التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
فرهنگنامه ای قرآنی است از مرحوم استاد علامه حسن مصطفوى (1426 هـ.ق) که به صورت تحقیقی به بحث پیرامون واژگان قرآنی پرداخته است. این کتاب در سال 1362 به عنوان كتاب سال جمهورى اسلامى ايران برگزيده گرديد.
+
{{خوب}}
 +
'''«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم»''' تألیف استاد [[حسن مصطفوی|حسن مصطفوى]] (م، ۱۴۲۶ ق)، فرهنگنامه‌ای قرآنی است که به صورت تحقیقی به بحث پیرامون واژگان [[قرآن کریم]] پرداخته است. این کتاب به توضیح کلمات و شرح آنها پرداخته، و نوعى [[تفسیر قرآن|تفسیر]] ضمنى و محتوایى را دربر دارد. {{مشخصات کتاب
  
==درباره كتاب==
+
|عنوان=
  
«التحقيق فى كلمات القرآن الكريم» در چهارده جلد به زبان عربى يكى از فرهنگ هاى قرآنى است كه به قلم [[قرآن]] پژوه و دانشمند كوشا و داناى معاصر مرحوم استاد حسن مصطفوى تأليف پذيرفته است. مى‌توان آن را به مثابه دايرة المعارف قرآنى انگاشت.
+
|تصویر=[[پرونده:التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.jpg|240px|وسط]]
  
به توضيح كلمات و شرح آنها پرداخته، نوعى تفسير ضمنى و محتوايى را دربر دارد. اين كتاب يكى از بزرگترين فرهنگهاى قرآنى معاصر است و در سال 1362 ش به عنوان كتاب سال جمهورى اسلامى ايران از طرف وزارت ارشاد اسلامى برگزيده گرديد.
+
|نویسنده=حسن مصطفوى
  
==انگيزه==
+
|موضوع=واژه‌شناسی قرآن
  
مؤلف محترم در آغاز مقدمه مى‌نويسد: «چون بهره‌بردارى و استفاده از حقايق معارف و [[احكام]] و آداب قرآن منوط به فهم و درك كلمات و مفردات قرآن به صورت تحقيقى و عميق مى‌باشد، پس ضرورت دارد نخست سعى و كوشش در راه درك و فهم اين كلمات و مفردات را انجام دهيم و بين مفاهيم حقيقى و مجازى آن تشخيص و تمييز قائل گرديم، آنگاه به تفسير بپردازيم. كتب لغت موجود نيز در اين زمينه تعيين كننده نمى‌باشند»‌.
+
|زبان=عربی
  
==مبانى تأليف==
+
|تعداد جلد=۱۴
  
از مقدمه مصنف مى‌توان برداشت كرد كه ايشان با مبنا و اعتقاد خاصى تحقيق خود را دنبال كرده است، جهت آشنايى با اين مبانى به ذكر خلاصه‌اى از آنها مبادرت مى‌كنيم.
+
|عنوان افزوده1=
  
1- ترادف حقيقى به معناى توافق دو لفظ در معناى واحد در جميع خصوصيات، در كلام عرب و خصوصا در قرآن يافت نمى‌شود. هر لفظ مترادفى، تفاوتى با الفاظ ديگر به ظاهر مترادف دارد كه در ذيل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
+
|افزوده1=
  
2- مواد الفاظ و هيئت آنها، سبب خصوصيت و امتيازى در معنا مى‌گردد و بعيد نيست بگوييم دلالت الفاظ در جمله ذاتى است، گرچه به درك تفصيلى آن پى نبريم.
+
|عنوان افزوده2=
  
3- اشتراك لفظى به معناى اين كه يك لفظ دو يا چند معنا به نحو دلالت حقيقى داشته باشد، نزد برخى در كلمات عرب و خصوصاً در قرآن موجود نيست. بنابراين اشتراك لفظى يا از باب مشترك معنوى است يا از باب استعمال در مصاديق و يا مأخوذ از لغتى ديگر مانند عبرى، سريانى و... مى‌باشد.
+
|افزوده2=
  
4- از آنجايى كه استعمال كلمات در قرآن، از [[حكمت]] و توجه به خصوصيات كلمه و لطائف مخصوص به آن است و با كلمه ديگر، آن لطائف از بين مى‌رود، تسامح در بيان معانى و اكتفا بر شواهد كلمات عرب (از نظم و نثر) صحيح نمى‌باشد، با توجه به اين كه مجاز در خود اشعار و كلمات عرب نيز راه پيدا كرده و در شعر، تحميل اين مجاز بواسطه مناسبت هاى قافيه و غير آن بيشتر مى‌نمايد.
+
|لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39161/التحقيق-في-كلمات-القرآن-الكريم  التحقیق فی کلمات القرآن الکریم]
  
5- مى‌توان گفت در قرآن، استعمال كلمه در معنايى دلالت بر حقيقى بودن آن معنا دارد و معانى كلمات عرب در شعر و نثر... نمى‌تواند معارض آن گردد زيرا تسامح و مجاز در كلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال كلمات در معنايى و تحقيق موارد آن، معناى حقيقى نمايان و اصل واحد در كلمه براى ارجاع سائر معانى، مشخص مى‌شود.
+
}}
 +
==معرفی كتاب==
  
==روش كتاب==
+
«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» در چهارده جلد به زبان عربى یکى از بزرگترین فرهنگ هاى قرآنى است که مى‌توان آن را به مثابه دایرةالمعارف قرآنى انگاشت.
  
مؤلف محترم لغات قرآن را بر حسب ريشه كلمات تنظيم كرده و ابتدا توضيحات كتابهاى معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع‌آورى و نقل نموده و آنگاه در قسمت «والتحقيق»، نظر خويش را از ميان اقوال، آورده، مستدل مى‌نمايد. در ذيل بسيارى از لغات اعجمى ريشه آنها را كه عبرى يا زبانى ديگر بوده، توضيح داده است و به همان صورت عبرى و... آورده است.
+
مرحوم استاد علامه حسن مصطفوى در آغاز مقدمه مى‌نویسد: «چون بهره‌بردارى و استفاده از حقایق معارف و [[احکام]] و آداب [[قرآن]] منوط به فهم و درک کلمات و مفردات قرآن به صورت تحقیقى و عمیق مى‌باشد، پس ضرورت دارد نخست سعى و کوشش در راه درک و فهم این کلمات و مفردات را انجام دهیم و بین مفاهیم حقیقى و مجازى آن تشخیص و تمییز قائل گردیم، آنگاه به [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بپردازیم. کتب لغت موجود نیز در این زمینه تعیین کننده نمى‌باشند».
  
نكته قابل بيان اين است كه مؤلف در ذيل هر لغت، آيه و آياتى را كه آن لغت و يا هم ريشه‌هاى آن در آن قرار دارد، احصا كرده است. خود مى‌نويسد: «بعد از مراجعه كتب (كتب لغت) موارد استعمال كلمه در قرآن را مورد بررسى قرار داده و محور اصلى در نتيجه‌گيرى ما، همين بررسى بوده است. با مشخص شدن اصل در هر ماده، ساير معانى مجازى و مستعمل را به آن رجوع داديم و وجه مناسبت بين آنها را بيان كرديم. پس از مشخص شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف كتب لغت و تفسير و ادب نشديم»‌.
+
«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» در سال ۱۳۶۲ ش. به عنوان کتاب سال جمهورى اسلامى [[ایران]] از طرف وزارت ارشاد اسلامى برگزیده گردید. هم اکنون این کتاب از ایران به دیگر کشورهاى عربى نیز راه پیدا کرده است.
  
مؤلف در تعليق و بيان مطالب سعى نموده از تكرار و تطويل و مطالب خارج از مقصود، دورى نمايد. ايشان بيان مى‌دارد كه بر اثر دقت در اين كار حقايقى بر ما روشن گشت كه بر بسيارى از مفسران پوشيده مانده بود.
+
==مبانى تألیف==
  
==مراجع تحقيق==
+
از مقدمه مصنف مى‌توان برداشت کرد که ایشان با مبنا و اعتقاد خاصى تحقیق خود را دنبال کرده است، جهت آشنایى با این مبانى به ذکر خلاصه‌اى از آنها مبادرت مى‌کنیم.
  
مؤلف بيان مى‌دارد كه در نقل لغات اعتماد بر كتبى نموده كه دقت لازم را در تفكيك معناى مجازى و حقيقى داشته‌اند و ليستى از منابع مورد استفاده خود ارائه مى‌دهند. اين منابع در لغت از اين قرارند:
+
* ترادف حقیقى به معناى توافق دو لفظ در معناى واحد در جمیع خصوصیات، در کلام عرب و خصوصا در [[قرآن]] یافت نمى‌شود. هر لفظ مترادفى، تفاوتى با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
 +
* مواد الفاظ و هیئت آنها، سبب خصوصیت و امتیازى در معنا مى‌گردد و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتى است، گرچه به درک تفصیلى آن پى نبریم.
 +
* اشتراک لفظى به معناى این که یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقى داشته باشد، نزد برخى در کلمات عرب و خصوصاً در قرآن موجود نیست. بنابراین اشتراک لفظى یا از باب مشترک معنوى است یا از باب استعمال در مصادیق و یا مأخوذ از لغتى دیگر مانند عبرى، [[زبان سریانی|سریانى]] و... مى‌باشد.
 +
* از آنجایى که استعمال کلمات در قرآن، از [[حکمت]] و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین مى‌رود، تسامح در بیان معانى و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر) صحیح نمى‌باشد، با توجه به این که مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در [[شعر]]، تحمیل این مجاز بواسطه مناسبت هاى قافیه و غیر آن بیشتر مى‌نماید.
 +
* مى‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایى دلالت بر حقیقى بودن آن معنا دارد و معانى کلمات عرب در شعر و نثر نمى‌تواند معارض آن گردد زیرا تسامح و مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایى و تحقیق موارد آن، معناى حقیقى نمایان و اصل واحد در کلمه براى ارجاع سائر معانى، مشخص مى‌شود.
  
# التهذيب، ابومنصور ازهرى 282-370 ه‍‌.
+
==محتوای کتاب==
# العين خليل بن احمد متوفى 175 ه‍‌.
 
# معجم مقاييس اللغة ابن فارس متوفى 395 ه‍‌.
 
# الجمهرة والانشقاق ابن دريد 223-321 ه‍‌.
 
# صحاح اللغة جوهرى‌
 
# مصباح اللغة فيومى‌
 
# اساس البلاغه والفائق زمخشرى م 583 ه‍‌.
 
# لسان العرب ابن منظور 630-711 ه‍‌.
 
# مفردات راغب اصفهانى 565 ه‍‌.
 
  
همچنين از كتب فروغ اللغة عسكرى، الافعال ابن قطاع، كليات ابوالبقاء، المعرب من الكلام جواليقى، فقه اللغه ثعالبى و قواميس عبرى و غيره، از كتب اشتقاق، اعراب و ادب نيز استفاده شده است. مانند ادب الكاتب، كافيه، شافيه، كتب زمخشرى، الكتاب سيبويه و نظير آنان خصوصا در اشتقاق از كتاب «الاشتقاق والمقالات» علامه تبريزى. علاوه بر اين منابع براى تبيين لغات از عهدين نيز استفاده نموده‌اند.
+
مؤلف در مقدمه، علاوه بر مطالبى که در صدد توضیح روش و مبانى ایشان بوده، بحثى نیز درباره موضوعات مطرح شده در کتاب خود آورده‌ که عبارتند از: انشقاق و اقسام آن، اصل واحد و شیوه انتخاب آن، دلالت ذاتیه، حصر استعمال کلمات قرآن در حقایق، حقیقت اعجاز قرآن، تجوز و اشتراک.
  
در موارد استفاده از اين منابع، عين كلمات و جمله‌ها را نقل كرده‌اند و نقل آنها بنابر مقدار حاجت و بدون تغيير و زياده بوده است. جهت اختصار از هر كتاب به رمز خاصى ياد شده است. كه در آخر جلد 1 بيان داشته‌اند.
+
مؤلف در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، لغات [[قرآن]] را بر حسب ریشه کلمات تنظیم کرده و ابتدا توضیحات کتابهاى معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع‌آورى و نقل نموده و آنگاه در قسمت «والتحقیق»، نظر خویش را از میان اقوال آورده و مستدل مى‌نماید. در ذیل بسیارى از لغات اعجمى ریشه آنها را که عبرى یا زبانى دیگر بوده، توضیح داده است و به همان صورت عبرى و... آورده است.
  
اعتماد ايشان در تعيين آيات كتاب معجم المفهرس بوده است.
+
نکته قابل بیان این است که مؤلف در ذیل هر لغت، [[آیه]] و آیاتى را که آن لغت و یا هم ریشه‌هاى آن در آن قرار دارد، احصا کرده است. وی مى‌نویسد: «بعد از مراجعه کتب (لغت) موارد استعمال کلمه در قرآن را مورد بررسى قرار داده و محور اصلى در نتیجه‌گیرى ما، همین بررسى بوده است. با مشخص شدن اصل در هر ماده، سایر معانى مجازى و مستعمل را به آن رجوع دادیم و وجه مناسبت بین آنها را بیان کردیم. پس از مشخص شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف کتب لغت و [[تفسیر]] و ادب نشدیم».
  
==مقدمه كتاب==
+
مؤلف در تعلیق و بیان مطالب سعى نموده از تکرار و تطویل و مطالب خارج از مقصود، دورى نماید. ایشان بیان مى‌دارد که بر اثر دقت در این کار، حقایقى بر ما روشن گشت که بر بسیارى از مفسران پوشیده مانده بود.
  
علاوه بر مطالبى كه در صدد توضيح روش و مبانى ايشان بوده، بحثى نيز درباره موضوعات مطرح شده در كتاب، در مقدمه خود آورده‌اند كه عبارتند از:
+
==مراجع تحقیق==
  
# انشقاق و اقسام آن
+
مؤلف بیان مى‌دارد که در نقل لغات اعتماد بر کتبى نموده که دقت لازم را در تفکیک معناى مجازى و حقیقى داشته‌اند و لیستى از منابع مورد استفاده خود ارائه مى‌دهند. این منابع در لغت از این قرارند:
# اصل واحد، معنا، خصوصيات و شيوه انتخاب آن.
 
# دلالت ذاتيه
 
# حصر استعمال كلمات قرآن در حقايق
 
# حقيقت اعجاز قرآن
 
# تجوز و اشتراك.
 
  
==نسخه شناسى==
+
*التهذیب، ابومنصور ازهرى متوفى ۳۷۰ ه‍‌.
 +
*[[کتاب العین (کتاب)|کتاب العین]]، [[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل بن احمد]] متوفى ۱۷۵ ه‍‌.
 +
*[[معجم مقاییس اللغة (کتاب)|معجم مقاییس اللغة]]، [[ابن فارس]] متوفى ۳۹۵ ه‍‌.
 +
*الجمهرة والانشقاق، [[ابن درید|ابن درید]] متوفى ۳۲۱ ه‍‌.
 +
*صحاح اللغة، جوهرى‌.
 +
*مصباح اللغة، فیومى‌.
 +
*اساس البلاغه والفائق، [[زمخشرى]] متوفى ۵۸۳ ه‍‌.
 +
*[[لسان العرب]]، [[ابن منظور]] متوفى ۷۱۱ ه‍‌.
 +
*[[المفردات فی غریب القرآن (کتاب)|مفردات]]، [[راغب اصفهانی|راغب اصفهانى]] متوفى ۵۶۵ ه‍‌.
  
شش مجلد اول اين كتاب ابتدا از روى خط خوانا و زيباى مؤلف به شيوه افست عكسبردارى و از طرف انتشارات علمى و فرهنگى در تهران به چاپ رسيد، مطالب منقول در اين چاپ به خط نسخ و توضيحات به نستعليق بوده است. سپس با حروفچينى و 6 جلد در 3 مجلد از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به چاپ رسيد و مجلدات 7 تا 14 آن نيز به مرور از طرف انتشارات وزارت ارشاد به چاپ رسيده است و در سال 1366 ش چاپ اول آن به اين شكل به اتمام رسيد. البته اين اثر حاصل 10 سال تلاش مؤلف بوده است و به عنوان مقدمه و مبنايى براى تفسير روشن وى محسوب گشت.
+
از کتب اشتقاق، اعراب و ادب نیز استفاده شده است؛ مانند ادب الکاتب، کافیه، شافیه، کتب زمخشرى، الکتاب [[سیبویه]] و نظیر آنان خصوصا در اشتقاق از کتاب «الاشتقاق والمقالات» علامه تبریزى. علاوه بر این منابع، براى تبیین لغات از عهدین نیز استفاده نموده‌ است.
  
نسخه حاضر چاپ اول اين كتاب مى‌باشد كه توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به سال 1416 ق در قطع وزيرى به شكل 14 جلد در 10 مجلد انجام گرفته است. البته نوبت اول اين چاپ در جلدهاى يك تا شش به سال 1371 ش مى‌باشد.
+
مؤلف در موارد استفاده از این منابع، عین کلمات و جمله‌ها را نقل کرده‌ و نقل آنها بنابر مقدار حاجت و بدون تغییر و زیاده بوده است. جهت اختصار از هر کتاب به رمز خاصى یاد شده است که در آخر جلد ۱ بیان داشته‌ است. اعتماد ایشان در تعیین [[آیه|آیات]]، کتاب معجم المفهرس بوده است.
  
فهرستى از كلمات تحقيق شده، انتهاى هر مجلد راهنماى محققين مى‌باشد. گاه نيز فهرست منابع در مجلدات مختلف اضافه گرديده است. مقدمه‌اى در شرح مبانى، روش و برخى موضوعات مطرح شده در كتاب از طرف مؤلف روشنگر تحقيق مى‌باشد.
+
==منابع ==
  
هم اكنون اين كتاب از ايران به ديگر كشورهاى عربى نيز راه پيدا كرده است.
+
*[[دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی (کتاب)|دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى]]، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، ج۱، ص۴۹۹.
 
+
*[[طبقات مفسران شیعه (کتاب)|طبقات مفسران شیعه]]، دکتر عقیقى بخشایشى، ج۵، ص۲۹‌.
==منابع مقاله==
+
*[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
 
 
# مقدمه كتاب و ساير مجلدات آن‌
 
# دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاءالدين خرمشاهى، ج1، صفحه 499 و ج2، صفحه2075‌.
 
# طبقات مفسران شيعه دكتر عقيقى بخشايشى، ج5، ص29‌.
 
 
 
==منابع==
 
* مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت علیهم السلام، بخش کتابشناسی.
 
  
 
[[رده:منابع واژه شناسی قرآن]]
 
[[رده:منابع واژه شناسی قرآن]]
 +
[[رده:منابع قرآنی]][[رده:فرهنگ نامه ها]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۳

«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» تألیف استاد حسن مصطفوى (م، ۱۴۲۶ ق)، فرهنگنامه‌ای قرآنی است که به صورت تحقیقی به بحث پیرامون واژگان قرآن کریم پرداخته است. این کتاب به توضیح کلمات و شرح آنها پرداخته، و نوعى تفسیر ضمنى و محتوایى را دربر دارد.

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.jpg
نویسنده حسن مصطفوى
موضوع واژه‌شناسی قرآن
زبان عربی
تعداد جلد ۱۴

التحقیق فی کلمات القرآن الکریم

معرفی كتاب

«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» در چهارده جلد به زبان عربى یکى از بزرگترین فرهنگ هاى قرآنى است که مى‌توان آن را به مثابه دایرةالمعارف قرآنى انگاشت.

مرحوم استاد علامه حسن مصطفوى در آغاز مقدمه مى‌نویسد: «چون بهره‌بردارى و استفاده از حقایق معارف و احکام و آداب قرآن منوط به فهم و درک کلمات و مفردات قرآن به صورت تحقیقى و عمیق مى‌باشد، پس ضرورت دارد نخست سعى و کوشش در راه درک و فهم این کلمات و مفردات را انجام دهیم و بین مفاهیم حقیقى و مجازى آن تشخیص و تمییز قائل گردیم، آنگاه به تفسیر بپردازیم. کتب لغت موجود نیز در این زمینه تعیین کننده نمى‌باشند».

«التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» در سال ۱۳۶۲ ش. به عنوان کتاب سال جمهورى اسلامى ایران از طرف وزارت ارشاد اسلامى برگزیده گردید. هم اکنون این کتاب از ایران به دیگر کشورهاى عربى نیز راه پیدا کرده است.

مبانى تألیف

از مقدمه مصنف مى‌توان برداشت کرد که ایشان با مبنا و اعتقاد خاصى تحقیق خود را دنبال کرده است، جهت آشنایى با این مبانى به ذکر خلاصه‌اى از آنها مبادرت مى‌کنیم.

  • ترادف حقیقى به معناى توافق دو لفظ در معناى واحد در جمیع خصوصیات، در کلام عرب و خصوصا در قرآن یافت نمى‌شود. هر لفظ مترادفى، تفاوتى با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
  • مواد الفاظ و هیئت آنها، سبب خصوصیت و امتیازى در معنا مى‌گردد و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتى است، گرچه به درک تفصیلى آن پى نبریم.
  • اشتراک لفظى به معناى این که یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقى داشته باشد، نزد برخى در کلمات عرب و خصوصاً در قرآن موجود نیست. بنابراین اشتراک لفظى یا از باب مشترک معنوى است یا از باب استعمال در مصادیق و یا مأخوذ از لغتى دیگر مانند عبرى، سریانى و... مى‌باشد.
  • از آنجایى که استعمال کلمات در قرآن، از حکمت و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین مى‌رود، تسامح در بیان معانى و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر) صحیح نمى‌باشد، با توجه به این که مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در شعر، تحمیل این مجاز بواسطه مناسبت هاى قافیه و غیر آن بیشتر مى‌نماید.
  • مى‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایى دلالت بر حقیقى بودن آن معنا دارد و معانى کلمات عرب در شعر و نثر نمى‌تواند معارض آن گردد زیرا تسامح و مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایى و تحقیق موارد آن، معناى حقیقى نمایان و اصل واحد در کلمه براى ارجاع سائر معانى، مشخص مى‌شود.

محتوای کتاب

مؤلف در مقدمه، علاوه بر مطالبى که در صدد توضیح روش و مبانى ایشان بوده، بحثى نیز درباره موضوعات مطرح شده در کتاب خود آورده‌ که عبارتند از: انشقاق و اقسام آن، اصل واحد و شیوه انتخاب آن، دلالت ذاتیه، حصر استعمال کلمات قرآن در حقایق، حقیقت اعجاز قرآن، تجوز و اشتراک.

مؤلف در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، لغات قرآن را بر حسب ریشه کلمات تنظیم کرده و ابتدا توضیحات کتابهاى معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع‌آورى و نقل نموده و آنگاه در قسمت «والتحقیق»، نظر خویش را از میان اقوال آورده و مستدل مى‌نماید. در ذیل بسیارى از لغات اعجمى ریشه آنها را که عبرى یا زبانى دیگر بوده، توضیح داده است و به همان صورت عبرى و... آورده است.

نکته قابل بیان این است که مؤلف در ذیل هر لغت، آیه و آیاتى را که آن لغت و یا هم ریشه‌هاى آن در آن قرار دارد، احصا کرده است. وی مى‌نویسد: «بعد از مراجعه کتب (لغت) موارد استعمال کلمه در قرآن را مورد بررسى قرار داده و محور اصلى در نتیجه‌گیرى ما، همین بررسى بوده است. با مشخص شدن اصل در هر ماده، سایر معانى مجازى و مستعمل را به آن رجوع دادیم و وجه مناسبت بین آنها را بیان کردیم. پس از مشخص شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف کتب لغت و تفسیر و ادب نشدیم».

مؤلف در تعلیق و بیان مطالب سعى نموده از تکرار و تطویل و مطالب خارج از مقصود، دورى نماید. ایشان بیان مى‌دارد که بر اثر دقت در این کار، حقایقى بر ما روشن گشت که بر بسیارى از مفسران پوشیده مانده بود.

مراجع تحقیق

مؤلف بیان مى‌دارد که در نقل لغات اعتماد بر کتبى نموده که دقت لازم را در تفکیک معناى مجازى و حقیقى داشته‌اند و لیستى از منابع مورد استفاده خود ارائه مى‌دهند. این منابع در لغت از این قرارند:

از کتب اشتقاق، اعراب و ادب نیز استفاده شده است؛ مانند ادب الکاتب، کافیه، شافیه، کتب زمخشرى، الکتاب سیبویه و نظیر آنان خصوصا در اشتقاق از کتاب «الاشتقاق والمقالات» علامه تبریزى. علاوه بر این منابع، براى تبیین لغات از عهدین نیز استفاده نموده‌ است.

مؤلف در موارد استفاده از این منابع، عین کلمات و جمله‌ها را نقل کرده‌ و نقل آنها بنابر مقدار حاجت و بدون تغییر و زیاده بوده است. جهت اختصار از هر کتاب به رمز خاصى یاد شده است که در آخر جلد ۱ بیان داشته‌ است. اعتماد ایشان در تعیین آیات، کتاب معجم المفهرس بوده است.

منابع