استسقاء

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اِستسقاء» از واژگان قرآنی به معنای درخواست آب (باران) از خداوند هنگام خشکسالى‌ است. در روایات، برای استسقاء، آدابی از جمله رعایت خضوع، استغفار و توبه ذکر شده است. «نماز اِستسقاء» یا نماز باران، یكی از نمازهای مستحبی است.

واژه‌شناسی

استسقاء از ریشه «س‌ـ‌ق‌ـ‌ى» و به معناى درخواست سیراب کردن یا درخواست نوشیدنى ‌است. و در اصطلاح فقهى و تفسیرى درخواست آب (باران) از خداوند، هنگام خشکسالى‌ است.

در استحباب استسقاء، اختلافى بین فقیهان نیست؛ تنها ابوحنیفه این استحباب را منکر شده ‌است.

استسقاء در قرآن

واژه «استسقاء» فقط دو بار در قرآن مجید آمده است: آنجا که قرآن استسقاى حضرت موسى علیه‌السلام و شکافتن ۱۲ چشمه را بر اثر زدن عصا به سنگ، پس از درخواست بنى‌اسرائیل، بیان مى‌کند: «وَإِذِ اسْتَسْقَىٰ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ۖ كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ».

و نیز می فرماید: «وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطًا أُمَمًا ۚ وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ۚ وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَىٰ ۖ كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ ۚ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ». ابومسلم گفته است: معناى استسقا طبق عادت مردم، درخواست باران است، بنابراین انفجار سنگ و جوشش معجزه‌آساى آب بدست حضرت موسى علیه‌السلام از اجابت دعاى ایشان فراتر است.

همچنین در سوره هود بیان مى‌کند که حضرت هود علیه‌السلام قوم خود را براى نزول باران، به استسقا فراخواند: «وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَىٰ قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ». برخى گفته‌اند: قوم هود به خشکسالى و کمبود آب گرفتار شدند و این آیه به استسقاى ایشان اشاره دارد.

همین مطلب در جاى دیگر از حضرت نوح علیه‌السلام نیز نقل شده است که از مردم خواست تا براى نزول باران رحمت نیایش کنند: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا 💠 يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا».

از آیات پیشین و روایات، استفاده مى‌شود که استسقاء در امت‌هاى پیشین نیز بوده است. برخى مشروعیت استسقا در اسلام را از آیه ۶۰ سوره بقره استفاده کرده‌اند.

آداب استسقاء

خضوع و خشوع:

برخى، از نکوهش خداوند در آیه «فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» برداشت کرده‌اند که هنگام برگزارى نماز استسقا، امام باید با حال خضوع و خشوع به جایگاه نماز ‌برود.

استغفار و توبه:

قرآن از زبان حضرت نوح و حضرت هود علیهماالسلام، فرو فرستادن باران را بر استغفار متفرع کرده است. (سوره نوح/۷۱،۱۰ ـ۱۱؛ سوره هود/۱۱،۵۲) برخى با استفاده از این آیات، استغفار و توبه را از آداب استسقاء ‌دانسته‌اند.

از سیره پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و روایات، آداب فراوان دیگرى استفاده شده که فقیهان به آن فتوا داده‌اند؛ از قبیل سه روز روزه گرفتن، وارونه کردن عبا هنگام نماز، به پا داشتن نماز در بیابان، به همراه بردن کهنسالان و خردسالان و جدا‌کردن اطفال از ‌مادران.

منابع

• دائرة المعارف قرآن کریم، سید هادى موسوى خراسانى، ج۳، ص۸۸-۹۰.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن