فهرست شیخ طوسی (کتاب)

نویسنده	شيخ طوسى
موضوع	محدثان شیعه/علم رجال
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
محقق	شیخ جواد قیومی
الفهرست

کتاب «الفهرست» از تألیفات شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ هجرى)، در معرفى مصنّفین شیعه و کتاب‌هایى است که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسى به آنها می‌رسد. «الفهرست» از مهمترین منابع در علم رجال و فهرست‌نویسی است.

مؤلف

شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ ق. به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.

شیخ طوسى علاوه بر تألیف کتب مهمی در حدیث و تفسیر و کلام، صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب الاحکام" و "الاستبصار" از کتب اربعه حدیثی شیعه می‌ باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.

معرفی کتاب

«الفهرست» شیخ طوسى از اصول چهارگانۀ رجالی شیعه (در کنار رجال کشى‌، رجال شیخ طوسى‌ و فهرست نجاشى) و از معتبرترین منابع براى دستیابى به اطلاعات رجالى محسوب مى‌شوند، که هیچ شبهه‌اى در سندیت منقولات این کتب وجود ندارد. نزدیکى زمان نگارش این کتب به عصر روات نیز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مى‌افزاید، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.

شیخ طوسى، در مقدمه «الفهرست»، علت و انگیزۀ اقدام خویش به نوشتن این کتاب را چنین بیان مى‌کند: «من دیدم عده‌اى از بزرگان امامیه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تألیف شده در شیعه، نوشته‌اند; اما هیچیک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانۀ خویش و آنچه اجازۀ روایتش را گرفته نقل کرده است. در این میان تنها ابوالحسین احمد بن حسین (ابن غضائرى) چنین کارى کرده و دو کتاب نوشته، یکى شامل اسامى کتب و دیگرى اسامى اصول و متأسفانه این دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثۀ او از بین رفتند...».

در اعتبار اصل کتاب هیچ شبهه‌اى نیست; اما نکته ای پیرامون نسخه‌هاى کتاب قابل توجه است که، در بین چند نسخه خطی موجود از کتاب یک نسخه تفاوت کلى و عمده‌اى با بقیۀ نسخه‌ها دارد. ظاهرا مسئله چنین است که شیخ طوسى ابتدا نسخه‌اى از کتاب نوشته و زمانیکه براى بار دوم کتاب را مى‌نگاشته تغییراتى در آن داده است و احتمالا عده‌اى، از همان نسخۀ اول استنساخ کرده‌اند. از قرائن پیداست نسخۀ تنها، ابتدا نوشته شده و بقیۀ نسخه‌ها از نسخۀ دوم شیخ مى‌باشند. مثلا در نسخۀ اول پس از ذکر نام سید مرتضى دعا براى طول عمرش شده (طوّل الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أیامه)، و در بقیۀ نسخه‌ها (رضى الله عنه) آمده و تاریخ وفات او نیز ذکر شده است.

کتاب «فهرست» توسط شیخ طوسى براى ابو علی طوسی، فرزند فقیه و گرانقدرش، قرائت شد. ابوعلى نیز آن را براى ابن رطبۀ سوراوى قرائت نمود. وى نیز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قرائت کرد. نسخۀ حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در ۱۶ جمادى الأولى سال ۵۸۷ هجرى آن را املاء نموده است.

محتوای کتاب

كتاب «الفهرست»، ۸۸۸ نفر از صاحبان اصول و مصنفات شیعه (و برخی غیر شیعه) و حدود ۲۰۰۰ جلد کتاب نوشته شده توسط آنها را نام برده است. البته به اين تعداد بايد كسانى كه در ضمن ترجمۀ ديگرى نام برده شده‌اند نيز اضافه شود كه در مجموع نزدیک به ۹۰۰ نفر مى‌شود. در این کتاب بعضى از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند (مانند آنها که شیخ طوسی طریقى به آنها ندارد).

كتاب حاضر برحسب حروف الفباى نام صاحبان تراجم تنظيم و در اصل براى هر اسمى، بابى منظور شده و براى اسمهايى كه فقط يكى بوده، بابى به‌عنوان باب الواحددر نظر گرفته شده است.

هدف اصلى از تألیف این کتاب، معرفى مؤلفین شیعه و کتب آنها است، لذا راویانى که کتابى ننوشته‌اند نامشان در این کتاب نیامده است.

در ضمن بیان شرح حال بعضى راویان، جرح و تعدیلى نسبت به برخى دیگر از روات ذکر شده، مانند: تضعیف کثیر بن عیاش قطّان در ترجمۀ زیاد بن منذر.

شیخ طوسى عناوین مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنیه‌ها و اختلافات پیرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است. در جاى جاى الفهرست، هنگام ذکر یک نام، تاریخ‌هایى مانند ولادت و وفات و... نیز آمده است.

تذکراتى مانند عرضۀ کتاب بر معصومین علیهم السلام و تصحیح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر یک کتاب و یا روایات کسى مانند مراسیل ابن ابى عمیر و... نیز از مطالب موجود در این کتاب مى‌باشد.

شیخ طوسی در برخى موارد مى‌گوید: «أخبرنا عدة من أصحابنا» و یا «جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور کرده‌اند در این موارد طریق شیخ مجهول است. جواب آن است که چنین نیست; زیرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مى‌داند شیخ عمدۀ نقلش در این کتاب از ۵ نفر است: شیخ مفید، ابن غضائرى، ابن حاشر، ابن ابى جیّد و ابن صلت اهوازى و از غیر اینها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مى‌آید که «عده» و «جماعت» معمولا شامل شیخ مفید است و دیگران. بنابراین شبهه‌اى در وثاقت روایات کتاب وجود نخواهد داشت.

شیخ طوسی، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست، مگر آنجا که تصریح به خلاف آن شده باشد. پس آمدن نام افراد در این کتاب یک مدح عام را از جانب شیخ شامل او مى‌کند.

ترتیب کتاب

کتاب «الفهرست» داراى چنین ترتیبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌اى آن را مرتب نموده‌اند، از جمله:

• توسط شیخ على بن عبدالله مقشاعى بحرانى، متوفاى ۱۱۲۷ هجرى.
• به وسیلۀ عنایة الله قهپایى، متوفاى بعد از ۱۱۲۶ هجرى. (ایشان متن کتاب را در مجمع الرجال خویش هم آورده است).
• در سال ۱۰۰۵ هجرى به ترتیب الفبایى کامل درآمده که ظاهرا چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.

کتاب حاضر که داراى ترتیب الفبایى است، در مجموع ۸۸۸ نفر از مؤلفین شیعه را نام برده است. البته به این تعداد باید کسانى که در ضمن ترجمۀ دیگرى نام برده شده اند نیز اضافه شود، که در مجموع نزدیک به ۹۰۰ نفر مى‌شود.

تلخیص و تکمیل کتاب

• کتاب شریف «الفهرست» توسط محقق حلى، صاحب شرایع الإسلام (متوفاى ۶۷۶ هجرى) تلخیص شده و نام کتاب ها و سندهاى شیخ طوسی به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفین را با خصوصیاتشان باقى گذاشته و کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است.

• شیخ سلیمان بحرانی (متوفاى ۱۱۲۱ هجرى) نیز کتاب «الفهرست» را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.

همچنین «فهرست» شیخ به جهت اهمیت و اعتبارى که داشته، توسط برخى از بزرگان تکمیل شده و تتمه‌اى بر آن نگاشته‌اند، از جمله:

• شیخ منتجب الدین رازی، متوفاى بعد از ۵۸۵ هجرى، کتاب «الفهرست» خویش را به عنوان تتمه‌اى بر «فهرست» شیخ نوشته و در آن اسامى مؤلفین شیعه را از زمان شیخ طوسى تا عصر خویش آورده است.
• معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى ۵۸۸ هجرى) تألیف شد و ۳۰۰ مصنف را به فهرست شیخ اضافه نمود.

منابع

• نرم افزار تراجم و کتابشناسی [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.