ریاض العلماء (کتاب)

«ریاض العلماء و حیاض الفضلاء» کتابی است از میرزا عبدالله اصفهانی افندی (م، ۱۱۳۰ ق) در شرح حال علما، از عصر غيبت تا زمان مؤلف. این کتاب در ده جلد است، ۵ جلد آن در شرح علمای عامه و ۵ جلد دیگر مخصوص اعلام بزرگ شیعه تألیف شده است.

نویسنده	میرزا عبدالله افندی
موضوع	سرگذشتنامه و كتابشناسی
زبان	عربی
تعداد جلد	۴
باهتمام	محمود مرعشی
تحقيق	احمد حسینی

مؤلف

میرزا عبدالله اصفهانی افندی (۱۱۳۰-۱۰۶۶ ق) یکی از چهره‌های علمی شاخص سه دهه پایانی دولت صفویه است. او از شاگردان علامه مجلسی است و از محضر محقق خوانساری و محقق سبزواری نیز سالها بهره مند بود.

افندی به جهت دانش پژوهی و سفرهای فراوان در جستجوی کتاب، ‌همراهی با علامه مجلسی در تدوین بحارالانوار و همچنین تألیف کتاب با ارزش «ریاض العلماء» شهرت یافته است.

معرفی کتاب

مهمترین کتاب میرزا عبدالله افندی که تنها نیمی از آن بر جای مانده، کتاب «ریاض العلماء» است. این کتاب بهترین و سودمندترین اثر قرن دوازدهم هجرى است که در حالات و زندگی نامه دانشمندان نگارش یافته است.

استاد سید محمدعلی روضاتی، شرحی از چگونگی بر جای ماندن نیمی از این کتاب و از میان رفتن نیم دیگر بیان کرده‌ است: «علامه مرحوم میرزا عبدالله اصفهانی ـ تبریزی الاصل و معروف به افندی ـ مصنف اثر گرانقدر ریاض العلماء متولد (۱۰۶۷ هـ.ق) تا بیست سالی پس از درگذشت استاد بزرگوارش علامه مجلسی (م، ۱۱۱۰ ق) برای تهیه مواد این اثر بی‌همتا، بارها به شهرها و قرا و قصبات گوشه و کنار ایران و برخی از ممالک دیگر سفر کرد و هر کجا نسخه‌ای از آثار علمای اسلام یافته، در کتاب خود از آن خبر داده و حتی دارنده نسخه را نیز گهگاه شناسانده است.

بیش از نیمی از نسخه اصل این کتاب کلان در دست نیست و آن نیم دیگر که بسی مهم‌تر بوده، در حدود دویست و پنجاه سال پیش یعنی پس از ختم غائله مهاجمان افغان و دوران نادری ‌به وسیله علامه زمان، مرحوم سید نصرالله شهید حائری، از بازماندگان مؤلف خریداری و با مخطوطات ارزشمند فراوان دیگر از اصفهان و ایران خارج گردیده و تا اواخر قرن دوازدهم نیز در کربلای معلی در کتابخانه آن شهید بزرگوار موجود بوده است.

چه محدث فقیه مرحوم شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶) از آن بخش ریاض در تألیف لؤلؤه البحرین و کشکول انیس المسافر بدون شناسایی نام مؤلف و نام کتاب، ‌بهره برده و نقل کرده است. ناشناس بودن کتاب، از آن روی رخ داده که میرزا عبدالله در اواخر عمر، تمامیت دارایی از کتب و وسایل و مؤلفاتش را میان دو فرزند پسر خود ـ میرزا احمد و میرزا زین العابدین ـ تقسیم نموده و به آنان بخشیده است و از آن میان نیمی از ریاض العلماء که سهم میرزا احمد مشتمل بر حرف «ع» و دارای شرح حال خود مؤلف بود، در اصفهان بر جای ماند و آن نیم دیگر ـ که به خصوص دارای تراجم بسیار مهم حرف «م» علمای شیعه بود ـ نصیب شهید حائری شده و در آن نام مؤلف وجود نداشته است.

نیمی که در اصفهان برجای ماند، مورد استفاده صاحب روضات الجنات واقع گردیده و بحمدالله تعالی تصویر کاملی از آن نیمه اصل ـ در ۵۷۹ صفحه به قطع رحلی ـ نزد این ضعیف موجود است. در واقع آنچه از ریاض مفقود شده از حرف الف تا حرف جیم به علاوه حرف میم بوده است.

گفتنی است که در سال ۱۴۰۱ هجری قمری مقدار باقی مانده ریاض و نیز آنچه که بحرانی در حرف لولؤه البحرین از ریاض اقتباس کرده توسط استاد سید احمد حسینی اشکوری تصحیح و در شش مجلد توسط کتابخانه آیت الله مرعشی به چاپ رسید.

افزون بر آنچه از بحرانی افزوده شده، در بخش حرف الف تا جیم و نیز حرف میم، حواشی افندی بر شرح حال هایی که در امل الآمل بوده، به این چاپ افزوده شده است. پس از آن در سال ۱۴۱۵ بخش القاب آن کتاب نیز به عنوان مجلد هفتم توسط همان ناشر انتشار یافت؛ همچنان که تعلیقه افندی بر امل الآمل به طور مستقل در سال ۱۴۱۲ به چاپ رسید. بخش خطی دیگری از ریاض که درباره علمای عامه است، نیز بر جای مانده است که تاکنون به چاپ نرسیده است.

میرزا عبدالله سى سال در کشورهاى اسلامى سیاحت کرده و در هر شهر و دیار علما و کتابداران و محققان تماس مى گرفت و نتیجه آنچه مى دید و مى شنید و مى خواند یادداشت مى کرد و سخنان را با یکدیگر با بینش ویژه اى مى سنجید و صحت و سقم هر موضوع را یادآورى مى نموده است.

ترجمه کتاب

کتاب ریاض العلماء توسط محمدباقر ساعدى، به فارسى روان ترجمه شده است. در این ترجمه مطالب کتاب، در شش جلد تنظیم شده و در ابتداى آن، مقدمه‌اى از ناشر و مترجم، افزوده شده است. در مقدمه ناشر، به موضوع و اهمیت کتاب و نویسنده آن اشاره گردیده و در مقدمه مترجم، شرح حال مفصلى از نویسنده، ارائه گردیده است.

منابع

• گلشن ابرار، ج۳، ص۸۹.
• رياض العلماء و حياض الفضلاء (ترجمه ساعدی)، ویکی نور.