کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
«کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی» از معتبرترین و بزرگترین كتابخانههای ایران و جهان اسلام است و از مهمترین جاذبههای فرهنگی استان قم محسوب میشود. كتابخانه در ۱۰۰ متری حرم حضرت معصومه علیهاالسلام قرار دارد و مرقد بنیانگذار آن -آیتالله مرعشی- هم جنب كتابخانه است. این كتابخانه علاوه بر مجموعه كتابهای چاپی فارسی و عربی و لاتین، دارای گنجینهای ارزشمند از كتابهای خطی نفیس و كتابهای چاپی نادر است، که نزد دانشمندان و محققان و مستشرقان، اشتهار و اعتبار خاصی دارد. كتابخانه مرعشی با مراكز علمی، فرهنگی و كتابخانهای در خارج از كشور نیز ارتباط دارد.
.jpg)
تاریخچه کتابخانه
اقدامات اولیه برای ایجاد این كتابخانه به زمانی بازمیگردد كه آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶-۱۳۶۹ ش) در شهر نجف میزیست. وی نخست، فهرستی از كتابهای چاپی و خطی كه به نظرش ارزشمند بود، تهیه نمود و به تدریج آنها را فراهم كرد و در ۱۳۰۲ ش. به ایران آورد و در منزل شخصی خود جای داد. وی در قم نیز به كار خود ادامه داد. هنگامی كه دیگر منزل ایشان گنجایش مجموعه را نداشت، بخشی از نسخ خطی نفیس آن را به كتابخانه دانشكده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و شمار بیشتری را، اعم از نسخههای خطی و كتابهای چاپی نفیس به كتابخانههای آستان قدس رضوی در مشهد؛ آستانه حضرت معصومه علیهاالسلام و مدرسه فیضیه در قم؛ آستانه شاهچراغ در شیراز؛ آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی در شهر ری و سایر كتابخانهها اهدا كرد.
وی در ۱۳۴۴ ش. مدرسه علمیهای در قم تأسیس و كتابخانه كوچكی در دو اتاق آن برای استفاده طلبهها و مدرسان ایجاد كرد. سال بعد به سبب استقبال طلاب و مراجعان دیگر، كتابخانه طبقه سوم مدرسه را نیز اشغال كرد و در ۱۳۴۵ ش. با مجموعهای بالغ بر ۱۰۳۰۰ جلد كتاب چاپی و ۲۰۰۰ نسخه خطی نفیس گشایش یافت. چهار سال بعد آیتالله مرعشی زمینی به مساحت ۱۰۰۰ متر در مقابل همان مدرسه خرید و پس از چهار سال مجموعه ۱۶۰۰۰ جلدی را در ساختمان جدیدی به نام كتابخانه عمومی آیتالله مرعشی نجفی جای داد.
در ۱۳۵۸ ش، زمین همجوار كتابخانه به مساحت ۵۰۰ مترمربع به آن ضمیمه شد، ولی باز كتابخانه با كمبود فضا روبرو بود. سپس در ۱۳۶۷ ش. دولت وقت موظف شد كتابخانه را گسترش دهد. به این ترتیب، ساختمانی قدیمی و تعدادی زمین پیرامون كتابخانه به آن اختصاص داده شد.
عملیات ساخت بنای جدید كتابخانه در تیرماه ۱۳۶۹ ش. آغاز شد و در ۱۳۷۵ ش. پایان یافت. بنای جدید كه در هفت طبقه احداث شده است ۲۰۵۰۰ مترمربع زیربنا دارد. دانشوران معروفی چون عباس اقبال آشتیانی، بدیع الزمان فروزانفر و آقا بزرگ تهرانی از این كتابخانه بهرههای فراوان گرفتند.
در گذشته، بودجه این كتابخانه توسط شخص آیتالله مرعشی نجفی و كمكهای مردمی تأمین میشد، ولی بر اساس قانونی كه در ۱۳۷۶ ش. به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، كتابخانه آیتالله مرعشی در فهرست نهادهای رسمی عمومی غیردولتی ایران ثبت و دولت موظف به تأمین بودجه آن شد.
این كتابخانه مشمول قانون واسپاری است و بر اساس مصوبه ۲۰۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید یك نسخه از كتابها و نشریاتی را كه در ایران منتشر میشود از ناشران اخذ و برای این كتابخانه ارسال كند.
تولیت و ریاست كتابخانه بنابر وصیت آیتالله مرعشی تا به امروز بر عهده فرزند ارشد ایشان سید محمود مرعشی نجفی بوده است و بر اساس وصیتنامه وی تولیت كتابخانه برای همیشه در خاندان ایشان باقی خواهد ماند.
مجموعههای كتابخانه
مهمترین مجموعههای كتابخانه آیتالله مرعشی عبارتند از:
۱. گنجینه نسخههای خطی، كتابهای چاپ سنگی و كمیاب:
در حال حاضر (سال ۱۳۸۲ ش)، موجودی این بخش ۶۰۰۰۰ عنوان از جمله ۳۱۰۰۰ مجلد نسخه خطی در موضوعات فقه و اصول، كلام و عقاید، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حدیث و جز آن است كه ۶۵ درصد آن به عربی و بقیه به فارسی، تركی، اردو و سایر زبانهاست. در میان این ذخایر، نسخههای منحصر به فرد بسیاری به خط مؤلفان مشهور اسلامی موجود است. كهنترین نسخه بدون تاریخ این گنجینه بخشی از قرآن كریم به خط کوفی از اواخر سده دوم و سوم هجریاست. قدیمیترین نسخه تاریخدار دو جزء از قرآن كریم به خط كوفی علی بن هلال مشهور به ابن بوّاب. همچنین دو جلد تفسیر التبیان، نهجالبلاغه سید رضی، اعراب القرآن فرّاء، دعاهایی از انجیل به خط لاتین و نسخههایی از اوستا به خط پهلوی نیز از نسخههای نفیس و كهن این گنجینه است.
بیش از ۴۰۰۰ مجلد عكس و نسخههای خطی نفیس موجود در كتابخانههای خارجی و داخلی در گنجینه نسخههای خطی عكسی (تصویری) نگهداری میشوند. ۱۲۲۰۰ نسخه خطی نفیس ریزفیلم شده و مجموعه عظیمی از ریزبرگه فهرست كتابهای چاپ شده در جهان به زبانهای مختلف در گنجینه ریزفیلم و ریزبرگه كتابخانه نگهداری میشود.
در این كتابخانه نمونههایی از نسخههای چاپی بسیار كهن و نفیس به زبانهای عربی، فارسی، تركی، لاتین و ارمنی از سدههای ۱۰ و ۱۱ق. موجود است كه در گنجینه نسخههای چاپی بسیار كهن نگهداری میشوند. همچنین بیش از ۳۰۰۰۰ نسخه چاپ سنگی و نادر به زبانهای فارسی، عربی، تركی، اردو، ازبكی، تاتاری و جز آن وجود دارد كه در گنجینه نسخههای چاپ سنگی نادر و كمیاب نگهداری میشوند.
۲. گنجینههای كتابهای چاپی:
در این گنجینهها بیش از ۱۵۰۰۰۰۰ جلد كتابهای چاپی فارسی، عربی، تركی، اردو و غیرلاتین وجود دارد. این مجموعه سه طبقه از ساختمان جدید را اشغال كرده است. همچنین در این كتابخانه آرشیوی از كتابهای ممنوعه شامل انتشارات گروههای كمونیستی و ضد دین و كتابهای ضد اسلام وجود دارد.
۳. گنجینه نشریات ادواری:
در این بخش بیش از ۲۵۰۰ عنوان مجله و روزنامه به زبانهای فارسی، عربی، تركی، اردو و جز آن وجود دارد. در این میان تعدادی از مجلهها و روزنامههای چاپ سنگی از عصر قاجار و مجلههای قدیمی به زبان عربی نیز به چشم میخورد.
۴. گنجینه اسناد مكتوب:
در این گنجینه بیش از ۱۰۰۰۰۰ سند دستنویس از پنج سده قبل تاكنون وجود دارد. اینها شامل احكام شاهان، امیران، حاكمان، عقدنامهها و غیره است.
۵. گنجینه اشیای غیرمكتوب:
در این گنجینه اشیایی مانند سكهها، تمبرهای قدیمی، آلبوم عكسهای قدیمی، اسطرلاب، نوارهای صوتی و تصویری، دیسكهای رایانهای و عكسهای رنگی و سیاه و سفید قدیمی نگهداری میشود.
۶. گنجنیه منابع جغرافیایی:
نقشههای جغرافیایی قدیم و جدید و اطلسهای كشورهای جهان و مراجع جغرافیایی به زبانهای مختلف در این گنجینه نگهداری میشوند.
۷. گنجینه آثار بنیانگذار كتابخانه:
در این گنجینه آثار تألیفی آیت الله مرعشی نجفی -بنیانگذار کتابخانه- به نمایش درآمده است.
بخشهای مختلف کتابخانه
ساختمان جدید كتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی دارای بخشهای مختلفی به شرح زیر است:
۱. مركز خدمات همگانی:
این مركز شامل تالار بزرگ ابن سینا، تالار ویژه كتابهای حوزوی، تالار خواجه نصیرالدین طوسی، تالار شیخ مفید و فروشگاه كتاب است. این كتابخانه ۴۵۰۰۰ عضو دارد.
۲. مركز منابع و خدمات ویژه (كانون پژوهش):
این مركز از واحدهای اصلی كتابخانه تشكیل شده و خدماتی نظیر پژوهش و تصحیح نسخههای خطی اسلامی، فهرست نگاری نسخههای خطی، تبارشناسی، و غیره را ارائه میكند.
۳. مركز حفاظت منابع كتابخانه:
این مركز از واحدهای متعدد تشكیل میشود كه در آنها آسیبشناسی و آفتزدایی، مرمت و بازسازی كتابهای خطی و اسناد دستنویس، میكروگرافی و صحافی و جلدسازی كتابهای چاپی صورت میگیرد.
۴. مركز خدمات فنی:
این مركز از واحدهای انتخاب و سفارش، ثبت و اعلام، بررسی و وجین كتابها، آمادهسازی، فهرستنویسی، برگهآرایی، دبیزشگاه، پژوهشگاه و مركز رایانه تشكیل شده است. مركز رایانه در ۱۳۷۵ برای ایجاد و توسعه نظام اطلاعرسانی متمركز، پشتیبانی فنی، فهرستنویسی استاندارد، مجموعهسازی و مدیریت شبكه رایانه تأسیس شده است. همچنین بخشی جهت فهرست نگاری نسخههای خطی وجود دارد كه در این بخش گروهی از كتابشناسان و نسخهشناسان نسخههای خطی به سرپرستی سید محمود مرعشی به نگارش فهرست نسخههای خطی موجود در گنجینه كتابخانه اشتغال دارند و تاكنون سی جلد از این فهرست منتشر شده است و پیشبینی میشود مجلدات آن به ۶۰ عدد برسد.
۵. مركز قمشناسی:
این مركز مجموعه كتابها و مقالاتی را جمعآوری میكند كه به زبانهای مختلف درباره قم نوشته شده است. همچنین منابعی درباره نسبشناسی به زبانهای مختلف در مركزی به نام مركز تبارشناسی نگهداری میشود.
۶. مركز دایرةالمعارف كتابخانههای جهان:
این مركز در ۱۳۷۰ به منظور تدوین دایرةالمعارف تخصصی درباره كتابخانههایی تأسیس شده است كه دارای مجموعههای خطی اسلامی هستند.
نشانی وبسایت كتابخانه آيتالله مرعشی عبارت است از: www.marashilibrary.com
منابع
- "كتابخانه عمومی آيتالله مرعشی نجفی"، حسين رفيعی و ميترا صميعی، دائرةالمعارف کتابداری و اطلاعرسانی، بازیابی: ۱۵ مرداد ۱۳۹۲.
