الیقین بإختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین (کتاب)

نویسنده	سید بن طاووس
موضوع	فضایل امام علی عليه‌السلام
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقيق	محمدصادق انصاری
الیقین بإختصاص مولانا علی بإمرةالمؤمنین

«الیقین بإختصاص مولانا علیّ بإمرة المؤمنین» تألیف سید بن طاووس حلّی (م، ۶۶۴ ق)، کتابی است شامل روایاتى از منابع اهل سنت، در این باره که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، القابی چون «امیرالمؤمنین»، «یعسوب‌الدین» و «امام‌المتقین» را به حضرت على (علیه‌السلام) داده و این القاب اختصاص به آن حضرت دارد.

مؤلف

سید رضی‌الدین علی بن موسی معروف به سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ ق)، فقیه، محدث، متکلم و عارف بزرگ شیعه در قرن هفتم هجری است. جد اعلای او داود بن حسن مثنی، نوه پسری امام حسن (علیه‌السلام) و نوه دختری امام سجاد (علیه‌السلام) است.

وی از شاگردان ورام بن ابی فراس، محمد بن جعفر بن نما حلی، فخار بن معد موسوى‌، بود و علمای بزرگی نیز چون علامه حلى و ابن داوود حلی از شاگردان او هستند. سید بن طاووس نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد بود. وی را به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی «جمال العارفین» خوانده‌اند.

سید بن طاووس آثار بسیاری دارد که موضوع غالب آنها ادعیه و زیارات است. از جمله تألیفات او عبارتند از: الیقین بإختصاص علی بإمرة المؤمنین، مصباح الزائر، اللهوف، فرج المهموم، مهج الدعوات، سعد السعود، إقبال الأعمال، جمال الاسبوع، الدروع الواقیة.

معرفی کتاب

کتاب «الیقین بإختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین» در مورد فضایل حضرت امام علی علیه‌السلام و القاب مختلف آن حضرت بحث می‌کند. این کتاب به جهت شخصیت والا و ارزشمند سید ابن طاووس، از اعتبار و ارزش بالایی برخوردار است و همیشه مورد توجه علماء و فضلاء بوده است.

مؤلف انگیزه خود را در مقدمه چنین نگاشته است: «سن هفتاد سالگی را که گذراندم شنیدم برخی از مخالفین سخنانی می گویند از جمله اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله در حیات خودش، امام علی علیه‌السلام را امیرمؤمنان خطاب نکرده است. نمی دانم این سخن را از عناد و دشمنی گفته اند و یا از سر جهالت و عدم شناخت حضرت». وی سپس بیان می کند که برای ابطال دیدگاه آنان و بیان واقعیت ماجرا استخاره کرده و سپس به تألیف کتاب «الیقین» دست زده است. گویا تألیف این کتاب ناظر به سخن کسانى چون ابن ابى‌الحدید بوده که در جلد اول از «شرح نهج‌البلاغه» خود، ضمن اشاره به این موضوع مى‌گوید: «شیعه گمان مى‌کنند که على (ع) در زمان پیامبر به لقب امیرالمؤمنین خطاب شده و همه مهاجرین و انصار او را به این لقب خطاب کرده‌اند، اما این در اخبار محدثان ثابت نشده است».

ابن طاووس دو اثر دیگر در تکمیل یا استدراک کتاب «الیقین» تألیف کرده است: «الأنوار الباهرة» و «التحصین فی اسرار ما زاد على کتاب الیقین»؛ کتاب «التحصین» بعد از کتاب «الیقین» به رشته تحریر درآمده است که در آن منقولات سید‌ ‎از کتب شیعه بسیار است. کتاب «الیقین» همراه با کتاب «التحصین» در یک مجلد چاپ شده است.

کتاب «الیقین باختصاص مولانا علی بإمرة المؤمنین» توسط جواد خانی‌آرانی با عنوان «فقط حیدر امیرالمؤمنین است» به فارسی ترجمه شده است.

محتوای کتاب

کتاب «الیقین» داراى مقدمه‌اى مفصل و سه بخش در ابواب مختلف و یک خاتمه است. شیوه مؤلف چنین است که ابتدای هر باب، منبع حدیث و سپس اسانید آن را بر می شمارد. به گفته خود سید ابن طاووس ‎در کتاب «التحصین»، مجموع روایاتش در کتاب «الیقین» از ۳۰۰ گذشته است.

• مطالب مقدمه با عناوین فصل از هم متمایزند و شامل بیان انگیزه مؤلف، صفات امام علی علیه السلام، بیان تعداد ابواب کتاب الیقین، و علت نامگذاری کتاب است. بر اساس بیان ابن طاووس در مقدمه، کتاب باید ۲۲۰ باب باشد، که البته نسخه های موجود همه آن را ندارند.

• بخش اول: در علت نامیده شدن حضرت علی علیه‌السلام به «امیرالمؤمنین» و احادیثی که بیان می‌کنند علی بن ابی طالب علیه‌السلام در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه وآله، «امیرالمؤمنین» خوانده می‌شد است. این بخش ۱۷۷ باب دارد و در هر باب یک روایت ذکر شده است.
• بخش دوم: درباره علت نامیده شدن آن حضرت به «امام المتقین» است، که شامل ۲۴ باب و هر باب شامل یک روایت می‌باشد.
• بخش سوم: احادیثی است که لقب «یعسوب‌الدین» را برای آن حضرت اثبات کرده و در ۱۹ باب و هر باب شامل یک روایت است.

• خاتمه کتاب نیز شامل مطالب زیر است:

1. بیان دلالت هر سه لقب «امیرالمؤمنین، یعسوب‌الدین و امام المتقین» بر امام علی علیه السلام؛
2. بیان مصادر ابن طاووس در تألیف کتاب الیقین؛
3. صراحت و دلالت نصوص بر موضوع؛
4. نقل ماجرای لشکر اسامه و اینکه اسامه به نص رسول خدا امیر بر ابوبکر بود؛
5. داستان عمر و عباس در شام که هر دو اقرار کردند که علی علیه السلام احقّ بر امارت بر آنان است؛
6. اشاره به کتاب «الانوار الباهرة» خویش که ظاهرا از میان رفته است.

منابع کتاب

مؤلف در خاتمه بیان می کند که همه احادیث این کتاب را از کتابهایی که در کتابخانه اش بودند نقل کرده است. همچنین وی خود را ملتزم کرده است که تمام روایات این موضوع را از منابع و مصادر اهل سنت استخراج کند. برخى از این منابع عبارتند از: مناقب ابن‌ مردویه، مناقب خوارزمى، تاریخ بغداد، کتب ابن عقده، کتاب المعرفة ثقفى، کتاب المعرفة رواجنى، حلیة الاولیاء از ابونعیم اصفهانى و بسیارى از منابع دیگرى که بخشى از آنها اکنون موجود نیست، مانند کتاب «مناقب» که آن را تألیف محمد بن جریر طبرى صاحب تاریخ طبری مى‌داند.

در مجموع، کثرت منابع سید بن طاووس و دستیابى او به کتبى که امروزه در دست نیست، داراى اهمیت و قابل توجه است؛ چنانکه بیان سلسله اسناد، اعتبار کتاب را بیشتر مى‌کند.

منابع

• دایرةالمعارف تشیع، جلد ۲.
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، سایت اندیشه قم.