شمسیه و شرح شمسیه
- مؤلف: متن: علی بن عمر بن علی شافعی. شرح: قطب الدین رازی
- توضیحات: شرح شمسیه در روزگاران پیشین جزو کتب درسی حوزه های شیعه و سنی بوده است ولی حدودا از چهل سال پیش، از حوزه درسی خارج شده و امروز کاملاً مهجور است.
- -------------
- نام کتاب: اللئالی المنتظمه (شرح منظومه سبزواری)
- مؤلف: ملا هادی سبزواری
- توضیحات: این کتاب شرح منظومه حکیم ملا هادی سبزواری است که از زمان خود مؤلف جزو متون درسی طلاب علوم دینی بوده و تا سالهای اخیر تدریس می شد اما امروزه این کتاب از حوزه درس و تدریس خارج شده است.
- -------------
- نام کتاب: منطق اشارات و شفا
- مؤلف: ابوعلی سینا
- توضیحات: این دو کتاب در روزگاران پیشین جزو متون درسی حوزه ها بود ولی امروزه به عنوان کتاب درسی شناخته نمی شوند.
- -------------
- نام کتاب: المنطق
- مؤلف: محمدرضا مظفر
- توضیحات: از ابتدای تالیف تاکنون در حوزه های علمیه شیعه تدریس و کم کم جایگزین حاشیه ملا عبدالله شد. اخیرا به جای المنطق، کتاب تلخیص المنطق که خلاصه آن است تدریس می شود.
کتابهای درسی در علم کلام:
- نام کتاب: شرح باب حادی عشر
- مؤلف: مقداد بن عبدالله سیوری
- توضیحات: این کتاب سالیان متمادی جزو متون درسی حوزه های علمیه تشیع بوده و معمولاً در دومین یا سومین سال تحصیل در حوزه تدریس می شده است ولی اکنون از برنامه درسی علوم حوزوی خارج شده است.
- -------------
- نام کتاب: عقائد الامامیه
- مؤلف: محمدرضا مظفر
- توضیحات: اکنون این کتاب خوانده نمی شود بلکه شرح آن در سالهای چهارم و پنجم حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد
- مؤلف: علامه حلی
- توضیحات: شرح تجرید از کتاب های ارزشمند کلامی است که در گذشته نه چندان دور برای طلاب تدریس می شده ولی امروزه کتاب های دیگری جایگزین آن شده اند.
- -------------
- نام کتاب: بدایة المعارف
- مؤلف: سید محسن خرازی
- توضیحات: این کتاب که شرح عقائد الامامیه از شیخ محمدرضا مظفر (م، ۱۳۸۳ ق) است، در سالهای اخیر از جمله متون اصلی دوره سطح یک در حوزه است که جایگزین شرح باب حادی عشر و شرح تجرید شده است.
کتابهای درسی در علم فلسفه اسلامی:
- نام کتاب: بدایة الحکمة
- مؤلف: علامه سید محمدحسین طباطبایی
- توضیحات: این کتاب مختصر بنا به درخواست عده ای از فضلای حوزه به عنوان نخسیتن کتاب درسی فلسفه نوشته شده و معمولاً در پایه هفتم حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: نهایة الحکمة
- مؤلف: علامه سید محمدحسین طباطبایی
- توضیحات: این کتاب مفصل تر از بدایة الحکمة و به عنوان دومین کتاب درسی فلسفه است که در پایه های نهم و دهم حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: شرح منظومه سبزواری
- مؤلف: ملا هادی سبزواری
- توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور به عنوان اولین کتاب درسی فلسفه بود اکنون جزو دروس رسمی حوزه نیست و تنها کسانی که با علاقه و اختیار در زمینه فلسفه علم می آموزند این کتاب را می خوانند.
- -------------
- نام کتاب: الاشارات و التنبیهات
- مؤلف: ابوعلی سینا
- توضیحات: اشارات و تنبیهات تقریبا آخرین اثر ابن سینا است و از استحکام علمی و برهانی ویژه ای برخوردار است. این کتاب از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و اکنون نیز در علمی خصوصی خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: الهیات شفا
- مؤلف: ابو علی سینا
- توضیحات: بخش الهیات شفا از دیرباز در حوزه های علمیه شیعه جزو متون درسی بوده و اکنون نیز به صورت غیررسمی خارج از برنامه رسمی حوزه توسط علاقمندان به آن خوانده می شود.
- -------------
- نام کتاب: الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (اسفار)
- مؤلف: صدرالدین شیرازی
- توضیحات: این کتاب آخرین کتابی است که در حوزه های علمیه شیعه در زمینه فلسفه می خوانند. گرچه جزو برنامه درسی حوزه نیست اما هیچ گاه جایگاه رفیع خود را برای متخصصین و اهل این فن از دست نداده و همواره در مجامع علمی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
- -------------
- نام کتاب: آموزش فلسفه
- مؤلف: محمدتقی مصباح یزدی
- توضیحات: این کتاب در سالهای اخیر در بعضی از مراکز حوزوی به عنوان اولین متن در زمینه فلسفه محسوب می شود.
کتابهای درسی در علم عرفان اسلامی:
- نام کتاب: تمهید القواعد
- مؤلف: صاین الدین علی بن محمد
- توضیحات: این کتاب شرح قواعد التوحید اثر صدرالدین ابوحامد محمد ترکه است و در گذشته از جمله کتب درسی در حوزه علمی عرفانی تهران و اصفهان بود و اکنون نیز برای اهل فن به صورت خصوصی و خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: فصوص الحکم
- مؤلف: محیی الدین عربی
- توضیحات: این کتاب نیز در نزد اهل فن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و برای آنها تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: مصباح الانس
- مؤلف: محمد بن حمزة بن محمد رومی
- توضیحات: سالیان متمادی است که این کتاب از جلمه متون درسی عرفان در حوزه های تشیع بوده و به صورت غیررسمی تدریس می شده است.
کتابهای درسی در علم هیئت و ریاضیات:
- نام کتاب: تشریح الافلاک
- مؤلف: بهاءالدین محمد عاملی
- توضیحات: علم هیئت و ریاضیات در قدیم در حوزه های علمیه تدریس می شد و مدت ها است که این علوم از حوزه ها رخت بربسته و فقط نوادری به فراگیری آن می پردازند لذا نمی توان تعیین کرد که چه کتابی در این زمینه ها تدریس می شده است و در این خصوص فقط به معرفی چندین اثر که معمولاً برای تدریس رواج بیشتری داشته، اکتفا می کنیم.
- -------------
- نام کتاب: شرح چغمینی
- مؤلف: عبدالله محمود بن محمد بن عمر چغمینی
- -------------
- نام کتاب: بیست باب ملا مظفر
- مؤلف: ملا مظفر جنابذی (گنابادی)
کتابهای درسی در تفسیر قرآن:
- نام کتاب: تفسیر کشاف
- مؤلف: محمود زمخشری
- -------------
- نام کتاب: تفسیر جوامع الجامع
- مؤلف: امین الاسلام طبرسی
- -------------
کتابهای درسی در علم اصول:
- نام کتاب: معالم الدین و ملاذ المجتهدین
- مؤلف: شیخ حسن فرزند شهید ثانی
- توضیحات: این کتاب سالیان متمادی در تمامی حوزه های علمیه ایران و عراق به عنوان اولین متن درسی و در علم اصول بوده است، اما امروزه کتاب هایی مثل اصول الاستنباط نوشته سید علی نقی حیدری و اصول شهید مطهری به جای معالم در پایه چهارم خوانده می شوند.
- -------------
- نام کتاب: اصول الفقه
- مؤلف: محمدرضا مظفر
- توضیحات: دومین کتاب درسی در علم اصول است که از سالهای قبل تاکنون تدریس شده است. امروزه جلد اول اصول فقه در پایه پنجم و جلد دوم آن در پایه ششم تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: قوانین الحکمة فی الاصول (قوانین الاصول)
- مؤلف: میرزا ابوالقاسم گیلانی (میرزای قمی)
- توضیحات: این کتاب قبل از اصول الفقه مرحوم مظفر از کتب درسی حوزه ها بوده اینک نیز گاهی مورد تعلیم و تعلم قرار می گیرد.
- -------------
- نام کتاب: فرائد الاصول (رسائل)
- مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
- توضیحات: این کتاب سالیان متمادی است که در حوزه در مرحله سطح دوم تدریس شده و اکنون نیز در پایه های هفتم و هشتم حوزه به عنوان متن اصلی درس اصول شمرده می شود.
- -------------
- نام کتاب: کفایة الاصول
- مؤلف: آخوند محمدکاظم خراسانی
- توضیحات: کفایة الاصول آخرین متن درسی علم اصول قبل از مرحله خارج است. این کتاب نیز از زمان تالیف تاکنون مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته و هم اکنون جلد اول آن در پایه نهم و جلد دوم آن در پایه دهم حوزه تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: دروس فى علم الاصول
- مؤلف: سید محمدباقر صدر
- توضیحات: یکی از کتاب های مفید در زمینه علم اصول است که به تازگی در مجموعه متون درسی حوزه قرار گرفته. این کتاب گرچه رسما در برنامه درسی مرکز مدیریت نیامده اما بسیاری از طلاب عرب زبان و حتی طلاب غیرعرب زبان آن را به عنوان متن درسی به جای اصول الفقه مرحوم مظفر برمی گزینند.
کتابهای درسی در علم فقه:
- نام کتاب: تبصرة المتعلمین فی احکام الدین
- مولف: علامه حلی
- توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور کتاب درسی طلاب مبتدی در بعضی از حوزه های علمیه بود که غالباً به عنوان اولین کتاب فقهی در کنار معالم الدین خوانده می شد.
- -------------
- نام کتاب: شرایع الاسلام
- مؤلف: جعفر بن حسن حلی (محقق حلی)
- توضیحات: شرایع الاسلام از قدیم جزو متون درسی فقه مخصوصاً در نجف و کشورهای عربی بوده و در ایران نیز در مواردی تدریس می شده است. اما در حوزه علمیه قم شرح لمعه رواج بیشتری داشته است.
- -------------
- نام کتاب: مختصر النافع
- مؤلف: جعفر بن حسن حلی (محقق حلی)
- توضیحات: این کتاب خلاصه شرایع الاسلام است که مثل تبصرة المتعلمین در بعضی از حوزه ها به عنوان اولین کتاب فقه تدریس می شده است.
- -------------
- نام کتاب: الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة
- مؤلف: شهید زین الدین جبل عاملی (شهید ثانی)
- توضیحات: این کتاب شرح لمعه شهید اول است که در گذشته به عنوان دومین کتاب فقهی حوزه ها محسوب می شد. اما امروزه اولین کتابی است که در زمینه فقه استدلالی در پایه های چهارم و پنجم و ششم تدریس می شود.
- -------------
- نام کتاب: المکاسب
- مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
- توضیحات: مکاسب آخرین متن درسی فقهی در حوزه هاست. این کتاب سالیان متمادی در حوزه ها متداول بوده و در حال حاضر نیز در پایه های هفتم، هشتم، نهم و دهم تدریس می شود.
کتابهای مطرح در درس خارج:
کتب درسی حوزه ها تا مرحله پیش از خارج را معمولاً طلاب طی ده سال می خوانند. در حوزه های تشیع عده ای از طلاب پس از گدراندن این مراحل به امور تدریس، تبلیغ، امامت جمعه یا جماعت، مدیریت مراکز اسلامی یا اموری از این قبیل می پردازند. اما اکثر طلاب به مراحل عالی تری گام می نهند که موسوم به مرحله «خارج» است.
این مرحله را از آن جهت خارج نامیده اند که استاد کتاب خاصی را تدریس نمی کند و خارج از کتاب مطالب فقهی و اصولی را مطرح می کند. استاد درس خارج کسی است که در بالاترین سطح علمی و تحقیقی و تطبیقی فقه و اصول باشد که بعد از تجربیات تحقیقی و علمی در مسند تدریس می نشیند. شاگرد این مرحله کسی است که بعد از فراگیری فقه و اصول و منطق و فلسفه و ادبیات و غیره در سطح عالی از دانش قرار گرفته و برای فراگیری نحوه تطبیق اصول با فقه و روش تحقیق در علم فقه و اصول و صاحب نظر شدن، در مسند شاگردی می نشیند.
اساتید درس خارج کتاب خاصی را تدریس نمی کنند، اما به جهت منظم شدن سیر بحث یکی از متون کتاب های اصولی یا فقهی را مبنا قرار می دهند و بر اساس ابواب و فصول آن تدریس می کنند.
کتاب هایی که امروزه معمولاً مبنا و ملاک درس خارج فقه یا اصول قرار می گیرند، عبارتند از:
- عروة الوثقی اثر سید محمدکاظم یزدی برای درس خارج فقه
- شرایع الاسلام اثر محقق حلی برای درس خارج فقه
- تحریرالوسیله اثر امام خمینی برای درس خارج فقه
- شرح لمعه اثر شهید ثانی برای درس خارج فقه
- المکاسب اثر شیخ انصاری برای درس خارج فقه
- کفایة الاصول اثر آخوند خراسانی برای درس خارج اصول
پانویس
- ↑ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی موسوم به حدیث ثقلین فرمودند : «انّى تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتى اهل بیتى.»
- ↑ برای تفصیل رجوع شود به متن کتب پایه یک تا ۱۰، مدرسه علمیه صاحب الزمان (عج)
منابع
- کتاب های درسی حوزه های علمیه، سایت حوزه، بخش گنجینه معارف، بازیابی: ۱۶ بهمن ۱۳۹۱.
- حوزه های علمیه شیعه در گستره جهان، علیرضا سید کباری، موسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، ١٣٧٨ ، ص۲۷ در دسترس در کتابخانه دیجیتال نور، بازیابی : ۱۷ تیر ۱۳۹۲.
