نزهة الناظر و تنبیه الخاطر (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱۳: سطر ۱۳:
 
|تعداد جلد= 1
 
|تعداد جلد= 1
  
−
|عنوان افزوده1= ترجمه
+
|عنوان افزوده1=تحقیق 
  
−
|افزوده1= عبدالهادی مسعودی
+
|افزوده1=سید محمدباقر موحدابطحی
  
−
|عنوان افزوده2=
+
|عنوان افزوده2= ترجمه
  
−
|افزوده2=
+
|افزوده2=عبدالهادی مسعودی
  
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/37409/ نزهة الناظر و تنبيه الخاطر]
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/37409/ نزهة الناظر و تنبيه الخاطر]
  
 
}}
 
}}
−
{{مقاله از یک نشریه}}
 
  
−
کتاب '''«نزهة الناظر و تنبیه الخاطر»''' تألیف [[حسین بن محمد حلوانی|حسین بن محمد بن حسن الحلوانی]] از علمای [[شیعه]] قرن پنجم است. «نزهة الناظر» به راستى بوستان خستگان اندیشه است. تلألؤ سخنان [[حکمت]] آموز [[معصوم|معصومین]] علیهم السلام، خواننده را در فضایى تماشایى فرو مى برد و به امتداد خواندن او را از دنیا و بندهاى شیطانى آن می رهاند و با حقیقت نهفته در ژرفاى کلمات پیشوایان هدایت آشنا مى سازد. این کتاب افزون بر مفید بودن براى عموم مردم، نیاز پژوهشگران را به احادیث یک معصوم مشخص در زمینه مسائل [[اخلاق|اخلاقی]] و اجتماعى برطرف مى کند.
+
کتاب '''«نُزهة الناظر و تنبیه الخاطر»''' تألیف [[حسین بن محمد حلوانی]] از علمای [[شیعه]] در قرن پنجم قمری است. «نزهة الناظر» حاوی مجموعه‌ای از سخنان حکمت آمیز [[پیامبر اکرم]] صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ و [[ائمه اطهار]] علیهم‌السلام در موضوعات گوناگون [[اخلاق|اخلاقی]] و اجتماعى است.
  
−
==مؤلف کتاب==
+
==مؤلف==
 +
[[حسین بن محمد حلوانی]]، ادیب، محدث و متکلم [[شیعه]] در قرن پنجم قمری است.
  
−
کتاب «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» افزون بر قوت محتوایی و علوّ معانی، داراى مؤلفى شناخته شده و معلوم است. مؤلف نام خود را [[حسین بن محمد حلوانی|حسین بن محمد بن الحسن]] مى نامد. [[علامه مجلسی]] نیز در باب (ما جمع من جوامع کلم امیرالمؤمنین علیه السلام) هنگام اشاره به کتاب هایى که برخى از احادیث درباره [[امام علی]] علیه السلام را در خود جاى داده اند از نزهه الناظر نام مى برد و آن را تألیف حسین بن محمد بن حسن مى داند.<ref> بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۶.</ref>  
+
حلوانی نزد الشریف محمد بن الحسن بن حمزه ابویعلی جعفرى ـ که از مراجع شیعه پس از [[شیخ مفید]] و داماد و جانشین او بوده ـ<ref> ر.ک: رجال نجاشی، رقم ۷۰۸؛ فرحة الغری، ص ۱۲۵.</ref> درس خوانده و چون محل سکونتش محله کرخ [[بغداد]] بوده است از محضر عالمانى چون [[شیخ طوسی]]، [[سید مرتضى]] و [[سید رضی]] بهره برده است.
  
−
بر همین اساس، نظر [[محدث نوری|شیخ نوری]]<ref> خاتمه مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۹۲، رقم ۳۹.</ref> ـ که کتاب را به ابویعلى محمد بن حسن جعفری<ref> او استاد حلوانى و جانشین [[شیخ مفید]] می باشد و همراه نجاشی، غسل و تجهیز سید مرتضى را در سال ۴۳۶ ق عهده دار بوده است. ر.ک: نجاشی، رقم ۱۰۷۰.</ref> نسبت داده است ـ درست نیست و همان گونه که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|شیخ آقا بزرگ]] مى گوید<ref> الذریعه، ج ۴، ص ۲۵۹.</ref> این مطلب با تصریح مؤلف به نام خود در پایان کتاب سازگار نیست و منشأ اشتباه، دو شرح نوشته شده از سوى ابویعلى جعفرى بر دو حدیث از کتاب است.<ref> رجوع کنید به بخش احادیث امام باقر علیه السلام و امام جواد علیه السلام.</ref>
+
از آثار مهم حلوانی می توان به این دو کتاب اشاره نمود: «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» و «نهج النجاة فی فضائل أمیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین من ذریته».
  
−
حلوانی نزد الشریف محمد بن الحسن بن حمزه ابویعلی جعفرى ـ که از مراجع شیعه پس از [[شیخ مفید]] و داماد و جانشین او بوده ـ<ref> ر.ک: رجال نجاشی، رقم ۷۰۸؛ فرحه الغری، ص ۱۲۵.</ref> درس خوانده و چون محل سکونتش محله کرخ [[بغداد]] بوده است از محضر عالمانى چون [[شیخ طوسی]]، [[سید مرتضى]] و [[سید رضی]] بهره برده است.
+
==معرفی کتاب==
 +
کتاب «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» افزون بر قوت محتوایی و علوّ معانی، داراى مؤلفى شناخته شده و معلوم است. [[علامه مجلسی]] نیز در باب «ما جمع من جوامع کلم امیرالمؤمنین» هنگام اشاره به کتاب هایى که برخى از احادیث درباره [[امام علی]] علیه السلام را در خود جاى داده اند، از «نزهة الناظر» نام مى برد و آن را تألیف حسین بن محمد بن حسن حلوانی مى داند.<ref> بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۶.</ref>  
  
−
==انگیزه تألیف==
+
بر همین اساس، نظر [[محدث نوری|شیخ نوری]]<ref> خاتمه مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۹۲، رقم ۳۹.</ref> ـ که کتاب را به ابویعلى محمد بن حسن جعفری<ref> او استاد حلوانى و جانشین شیخ مفید می باشد و همراه نجاشی، غسل و تجهیز سید مرتضى را در سال ۴۳۶ ق. عهده دار بوده است. ر.ک: نجاشی، رقم ۱۰۷۰.</ref> نسبت داده است ـ درست نیست و همان گونه که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] مى گوید<ref> الذریعه، ج ۴، ص ۲۵۹.</ref> این مطلب با تصریح مؤلف به نام خود در پایان کتاب سازگار نیست و منشأ اشتباه، دو شرح نوشته شده از سوى ابویعلى جعفرى بر دو حدیث از کتاب است.
 +
 
 +
سبک شناخت نگارش هاى حدیثى [[شیعه|شیعه]] نشان از آن دارد که [[محدث|محدثان]] شیعه، نگاشته هاى خود را بیشتر به شکل موضوعی تنظیم مى نموده و چینش احادیث را بر اساس محتوا و مضمون -و نه گوینده و راوى [[حدیث]]- سامان مى داده اند. در این میان، تنها چند مؤلف انگشت شمار داریم که نه از شیوه موضوعى، بلکه از سبک [[مسند|مسندى]] پیروى کرده و احادیث هر [[عصمت|معصوم]] را جداگانه و هر کدام را در یک فصل آورده و کتاب را به ترتیب معصومان علیهم السلام مرتب ساخته اند. کتاب مشهور [[تحف العقول]] از [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرانى]] در قرن چهارم و [[الدرة الباهرة|الدرّه الباهره]] منسوب به [[شهید اول|شهید اول]] در قرن هشتم از این زمره اند و کتاب حاضر (نزهة الناظر) حلقه میانى این دو کتاب است.
  
−
[[حسین بن محمد حلوانی|حلوانى]] در عصر طلایى فرهنگ و ادب مى زیسته و سخن نخست مجامع فرهنگى آن روزگار، فصاحت و [[بلاغت]] و سلاست بوده است. او به مانند سلف صالح خویش، [[سید رضی|سید رضى]] پا به میدانى نهاد که قهرمانى اش از آنِ سخنوران بود و در عرصه اى به طرح اندیشه هاى علوى و جعفرى و معارف [[اهل بیت]] علیهم السلام پرداخت که شعر و نثر و مقامه نویسى نشانه فضل بود.  
+
نویسنده، به جهت اینکه کتاب از اختصار خارج نشود، [[سند حدیث|اسناد]] روایات را حذف کرده است. این کتاب افزون بر مفید بودن براى عموم مردم، نیاز پژوهشگران را به احادیث هر یک از معصومین در زمینه مسائل [[اخلاق|اخلاقی]] و اجتماعى برطرف مى کند.
  
−
در عصر او متعلمان، کتاب های [[جاحظ]] و ابن عبیده ریحانى و سخنان عتابى و اشعار ابان لاحقی را فرا مى گرفتند و در این میان اراده غالب حاکمان بر حذف و مهجور نهادن سخنان فصیح و نغز [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم [[شیعه|شیعه]] علیهم السلام بود و این، زمینه را به نفع دیوانیان و به زیان شیعیان آماده مى ساخت. او فضاى معاصر خویش را چنین ترسیم می کند:
+
==انگیزه تألیف==
  
−
هرگاه از [[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان]] علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام یاد می شود رنگ چهره دگرگون شود و اگر اندرزى نیکو یا حکمتى رسا و یا عبارتى برجسته و خطبه اى نمایان و نوشته اى شیوا روایت شود متغیر گردد و شنونده مى گوید من و امثال من چنین خبرى نشنیده ایم و من مى گویم اگر به دیده انصاف بنگرى و از زورگویى و مخالفت کناره بگیری خواهى دانست که آن چه شنیده اى نمى از یمى و کمى از فراوان است.<ref> برگه نخست نسخه خطى کتاب.</ref>
+
در عصر [[حسین بن محمد حلوانی|حلوانى]]، متعلّمان، کتاب های [[جاحظ]] و ابن عبیده ریحانى و سخنان عتابى و اشعار ابان لاحقی را فرا مى گرفتند و در این میان اراده غالب حاکمان بر حذف و مهجور نهادن سخنان فصیح و نغز [[ائمه اطهار|امامان]] معصوم علیهم السلام بود و این، زمینه را به نفع دیوانیان و به زیان [[شیعه|شیعیان]] آماده مى ساخت. او فضاى معاصر خویش را چنین ترسیم می کند:
  
−
حلوانى سیاست هاى کهنه [[بنى امیه]] را زمینه ساز جریان هاى عصر خویش مى داند. او به سیاست [[مروان|عبدالملک بن مروان]] اشاره مى کند که همچون سلف بدکار خویش ([[معاویه]]) تمام تلاش خویش را در خاموش کردن نور علوى بکار برد و نیز به شواهدى همچون شیوه تحدیث [[حسن بصری|حسن بصرى]] از [[امام علی]] علیه السلام که چون قصد داشت حدیثى از امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|علی]] علیه السلام نقل کند از بیم بنى امیه مى گفت: قال أبو [[حضرت زینب سلام الله علیها|زینب]].<ref> همان.</ref>
+
«هرگاه از [[امام علی علیه السلام|امیرمؤمنان]] و دیگر [[ائمه|امامان]] علیهم السلام یاد می شود، رنگ چهره دگرگون شود و اگر اندرزى نیکو یا حکمتى رسا و یا عبارتى برجسته و خطبه اى نمایان و نوشته اى شیوا روایت شود، متغیر گردد و شنونده مى گوید من و امثال من چنین خبرى نشنیده ایم و من مى گویم اگر به دیده انصاف بنگرى و از زورگویى و مخالفت کناره بگیری، خواهى دانست که آن چه شنیده اى کمى از فراوان است».<ref> برگه نخست نسخه خطى کتاب.</ref>
  
−
حلوانى استمرار این جریان را موجب نسبت دادن فضایل و [[مناقب]] و حتى سخنان شیوا و بلیغ [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام به رقیبان و دشمنان ایشان مى داند و سخنان ادبى [[ابن مقفع]] زندیق و [[جاحظ]] عثمانى و همگنان اینان را زمینه اى مى داند که کلمات گهربار علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش را به چنین اشخاصى نسبت دهند و شاید برخى از آنان هم در اقتباس آشکار و پنهان از سخنان علی علیه السلام متهم باشند.<ref> همان و نیز صفحه پایانى کتاب آن جا که گوید: و هر کس کتاب هاى ریحانى و چندى دیگر را صفحه زند می فهمد که سخنان خود را از کلمات بزرگان ما همچون امیرمؤمنان برگرفته اند.</ref>
+
حلوانى سیاست هاى کهنه [[بنى امیه]] را زمینه ساز جریان هاى عصر خویش مى داند. او به سیاست [[عبدالملک بن مروان]] که همچون سلف بدکار خویش ([[معاویه]]) تمام تلاش خویش را در خاموش کردن نور علوى بکار برد اشاره مى کند و نیز به شواهدى همچون شیوه تحدیث [[حسن بصری|حسن بصرى]] از [[امام علی]] علیه السلام که چون قصد داشت حدیثى از امیرالمؤمنین [[امام علی علیه السلام|علی]] علیه السلام نقل کند از بیم بنى امیه مى گفت: قال أبو [[حضرت زینب سلام الله علیها|زینب]].<ref> همان.</ref>
  
−
او به صراحت اعلام مى دارد که قصد کلی، اطفاى نور الهى و انهدام آثار [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام است، اگر چه خدا از خاموش شدن نور خود ابا دارد. حلوانى سپس عبارت [[سید رضى]] را در تأیید گفته خود نقل مى کند که این دشمنان را به دو دسته جاهل و گمراه و فرو رفته در ظلمت از یک سو و آگاه از فضایل اهل بیت و عالم کاتم و حیله گر تقسیم مى کند که هر دو دسته به دنبال دنیاى خویش و روزى خوردن از قلم بى زخم و ریش خودند که نویسنده آن را در کف ندارد، بلکه سر به چرخش چشم و دست حاکمان دارد.
+
حلوانى استمرار این جریان را موجب نسبت دادن فضایل و [[مناقب]] و حتى سخنان شیوا و بلیغ [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام به رقیبان و دشمنان ایشان مى داند و سخنان ادبى [[ابن مقفع]] زندیق و جاحظ عثمانى و همگنان اینان را زمینه اى مى داند که کلمات گهربار علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش را به چنین اشخاصى نسبت دهند و شاید برخى از آنان هم در اقتباس آشکار و پنهان از سخنان علی علیه السلام متهم باشند.<ref> همان؛ و نیز صفحه پایانى کتاب آن جا که گوید: و هر کس کتاب هاى ریحانى و چندى دیگر را صفحه زند می فهمد که سخنان خود را از کلمات بزرگان ما همچون امیرمؤمنان برگرفته اند.</ref>
  
−
نکته جالب توجه، اقتداى حلوانى به سید رضى در مبارزه با این وضعیت است. او به همان گونه که سید رضی سخنان بلیغ علی علیه السلام را برگزید و تنها به جمع آورى و حتی تقطیع سخنان و بخش هایى از خطبه ها و نامه هاى بلند و کوتاه حضرتش همت گماشت آن دسته از [[احادیث]] ائمه را آورده که از [[بلاغت]] بیشتری برخوردارند. ما مى توانیم کار حلوانى را تکمیل کار سید رضى در ادامه گردآورى سخنان بلیغ [[ائمه اطهار|ائمه]] بدانیم که مقصود اولیه و اصلى سید رضى هم بوده است و کتاب [[خصائص الائمه]] علیهم السلام که بعدها در خصائص امیرالمؤمنین علیه السلام متوقف و به همان نامیده شد در واقع طرح و پى ریزى زمینه آن بوده است. در این میان نقلِ سخنان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیشتر است تا سخنان امامان علیهم السلام را تقویت کند و به این اندیشه کلامى [[شیعه]] قوت بخشد که همه جرعه نوشان جام نبوت اند. ما ترجمه بخشى از مقدمه کتاب را که خود گویای هدف مؤلف است مى آوریم:
+
او به صراحت اعلام مى دارد که قصد کلی دشمنان، اطفاى نور الهى و انهدام آثار [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام است، اگرچه خدا از خاموش شدن نور خود ابا دارد. حلوانى سپس عبارت [[سید رضى]] را در تأیید گفته خود نقل مى کند که این دشمنان را به دو دسته جاهل و گمراه و فرو رفته در ظلمت از یک سو و آگاه از فضایل اهل بیت و عالم کاتم و حیله گر تقسیم مى کند که هر دو دسته به دنبال دنیاى خویش و روزى خوردن از قلم بى زخم و ریش خودند که نویسنده آن را در کف ندارد، بلکه سر به چرخش چشم و دست حاکمان دارد.
  
−
اما بعد، براى تو پرتوهایی از سخنان کوتاه و کلمات معجزآسا و حکمت هاى فروزان و پندهاى درخشان اهل بیت علیهم السلام برگرفته و بنوشته ام که چشم تماشاى تو را شادى بخشد و اندیشه تو را بیدار کند و اسناد آن ها را حذف کردم تا کتاب از اختصار مطلوب به در نرود و طرفه سخنانى از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر آن ها مقدم کردم تا بدین نکته رهنمون گردم که اهل بیت جرعه کشان دریاى مالامال اویند و از دانش ژرفش جان خود برمى افروزند و پیامبر ـ درودهای خدا بر او باد ـ ریشه اى است و اهل بیت شاخ و برگ اویند، اوست شهر دانش و آنانند درهاى شهر، اوست آسمان و [[حکمت]] و آنانند وسیله (رسیدن) به آن، اوست معدن و سرچشمه بلاغت و آنانند شکوفه و خرمى آن، درودهاى خدا بر آنان باد. اگر آن چه راویان عادل از آنان روایت کرده اند فراهم مى آمد نه طومارها گنجاش آن را داشتند و نه پرونده ها یارای دربرگرفتن آن، که آنان سخن به حکمت مى گویند و لب به اندرز می گشایند، اما من بر سخن امیرمؤمنان علیه السلام اعتماد کردم که فرمود: روح هر دانش را برگیرید و ظرف و پوسته را وانهید که دانش فراوان است و عمر رو به پایان.
+
نکته جالب توجه، اقتداى حلوانى به سید رضى در مبارزه با این وضعیت است. او به همان گونه که سید رضی سخنان بلیغ علی علیه السلام را برگزید و تنها به جمع آورى و حتی تقطیع سخنان و بخش هایى از خطبه ها و نامه هاى بلند و کوتاه حضرتش همت گماشت ([[نهج البلاغه]])، آن دسته از [[احادیث]] ائمه را آورده که از [[بلاغت]] بیشتری برخوردارند. می توان کار حلوانى را تکمیل کار سید رضى در ادامه گردآورى سخنان بلیغ [[ائمه اطهار|ائمه]] دانست که مقصود اولیه و اصلى سید رضى هم بوده است و کتاب «[[خصائص الائمه]]» علیهم السلام در واقع طرح و پى ریزى زمینه آن بوده است. در این میان، نقلِ سخنان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه وآله بیشتر است تا سخنان امامان علیهم السلام را تقویت کند و به این اندیشه کلامى [[شیعه]] قوت بخشد که همه جرعه نوشان جام نبوت اند.  
  
 
== محتوای کتاب ==
 
== محتوای کتاب ==
−
سبک شناخت نگارش هاى حدیثى [[شیعه|شیعه]] نشان از آن دارد که [[محدث|محدثان]] شیعه، نگاشته هاى خود را بیشتر به شکل موضوعی تنظیم مى نموده و چینش احادیث را بر اساس محتوا و مضمون و نه گوینده و راوى [[حدیث]] سامان مى داده اند. در این میان تنها چند مؤلف انگشت شمار داریم که نه از شیوه موضوعى بلکه از سبک [[مسند|مسندى]] پیروى کرده و احادیث هر [[عصمت|معصوم]] را جداگانه و هر کدام را در یک فصل آورده و کتاب را به ترتیب معصومان علیهم السلام مرتب ساخته اند. کتاب مشهور [[تحف العقول]] از [[ابن شعبه حرانی|ابن شعبه حرانى]] در قرن چهارم و [[الدرة الباهرة|الدرّه الباهره]] منسوب به [[شهید اول|شهید اول]] در قرن هشتم از این زمره اند و کتاب حاضر (نزهة الناظر) حلقه میانى این دو کتاب است.
+
این کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، سیزده فصل و یک خاتمه است. اگرچه هدف نویسنده، گردآوری روایات [[ائمه]] علیهم السّلام بوده است، اما به تعبیر وی، کلام [[رسول الله]] صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ اصل و کلام ائمه فرع بوده و آن حضرت شهر علم و ائمه ابواب آن هستند، لذا بیش از صد [[حدیث]] از سخنان درربار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ را بر سخنان آن بزرگواران مقدم نموده است.
−
 
 
−
اینک یک حدیث نغز را که به موضوعى مورد نیاز امروز و همیشه پرداخته و ما آن را در دیگر منابع کهن حدیثی نیافتیم و از این رو مى توان آن را از کنوز معنوی دانست که به همت [[حسین بن محمد حلوانی|حلوانى]] محفوظ مانده است، تقدیم مشتاقان مى کنیم و ترجمه آن را نیز مى آوریم:
 
  
−
و قال الصادق علیه السلام: لِبَعض شیعَتِهِ یوصیهِ لمّا أخبَرَهُ أنَّ السُّلطان قد قَبِلَهُ وأقبَلَ علیه: اعلم أنَّ التّشاغُلَ بالصَّغیر یخِلُّ بالمُهِمّ، و إفرادُ المهمّ بالشُّغلِ یأتى على الصَّغیر و یلحِقُهُ بالکبیر، و إنّما یمنى بهاتَین الخَلَّتین السلطان الذى تَحمِلُهُ قِلّه الثّقه على ترک الاستکفاء، فیکون کالنَّهر بین الأنهار الصِّغار تَتَفَجَّرُ إلیه عظام الأودیه، فإن تَفَرَّدَ بِحَمل ما تؤدّى إلیه لم یلبَث أن یغمُرَه فیعود نَفعُهُ ضرراً، فإن تَشَعَّبَتهُ مَجار تَعلَقُ به حَمَلَ بَعضُهُ بعضاً، فعادَ جَنابُهُ خَصیباً. فَابدأ بالمهمّ، ولا تَنسَ النَّظَرَ فى الصغیر، واجعل للاُمور الصِّغار مَن یجمَعُها و یعرِضُها علیک دُفعَتَین أو أکثرَ على کَثرَتِها و قِلَّتِها، وانصِب نَفسَک لشُغلِ الیومِ قَبلَ أن یتَّصِلَ به شُغلُ غَد، فَیمتَلئ النَّهرُ الذی قَدَّمتُ ذِکرَهُ، و تَلَقَّ کُلَّ یوم بِفَراغِکَ فیما قَد رَسَمتَهُ لَهُ مِنَ الشُّغلِ فى أمسِ. و رَتِّب لِکُفاتِک فى کلِّ یوم ما یعمَلونَهُ فی غَد، فإذا کانَ فى غَد فاستَعرِض مِنهُم ما رتَّبتَهُ لَهُم بالأمسِ، وأخرج إلى کلِّ واحد بما یوجِبُهُ فِعلُهُ مِن کَفایه أو عَجز، فأمحُ العاجِزَ وأثبِتِ الکافی. و شَیع جَمیلَ الفعلِ بجمیلِ القَول؛ فإنَّک لَن تَستَمیلَ العاقِلَ بِمِثلِ الإحسانِ. واجعَل إحسانَکَ إلى المُحسِنِ، تُعاقِبُ به المُسیءَ؛ فَلا عُقوبه للمُسیء أبلَغُ مِن أن یراکَ قَد أحسَنتَ إلى غَیرِهِ، ولَم تُحسِن إلیه، ولاسیما إن کان ذلک مِنکَ، بِاستِحقاق؛ فَإنَّ المُستَحِقَّ یزیدُ فیما هَوَ علیه، والمُقَصِّر ینتَقِلُ عَمّا هو فیه. و ملاکُ أمرِ السُّلطان مُشاوَره النُّصَحاء، و حِراسه شأنِهِم، و ترَکُ الاِستِقراء، واستِثباتُ الأمورِ.
+
در ادامه کتاب، کلمات ائمه علیهم السّلام به ترتیب، در بخش‌های مجزا ذکر شده است. بیشترین تعداد احادیث به [[امام علی]] علیه‌السّلام با ۶۷ و [[امام صادق]] علیه‌السّلام با ۷۱ حدیث اختصاص دارد. روایات نقل شده از سایر ائمه علیهم السّلام در حدود ۳۰ حدیث است. از [[حضرت مهدی]] عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف تنها یک روایت مفصل ذکر شده است. این روایت را [[شیخ صدوق]] در «[[کمال الدین و تمام النعمه (کتاب)|کمال الدین]]» به سه طریق نقل کرده است.
  
−
[[امام صادق]] علیه السلام: در سفارش به یکى از شیعیانش ـ چون به حضرتش خبر داد که سلطان وى را پذیرفته و به او رو آورده است ـ گفت بدان که اشتغال به کارهاى کوچک کارهاى مهم را مختل مى کند و تنها پرداختن به کارهاى مهم هم کارهاى کوچک را به امور مهم تبدیل مى کند و سلطانى این دو کار (اشتباه) را مى کند که از سر بى اعتمادی، کسى را به کار نمى گیرد و مانند جویی در میان جوى هاى کوچک مى شود که رودهاى بزرگ به آن مى ریزد، پس اگر بخواهد خود به تنهایى آن ها را ببرد دیری نمى گذرد که آب ها آن را در خود فرو مى برند و سودش به زیان تبدیل مى شود، اما اگر آن را در شعبه هاى فرعى و متعددى بریزد هر یک مقدارى از آب را مى برند و گرداگرد خود را سبز و خرم می سازند. پس از کارهاى مهم بی آغاز و کارهاى کوچک را هم در نظر گیر و کسى را براى کارهاى کوچک بگمار تا آن ها را دوبار یا کمتر و بیشتر، بسته به مقدارشان، بر تو عرضه کند. و به کار امروز بپرداز، پیش از آن که کار فردا به آن بپیوندد که همان جویى که برایت گفتم پر مى شود و هر روز در اوقات فراغتت به وظایفى بپرداز که برایت گفتم و از روز قبل مانده است. و هر روز وظایف فرداى هر کارمندت را مرتب و معین کن و فردایش آن چه را برایشان مرتب کرده بودى از آنان بخواه و با هر کس مناسب کارش رفتار کن، اگر لایق و با کفایت بوده، باقى اش بگذار و ناتوانان را برکنار کن. و کار زیبا را با گفتار زیبا پى گیر که عاقل را با چیزى به مانند [[احسان]] جذب نمى کنى و به نیکوکار، نیکی کن که همین، کیفر بدکار است و کیفرى بدترى از آن براى او نیست که ببیند تو به دیگران نیکى کردی و به او نیکى نکردى به ویژه اگر این از سر شایستگی و استحقاق باشد که در این صورت شایستگان بر کوشش خود مى افزایند و کم کاران، رفتار خود را تغییر مى دهند و اساس کار سلطان، مشورت با خیرخواهان و نگهدارى از شأن آنان است و برنیاشفتن و درنگ در امور.
+
در انتها، نمونه‌ احادیث کتاب حاضر به ترتیب معصومین علیهم السلام ذکر می شود:
  
−
==نسخه‌ها و چاپ‌هاى کتاب==
+
# [[رسول الله]] صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌: لیس بمؤمن من باتَ شَبعان ریّان و جارُه جائع ظَمآن.
−
آنچه از نسخه هاى کتاب در دست است سه نسخه خطى متعلق به کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]،<ref> این نسخه از سوى مقام معظم رهبرى آیت الله خامنه اى به کتابخانه آستان قدس هدیه شده و با شماره عمومی ۱۹۶۰۰ در بخش کتب خطى این کتابخانه نگهدارى مى شود.</ref> کتابخانه [[مسجد اعظم قم]]<ref> این نسخه در ضمن مجموعه اى با رقم ۲۷۱۲ در بخش کتب خطی کتابخانه مسجد اعظم قم نگهدارى مى شود که به وسیله مرجع دینی عصر آیت الله حاج آقا حسین طباطبایى بروجردی (۱۲۹۲ـ۱۳۸۰ ق) تأسیس شد.</ref> و نسخه شخصى سید محمد موحد محمدى اصفهانی<ref> مطابق گزارش مصححان مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف این نسخه به خط حاج سید ابوالقاسم صفوى اصفهانى ـ طاب ثراه ـ بوده که در نجف اشرف وفات یافته است.</ref> است. دو نسخه چاپى نیز سراغ داریم که یکى به سال ۱۴۰۴ ق در [[مشهد]] مقدس به طبع رسیده و افست از چاپ [[نجف]] اشرف<ref> این کتاب از سوى مطبعه حیدریه در ۵۸ صفحه در قطع وزیرى و به سال ۱۳۵۶ ق در نجف و با مقدمه سید محمدصادق بحرالعلوم به چاپ رسیده است. این چاپ، غیر از چاپ سال ۱۲۸۴ ق است که در دسترس شیخ آقا بزرگ تهرانى بوده و آن را پر غلط خوانده است ر.ک: محمدهادى امینی، معجم المطبوعات النجفیه، ص ۳۶۲، رقم ۱۶۳۱؛ الذریعه، ج ۲۴، ص ۱۲۷، رقم ۶۳۷.</ref> مى باشد و دیگرى نسخه چاپ شده به سال ۱۴۰۸ ق در [[قم]].<ref> این کتاب تحقیق مؤسسه الإمام المهدی علیه السلام و به اشراف آیت الله سید محمدباقر موحد ابطحى بوده و در چاپخانه مهر قم چاپ و منتشر شده است.</ref>
+
# [[امام علی]] علیه‌السّلام: اکثرُ مصارع العقول تحت بُروق الاطماع (المطامع).
−
 
+
# [[امام حسن]] علیه‌السّلام: النعمة محنة فإن شکرتَ کانت کنزا و إن کفرتَ صارت نقمة.
−
نسخه خطى اول از دیگر نسخه ها کهن تر و متعلق به قرن یازدهم است. متن [[احادیث]] این نسخه تا حدى از بقیه نسخه ها صحیح تر مى نماید و اعراب اندکى هم دارد که در برخى موارد راهگشاست. این نسخه در دسترس مصححان قبلى نزهه الناظر نبوده و در سال هاى اخیر به کتابخانه بزرگ آستان قدس رضوى در مشهد هدیه شده است.<ref> ما این نسخه را با علامت (أ) مشخص کرده ایم و به دو نسخه آمده در پانوشت نسخه چاپی، تصحیح آقاى ابطحى با (ب) که مواردش بیشتر است و (ج) که نادر است اشاره کرده ایم.</ref> از این نسخه چند صفحه ساقط شده که بخشى از احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و بخش کوچکى از احادیث [[امام علی]] علیه السلام را ندارد و نیز چند [[حدیث]] از احادیث [[امام کاظم]] علیه السلام به میان احادیث [[امام سجاد]] علیه السلام آمده و با آن خلط شده است. خوشبختانه مستنسخ مطلع کتاب در حاشیه متن به این موارد تذکر داده است. این نسخه چند صفحه هم اضافه دارد که دو صفحه در مقدمه و یک صفحه در شرح احادیث پیامبر است.
+
# [[امام حسین]] علیه‌السّلام: لولا ثلاثة ما وضع ابن آدم رأسه لشیء، الفقر و المرض و الموت.
−
 
+
# [[امام سجاد]] علیه‌السّلام: اعظم الناس خطرا من لم یر الدنیا خطرا لنفسه.
−
در استفاده از نسخه ها، ما نسخه چاپى در دسترس را که آیت الله ابطحى اصفهانى آن را به طبع رسانده است اصل قرار دادیم، زیرا ایشان هر دو نسخه خطى در دسترس خود و نیز نسخه چاپى اسبق را در مجموع متن و پانوشت تصحیح خود آورده و آن ها را از هم جدا و متمایز کرده است.
+
# [[امام باقر]] علیه‌السّلام: معالجة الموجود افضل من انتظار المفقود.
−
 
+
# [[امام صادق]] علیه‌السّلام: اطلبوا العلم و لو بخَوض اللُجج و شقّ المهج.
−
افزون بر این ما در موارد بسیارى از متن کتاب [[الدرة الباهرة (کتاب)|الدره الباهره]] و گاه [[بحارالانوار]] نیز استفاده کرده ایم، زیرا بخش بزرگی از الدره الباهره را مى توان برگرفته از نزهة الناظر دانست و از این رو مى تواند نسخه ناقصى از آن بشمار آید و همین مسأله در کتب جوامع و واسطه مانند بحارالانوار که از نزهه الناظر حدیث نقل کرده اند، جارى است.
+
# [[امام کاظم]] علیه‌السّلام: من تکلّف ما لیس من عمله ضاع عملُه و خاب أملُه.
−
 
+
# [[امام رضا]] علیه‌السّلام: الناس ضربان؛ بالغ لا یکتفی و طالب لا یجد.
−
همچنین در تصحیح متن به شیوه انتقادى نیز نظر داشته و در معدود مواردى که هیچ یک از نسخه ها صحیح به نظر نمى آمده است پیشنهاد خود را ارائه داده و نسخه هاى دیگر را گزارش کرده ایم و در ترجمه هم مطابق نظر نهایى خود عمل کرده ایم. در مواردى نیز تفاوت هاى ریز و جزئى را که اثرى در فهم و تفسیر متن ندارد گزارش نکرده تا از فزونی پانوشت ها جلوگیرى کنیم و در عوض، تلاش کرده ایم تا نشانی احادیث را از کتب تألیف شده پیش از حلوانى استخراج نماییم و از این طریق بر اعتبار مضامین کتاب بیفزاییم و تنها در مواردى به کتب متأخر از نزهه الناظر ارجاع داده ایم که توفیق دسترسى به منبع کهنتر را نداشته ایم.<ref> گفتنى است براى جداسازى منابع شیعى و اهل سنت ما از علامت (؛) استفاده کرده ایم.</ref>
+
# [[امام جواد]] علیه‌السّلام: القصد الی الله تعالی بالقلوب أبلغ من إتعاب الجوارح بالاعمال.
−
 
+
# [[امام هادی]] علیه‌السّلام: من لم یحسن أن یمنع لم یحسن أن یعطی.
−
براى تسهیل در درست خوانى و فهم احادیث، اقدام به اعراب گذارى و ترجمه لغات دشوار و نیز ترجمه همه متن کتاب به فارسی نموده و جهت جلوگیرى از ازدحام علامت هاى اعراب از نهادن علامت سکون و حرکات حروف اشباع شده و نیز برخى دیگر از علامت های غیرضرور خوددارى نموده ایم. و منابع آورده شده در پانوشتِ تصحیح های جدید کتاب، راه محققان را براى دسترسى به اسناد هر حدیث و مضمون هاى مشابه آمده در احادیث دیگر هموار مى سازد.
+
# [[امام عسکری]] علیه‌السّلام: أولی الناس بالمحبة من املوه.
 +
# [[امام مهدی]] علیه‌السّلام: کان علی بن الحسین زین العابدین علیه‌السّلام، یقول فی سجوده فی هذا الموضع -و اشار بیده الی الحجر تحت المیزاب-: «عُبَیدُک بفنائک، فقیرُک بفنائک، مسکینُک بفنائک (سائلک بفنائک)، یسألک ما لا یقدر علیه غیرُک».
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
سطر ۸۰: سطر ۸۲:
  
 
==منابع==
 
==منابع==
−
 
+
*"چشم تماشا؛ ترجمه نزهة الناظر و تنبیه الخاطر"، هادی قمی، مجله آینه پژوهش، شماره ۹۲.
−
* دو ماهنامه آینه پژوهش، شماره ۹۲.
+
*[[نرم افزار جامع الاحادیث ۵ / ۳|نرم افزار جامع الاحادیث]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
−
 
+
[[رده:منابع حدیثی]][[رده:کتاب‌های اخلاق اسلامی]]
−
==متن کتاب ==
 
−
[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/37409/ '''نزهة الناظر و تنبیه الخاطر''']
 
−
[[رده:منابع حدیثی]]
 
 
{{حدیث}}
 
{{حدیث}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۸

نزهة الناظر و تنبيه الخاطر.jpg
نویسنده حسین بن محمد حلوانی
موضوع احادیث شیعه
زبان عربی
تعداد جلد 1
تحقیق سید محمدباقر موحدابطحی
ترجمه عبدالهادی مسعودی

نزهة الناظر و تنبيه الخاطر

کتاب «نُزهة الناظر و تنبیه الخاطر» تألیف حسین بن محمد حلوانی از علمای شیعه در قرن پنجم قمری است. «نزهة الناظر» حاوی مجموعه‌ای از سخنان حکمت آمیز پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ و ائمه اطهار علیهم‌السلام در موضوعات گوناگون اخلاقی و اجتماعى است.

مؤلف

حسین بن محمد حلوانی، ادیب، محدث و متکلم شیعه در قرن پنجم قمری است.

حلوانی نزد الشریف محمد بن الحسن بن حمزه ابویعلی جعفرى ـ که از مراجع شیعه پس از شیخ مفید و داماد و جانشین او بوده ـ[۱] درس خوانده و چون محل سکونتش محله کرخ بغداد بوده است از محضر عالمانى چون شیخ طوسی، سید مرتضى و سید رضی بهره برده است.

از آثار مهم حلوانی می توان به این دو کتاب اشاره نمود: «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» و «نهج النجاة فی فضائل أمیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین من ذریته».

معرفی کتاب

کتاب «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» افزون بر قوت محتوایی و علوّ معانی، داراى مؤلفى شناخته شده و معلوم است. علامه مجلسی نیز در باب «ما جمع من جوامع کلم امیرالمؤمنین» هنگام اشاره به کتاب هایى که برخى از احادیث درباره امام علی علیه السلام را در خود جاى داده اند، از «نزهة الناظر» نام مى برد و آن را تألیف حسین بن محمد بن حسن حلوانی مى داند.[۲]

بر همین اساس، نظر شیخ نوری[۳] ـ که کتاب را به ابویعلى محمد بن حسن جعفری[۴] نسبت داده است ـ درست نیست و همان گونه که شیخ آقا بزرگ تهرانی مى گوید[۵] این مطلب با تصریح مؤلف به نام خود در پایان کتاب سازگار نیست و منشأ اشتباه، دو شرح نوشته شده از سوى ابویعلى جعفرى بر دو حدیث از کتاب است.

سبک شناخت نگارش هاى حدیثى شیعه نشان از آن دارد که محدثان شیعه، نگاشته هاى خود را بیشتر به شکل موضوعی تنظیم مى نموده و چینش احادیث را بر اساس محتوا و مضمون -و نه گوینده و راوى حدیث- سامان مى داده اند. در این میان، تنها چند مؤلف انگشت شمار داریم که نه از شیوه موضوعى، بلکه از سبک مسندى پیروى کرده و احادیث هر معصوم را جداگانه و هر کدام را در یک فصل آورده و کتاب را به ترتیب معصومان علیهم السلام مرتب ساخته اند. کتاب مشهور تحف العقول از ابن شعبه حرانى در قرن چهارم و الدرّه الباهره منسوب به شهید اول در قرن هشتم از این زمره اند و کتاب حاضر (نزهة الناظر) حلقه میانى این دو کتاب است.

نویسنده، به جهت اینکه کتاب از اختصار خارج نشود، اسناد روایات را حذف کرده است. این کتاب افزون بر مفید بودن براى عموم مردم، نیاز پژوهشگران را به احادیث هر یک از معصومین در زمینه مسائل اخلاقی و اجتماعى برطرف مى کند.

انگیزه تألیف

در عصر حلوانى، متعلّمان، کتاب های جاحظ و ابن عبیده ریحانى و سخنان عتابى و اشعار ابان لاحقی را فرا مى گرفتند و در این میان اراده غالب حاکمان بر حذف و مهجور نهادن سخنان فصیح و نغز امامان معصوم علیهم السلام بود و این، زمینه را به نفع دیوانیان و به زیان شیعیان آماده مى ساخت. او فضاى معاصر خویش را چنین ترسیم می کند:

«هرگاه از امیرمؤمنان و دیگر امامان علیهم السلام یاد می شود، رنگ چهره دگرگون شود و اگر اندرزى نیکو یا حکمتى رسا و یا عبارتى برجسته و خطبه اى نمایان و نوشته اى شیوا روایت شود، متغیر گردد و شنونده مى گوید من و امثال من چنین خبرى نشنیده ایم و من مى گویم اگر به دیده انصاف بنگرى و از زورگویى و مخالفت کناره بگیری، خواهى دانست که آن چه شنیده اى کمى از فراوان است».[۶]

حلوانى سیاست هاى کهنه بنى امیه را زمینه ساز جریان هاى عصر خویش مى داند. او به سیاست عبدالملک بن مروان که همچون سلف بدکار خویش (معاویه) تمام تلاش خویش را در خاموش کردن نور علوى بکار برد اشاره مى کند و نیز به شواهدى همچون شیوه تحدیث حسن بصرى از امام علی علیه السلام که چون قصد داشت حدیثى از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل کند از بیم بنى امیه مى گفت: قال أبو زینب.[۷]

حلوانى استمرار این جریان را موجب نسبت دادن فضایل و مناقب و حتى سخنان شیوا و بلیغ اهل بیت علیهم السلام به رقیبان و دشمنان ایشان مى داند و سخنان ادبى ابن مقفع زندیق و جاحظ عثمانى و همگنان اینان را زمینه اى مى داند که کلمات گهربار علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش را به چنین اشخاصى نسبت دهند و شاید برخى از آنان هم در اقتباس آشکار و پنهان از سخنان علی علیه السلام متهم باشند.[۸]

او به صراحت اعلام مى دارد که قصد کلی دشمنان، اطفاى نور الهى و انهدام آثار اهل بیت علیهم السلام است، اگرچه خدا از خاموش شدن نور خود ابا دارد. حلوانى سپس عبارت سید رضى را در تأیید گفته خود نقل مى کند که این دشمنان را به دو دسته جاهل و گمراه و فرو رفته در ظلمت از یک سو و آگاه از فضایل اهل بیت و عالم کاتم و حیله گر تقسیم مى کند که هر دو دسته به دنبال دنیاى خویش و روزى خوردن از قلم بى زخم و ریش خودند که نویسنده آن را در کف ندارد، بلکه سر به چرخش چشم و دست حاکمان دارد.

نکته جالب توجه، اقتداى حلوانى به سید رضى در مبارزه با این وضعیت است. او به همان گونه که سید رضی سخنان بلیغ علی علیه السلام را برگزید و تنها به جمع آورى و حتی تقطیع سخنان و بخش هایى از خطبه ها و نامه هاى بلند و کوتاه حضرتش همت گماشت (نهج البلاغه)، آن دسته از احادیث ائمه را آورده که از بلاغت بیشتری برخوردارند. می توان کار حلوانى را تکمیل کار سید رضى در ادامه گردآورى سخنان بلیغ ائمه دانست که مقصود اولیه و اصلى سید رضى هم بوده است و کتاب «خصائص الائمه» علیهم السلام در واقع طرح و پى ریزى زمینه آن بوده است. در این میان، نقلِ سخنان پیامبر صلی الله علیه وآله بیشتر است تا سخنان امامان علیهم السلام را تقویت کند و به این اندیشه کلامى شیعه قوت بخشد که همه جرعه نوشان جام نبوت اند.

محتوای کتاب

این کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، سیزده فصل و یک خاتمه است. اگرچه هدف نویسنده، گردآوری روایات ائمه علیهم السّلام بوده است، اما به تعبیر وی، کلام رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ اصل و کلام ائمه فرع بوده و آن حضرت شهر علم و ائمه ابواب آن هستند، لذا بیش از صد حدیث از سخنان درربار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ را بر سخنان آن بزرگواران مقدم نموده است.

در ادامه کتاب، کلمات ائمه علیهم السّلام به ترتیب، در بخش‌های مجزا ذکر شده است. بیشترین تعداد احادیث به امام علی علیه‌السّلام با ۶۷ و امام صادق علیه‌السّلام با ۷۱ حدیث اختصاص دارد. روایات نقل شده از سایر ائمه علیهم السّلام در حدود ۳۰ حدیث است. از حضرت مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف تنها یک روایت مفصل ذکر شده است. این روایت را شیخ صدوق در «کمال الدین» به سه طریق نقل کرده است.

در انتها، نمونه‌ احادیث کتاب حاضر به ترتیب معصومین علیهم السلام ذکر می شود:

  1. رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌: لیس بمؤمن من باتَ شَبعان ریّان و جارُه جائع ظَمآن.
  2. امام علی علیه‌السّلام: اکثرُ مصارع العقول تحت بُروق الاطماع (المطامع).
  3. امام حسن علیه‌السّلام: النعمة محنة فإن شکرتَ کانت کنزا و إن کفرتَ صارت نقمة.
  4. امام حسین علیه‌السّلام: لولا ثلاثة ما وضع ابن آدم رأسه لشیء، الفقر و المرض و الموت.
  5. امام سجاد علیه‌السّلام: اعظم الناس خطرا من لم یر الدنیا خطرا لنفسه.
  6. امام باقر علیه‌السّلام: معالجة الموجود افضل من انتظار المفقود.
  7. امام صادق علیه‌السّلام: اطلبوا العلم و لو بخَوض اللُجج و شقّ المهج.
  8. امام کاظم علیه‌السّلام: من تکلّف ما لیس من عمله ضاع عملُه و خاب أملُه.
  9. امام رضا علیه‌السّلام: الناس ضربان؛ بالغ لا یکتفی و طالب لا یجد.
  10. امام جواد علیه‌السّلام: القصد الی الله تعالی بالقلوب أبلغ من إتعاب الجوارح بالاعمال.
  11. امام هادی علیه‌السّلام: من لم یحسن أن یمنع لم یحسن أن یعطی.
  12. امام عسکری علیه‌السّلام: أولی الناس بالمحبة من املوه.
  13. امام مهدی علیه‌السّلام: کان علی بن الحسین زین العابدین علیه‌السّلام، یقول فی سجوده فی هذا الموضع -و اشار بیده الی الحجر تحت المیزاب-: «عُبَیدُک بفنائک، فقیرُک بفنائک، مسکینُک بفنائک (سائلک بفنائک)، یسألک ما لا یقدر علیه غیرُک».

پانویس

  1. ↑ ر.ک: رجال نجاشی، رقم ۷۰۸؛ فرحة الغری، ص ۱۲۵.
  2. ↑ بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۶.
  3. ↑ خاتمه مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۱۹۲، رقم ۳۹.
  4. ↑ او استاد حلوانى و جانشین شیخ مفید می باشد و همراه نجاشی، غسل و تجهیز سید مرتضى را در سال ۴۳۶ ق. عهده دار بوده است. ر.ک: نجاشی، رقم ۱۰۷۰.
  5. ↑ الذریعه، ج ۴، ص ۲۵۹.
  6. ↑ برگه نخست نسخه خطى کتاب.
  7. ↑ همان.
  8. ↑ همان؛ و نیز صفحه پایانى کتاب آن جا که گوید: و هر کس کتاب هاى ریحانى و چندى دیگر را صفحه زند می فهمد که سخنان خود را از کلمات بزرگان ما همچون امیرمؤمنان برگرفته اند.

منابع

  • "چشم تماشا؛ ترجمه نزهة الناظر و تنبیه الخاطر"، هادی قمی، مجله آینه پژوهش، شماره ۹۲.
  • نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=نزهة_الناظر_و_تنبیه_الخاطر_(کتاب)&oldid=153540»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا