ریحانة الادب (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | کتابی در شرح حال علما، فقها، عرفا، حکما، ادبا، اطبا، فضلا و شعرای بزرگ اسلامی | + | '''«ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب»''' اثر [[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلی مدرس تبریزی]] (م، ۱۳۳۳ ش)، کتابی است به زبان فارسی در شرح حال علما، فقها، عرفا، حکما، ادبا، اطبا، فضلا و شعرای بزرگ اسلامی و نیز معرفی برخی فرقه‌های مذهبی. |
{{مشخصات کتاب | {{مشخصات کتاب | ||
| سطر ۱۲: | سطر ۱۲: | ||
|زبان=فارسی | |زبان=فارسی | ||
| − | |تعداد جلد= | + | |تعداد جلد=۸ |
|عنوان افزوده1= | |عنوان افزوده1= | ||
| سطر ۲۵: | سطر ۲۵: | ||
}} | }} | ||
| − | == | + | ==مؤلف== |
| − | + | [[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلی مدرس تبریزی]] فرزند محمدطاهر تبریزی خیابانی، در [[تبریز]] در سال ۱۲۹۶ هـ.ق متولد شد. در نوجوانی به تحصیل مقدمات و ادبیات عرب مشغول شد و قسمتی از [[ریاضی|ریاضیات]] را در مدرسه طالبیه تبریز خواند. در خلال این دروس به اخذ معقول در خدمت استادش میرزا علی لنکرانی که از شاگردان بزرگ فیلسوف یگانه [[میرزا ابوالحسن جلوه|ابوالحسن جلوه]] بود، نائل شد. آقا محمدعلی سپس در حوزه درسی [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] علامه محقق، حاج [[سید ابوالحسن انگجی|میرزا ابوالحسن انگجی]] و آقا میرزا صادق مجتهد تبریزی که هر دو از مراجع تقلید [[احکام]] دینیه بودند، بهره های فراوان علمی کسب نمود. | |
| − | ضمناً در ادبیات فارسی و عربی، لغت و علوم متنوعه | + | ضمناً در ادبیات فارسی و عربی، لغت و علوم متنوعه [[فقه]]، [[حدیث]]، [[درایه الحدیث|درایه]] و [[حکمت]]، [[علم کلام|کلام]]، هیئت و نجوم قدیم متبحر بود. وی در همین ایام، تعلیقه ای بر کتاب طهارت [[ریاض المسائل (کتاب)|ریاض]]، موسوم به «حیاض الزلائل فی ریاض المسائل» نوشت. |
| − | + | مدرس در ۱۲ سال آخر عمرش در حجره ای در مدرسه سپهسالار قدیم [[تهران]] انزوا اختیار کرد و از معاشرت و رفت و آمد دوری نمود و توانست با فراغت زیاد به تالیفات و مطالعات بیشماری، توفیق پیدا کند. یکی از تالیفات او همین کتاب «ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب» می باشد. فرهنگ بهارستان، فرهنگ نوبهار، قاموس المعارف، نثر اللئالی از دیگر تالیفات اوست. | |
| + | |||
| + | مرحوم مدرس تبریزی در اول [[ماه شعبان|شعبان]] ۱۳۷۳ هـ.ق (۱۳۳۳ شمسی)، در سن ۷۷ سالگی از دنیا رحلت نمود. | ||
==محتوای کتاب== | ==محتوای کتاب== | ||
| − | + | کتاب "ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب"، کتابی فارسی در ترجمه احوال و زندگانی و آثار دانشمندان، [[عارف|عارفان]]، فیلسوفان، ادیبان، شاعران و پزشکانی است که در جهان [[اسلام]] نامور بوده یا ذکری از آنان در منابع پیشین آمده است. علاوه آنکه گاه احوال کسانی درج شده که در منابع دیگر به طور مستقل اثری از آنها نیست. در ریحانه‌الادب شرح حال حدود ۵۰۰۰ نفر ذکر شده است. | |
| − | در | + | در این کتاب، گذشته از احوال دانشمندان گاه عنوان‌هایی در خصوص فرقه‌های مذهبی چون [[اثنی عشریه|اثنی عشریه]]، [[اسماعیلیه|اسماعیلیه]] و اشاعثه (منسوب به اشعث) وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتی همچون [[اصحاب اجماع]]، اصحاب [[صحاح سته (کتاب)|صحاح ستّه]]، اصحاب صحاح سبعه، اصحاب [[کتب اربعه|کتب اربعه]]، اصحاب معلّقات سبعه و اصحاب معلّقات عشره به تفصیل معرفی شده است و مؤلف در توجیه آن می‌گوید که چون دانستن برخی عقاید مذهبی که غالباً در ضمن تراجم احوال مذکور می‌گردد محلّ توجه است، به معرفی آنها می‌پردازد. |
==ساختار و سبک کتاب== | ==ساختار و سبک کتاب== | ||
| − | + | ریحانه‌الادب به ترتیب الفبایی [[کنیه|کنیه]] و لقب اشخاص است و کل دوره آن که در چاپ اخیر بالغ بر هشت مجلد است، مشتمل بر یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است. مقدمه حاوی اطلاعاتی درباره شیوه تنظیم کتاب و نگارش آن و آگاهی‌هایی کلی درباره کنیه و لقب افراد صاحب شرح حال است. بخش دیگر مقدمه به مطالبی درباره اهمیت علم [[تاریخ|تاریخ]] با استناد به آیات [[قرآن|قرآنی]] اختصاص دارد. | |
| − | + | باب اول این کتاب، مفصّل‌ترین قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستین آن است. این باب حاوی شرح زندگی کسانی است که شهرت آنان به لقب و نَسَب است. طبعاً عده زیادی از ناموران جهان [[اسلام]] در این بخش جای گرفته‌اند. باب دوم مختص احوال کسانی است که نام مشهور آنان با "ابو" شروع می‌شود. مؤلف در سرآغاز این باب مقدمه‌ای در باب علت تقسیم‌بندی به این شکل آورده است. باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالمانی است که اسامی آنها با "ابن" آغاز می‌گردد. باب چهارم احوال کسانی است که نام آنها با "ام و بنت" شروع می‌شود. بخش خاتمه در پایان کتاب دارای دو فصل است: فصل اول در شرح خانواده‌ها و قبایلی است که شهرت آنان به "بنی" بوده است چون: بنی احمر، [[بنی اسرائیل|بنی اسرائیل]] و بنی اسد. البته پاره‌ای از عنوان‌ها که به نام‌های دیگر مشهورترند در ذیل همین فصل آمده است، مانند اشکانیان که با عنوان بنی اشکان از آن یاد شده است. فصل دوم مقدمه در بیان قبایل و خاندان‌هایی است که واژه "آل" در آغاز نام آنان قرار گرفته است. | |
| − | + | در ریحانه‌الادب شرح حال‌ها تقریباً مشتمل بر اطلاعات زیر است: زندگانی صاحب شرح حال به طور خلاصه؛ شرح آثار وی که مؤلف سعی کرده تقریباً کلیه آثار او حتی نوشته‌های کم‌اهمیت را نیز معرفی کند؛ توصیف تأسیسات و آثار خیریه (هرگاه صاحب شرح حال چنین آثاری از خود بر جای نهاده)؛ و گاه بخش کوتاهی از آثار شاعران در ذکر احوال برخی عارفان نامدار چون [[ابراهیم ادهم|ابراهیم ادهم]]، ابیاتی از [[مثنوی معنوی (کتاب)|مثنوی مولوی]] نیز درباره وی به عنوان شاهد نقل شده است. | |
| − | + | نثر ریحانه‌الادب ساده و روان است و گاه عکس و نمونه خط تعدادی از صاحبان شرح حال نیز آمده است. با این همه، ریحانه‌الادب خالی از لغزش‌های تحقیقی و تاریخی نیست، از جمله زندگینامه یغمای جندقی که نام نخستین او رحیم و نام بعدی او ابوالحسن بوده یک‌بار ذیل "میرزا رحیم یغما" و بار دیگر ذیل "میرزا ابوالحسن یغما" آمده است؛ گو آنکه خود نگارنده نیز در صحّت داده‌هایش تردید کرده است. مؤلف این کتاب البته در پی نقّادی منابع خود نبوده و شاید چنین کاری بدین وسعت از عهده یک نفر خارج بوده است. البته، گاه برخی منابع را با هم مقایسه کرده و نکات صحیح را از میان آنها برگزیده است. | |
| − | |||
| − | نثر | ||
==منابع کتاب== | ==منابع کتاب== | ||
| − | مدرس در | + | مدرس در تألیف این اثر از آثار و منابع متعددی بهره برده است. این منابع شامل کتب [[علم رجال|رجال]] و تذکره و جز آن است و فهرست تفصیلی آنها که بالغ بر هفتاد و سه اثر مهم می‌گردد، در مقدمه کتاب آمده و برای هر یک اختصاری در نظر گرفته شده که جمع آنها در آخر مقدمه درج گردیده است. شیوه کار مؤلف آن است که در ذیل هر عنوان، منابع خود را با استفاده از اختصار آنها معرفی می‌کند. از این رو، آگاهی بر اصل منابع و مراجعه به آنها در صورت نیاز برای هر خواننده ممکن است. |
==نشر کتاب== | ==نشر کتاب== | ||
| − | جلد اول | + | جلد اول ریحانه‌الادب برای بار نخست در سال ۱۳۲۶ ش. و جلد دوم آن در ۱۳۲۸ ش. منتشر گردید و در همان سال‌ها اقبال آشتیانی شرح کوتاهی در وصف آن نوشت. تا زمان حیات مؤلف در مجموع پنج جلد نخست آن انتشار یافت و جلد ششم پس از درگذشت وی به همت فرزندانش چاپ شد. چاپ دوم مجلدات اول در سال ۱۳۳۳ ش. به طبع رسید و در سال ۱۳۴۹ ش. دوره کامل هشت جلدی ریحانه‌الادب با حروف‌چینی جدید به اهتمام علی‌اصغر مدرس، فرزند مؤلف در تهران و تبریز منتشر گردید. در مقدمه مجلدات اول و هشتم چاپ اخیر مطالب مفصلی درباره شرح حال مؤلف، آثار وی و اجازاتی که از علمای بزرگ دریافت داشته گردآوری شده که همراه با تصاویر این اجازات به چاپ رسیده است. |
| − | این | + | این کتاب همچنین به همت انتشارات خیام تهران در سال ۱۳۶۹ به چاپ رسیده است. |
| − | + | ریحانه‌الادب تاکنون به زبان‌های خارجی ترجمه نشده، لیکن گفته می‌شود که گروهی در یکی از کشورهای عربی‌زبان درصدد ترجمه و انتشار این اثر به زبان عربی هستند. | |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش | + | |
| − | * [http://book.tahoor.com/page.php?id=10592 کتابشناسی طهور] | + | *حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علميه. |
| − | * [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%B1%D9%8A%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%A8.aspx | + | *[http://book.tahoor.com/page.php?id=10592 کتابشناسی طهور]. |
| + | *[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%B1%D9%8A%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%A8.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ريحانة‌الادب" از علی آل‌داوود]، بازیابی: ۱۳ مرداد ۱۳۹۲. | ||
{{منابع مرجع}} | {{منابع مرجع}} | ||
[[رده:سرگذشت نامه ها]] | [[رده:سرگذشت نامه ها]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۶:۲۲
«ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب» اثر محمدعلی مدرس تبریزی (م، ۱۳۳۳ ش)، کتابی است به زبان فارسی در شرح حال علما، فقها، عرفا، حکما، ادبا، اطبا، فضلا و شعرای بزرگ اسلامی و نیز معرفی برخی فرقه‌های مذهبی.
 | |
| نویسنده | محمدعلی مدرس تبریزی |
| موضوع | سرگذشتنامه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۸ |
|
| |
مؤلف
محمدعلی مدرس تبریزی فرزند محمدطاهر تبریزی خیابانی، در تبریز در سال ۱۲۹۶ هـ.ق متولد شد. در نوجوانی به تحصیل مقدمات و ادبیات عرب مشغول شد و قسمتی از ریاضیات را در مدرسه طالبیه تبریز خواند. در خلال این دروس به اخذ معقول در خدمت استادش میرزا علی لنکرانی که از شاگردان بزرگ فیلسوف یگانه ابوالحسن جلوه بود، نائل شد. آقا محمدعلی سپس در حوزه درسی فقه و اصول علامه محقق، حاج میرزا ابوالحسن انگجی و آقا میرزا صادق مجتهد تبریزی که هر دو از مراجع تقلید احکام دینیه بودند، بهره های فراوان علمی کسب نمود.
ضمناً در ادبیات فارسی و عربی، لغت و علوم متنوعه فقه، حدیث، درایه و حکمت، کلام، هیئت و نجوم قدیم متبحر بود. وی در همین ایام، تعلیقه ای بر کتاب طهارت ریاض، موسوم به «حیاض الزلائل فی ریاض المسائل» نوشت.
مدرس در ۱۲ سال آخر عمرش در حجره ای در مدرسه سپهسالار قدیم تهران انزوا اختیار کرد و از معاشرت و رفت و آمد دوری نمود و توانست با فراغت زیاد به تالیفات و مطالعات بیشماری، توفیق پیدا کند. یکی از تالیفات او همین کتاب «ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب» می باشد. فرهنگ بهارستان، فرهنگ نوبهار، قاموس المعارف، نثر اللئالی از دیگر تالیفات اوست.
مرحوم مدرس تبریزی در اول شعبان ۱۳۷۳ هـ.ق (۱۳۳۳ شمسی)، در سن ۷۷ سالگی از دنیا رحلت نمود.
محتوای کتاب
کتاب "ریحانة‌الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب"، کتابی فارسی در ترجمه احوال و زندگانی و آثار دانشمندان، عارفان، فیلسوفان، ادیبان، شاعران و پزشکانی است که در جهان اسلام نامور بوده یا ذکری از آنان در منابع پیشین آمده است. علاوه آنکه گاه احوال کسانی درج شده که در منابع دیگر به طور مستقل اثری از آنها نیست. در ریحانه‌الادب شرح حال حدود ۵۰۰۰ نفر ذکر شده است.
در این کتاب، گذشته از احوال دانشمندان گاه عنوان‌هایی در خصوص فرقه‌های مذهبی چون اثنی عشریه، اسماعیلیه و اشاعثه (منسوب به اشعث) وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتی همچون اصحاب اجماع، اصحاب صحاح ستّه، اصحاب صحاح سبعه، اصحاب کتب اربعه، اصحاب معلّقات سبعه و اصحاب معلّقات عشره به تفصیل معرفی شده است و مؤلف در توجیه آن می‌گوید که چون دانستن برخی عقاید مذهبی که غالباً در ضمن تراجم احوال مذکور می‌گردد محلّ توجه است، به معرفی آنها می‌پردازد.
ساختار و سبک کتاب
ریحانه‌الادب به ترتیب الفبایی کنیه و لقب اشخاص است و کل دوره آن که در چاپ اخیر بالغ بر هشت مجلد است، مشتمل بر یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است. مقدمه حاوی اطلاعاتی درباره شیوه تنظیم کتاب و نگارش آن و آگاهی‌هایی کلی درباره کنیه و لقب افراد صاحب شرح حال است. بخش دیگر مقدمه به مطالبی درباره اهمیت علم تاریخ با استناد به آیات قرآنی اختصاص دارد.
باب اول این کتاب، مفصّل‌ترین قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستین آن است. این باب حاوی شرح زندگی کسانی است که شهرت آنان به لقب و نَسَب است. طبعاً عده زیادی از ناموران جهان اسلام در این بخش جای گرفته‌اند. باب دوم مختص احوال کسانی است که نام مشهور آنان با "ابو" شروع می‌شود. مؤلف در سرآغاز این باب مقدمه‌ای در باب علت تقسیم‌بندی به این شکل آورده است. باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالمانی است که اسامی آنها با "ابن" آغاز می‌گردد. باب چهارم احوال کسانی است که نام آنها با "ام و بنت" شروع می‌شود. بخش خاتمه در پایان کتاب دارای دو فصل است: فصل اول در شرح خانواده‌ها و قبایلی است که شهرت آنان به "بنی" بوده است چون: بنی احمر، بنی اسرائیل و بنی اسد. البته پاره‌ای از عنوان‌ها که به نام‌های دیگر مشهورترند در ذیل همین فصل آمده است، مانند اشکانیان که با عنوان بنی اشکان از آن یاد شده است. فصل دوم مقدمه در بیان قبایل و خاندان‌هایی است که واژه "آل" در آغاز نام آنان قرار گرفته است.
در ریحانه‌الادب شرح حال‌ها تقریباً مشتمل بر اطلاعات زیر است: زندگانی صاحب شرح حال به طور خلاصه؛ شرح آثار وی که مؤلف سعی کرده تقریباً کلیه آثار او حتی نوشته‌های کم‌اهمیت را نیز معرفی کند؛ توصیف تأسیسات و آثار خیریه (هرگاه صاحب شرح حال چنین آثاری از خود بر جای نهاده)؛ و گاه بخش کوتاهی از آثار شاعران در ذکر احوال برخی عارفان نامدار چون ابراهیم ادهم، ابیاتی از مثنوی مولوی نیز درباره وی به عنوان شاهد نقل شده است.
نثر ریحانه‌الادب ساده و روان است و گاه عکس و نمونه خط تعدادی از صاحبان شرح حال نیز آمده است. با این همه، ریحانه‌الادب خالی از لغزش‌های تحقیقی و تاریخی نیست، از جمله زندگینامه یغمای جندقی که نام نخستین او رحیم و نام بعدی او ابوالحسن بوده یک‌بار ذیل "میرزا رحیم یغما" و بار دیگر ذیل "میرزا ابوالحسن یغما" آمده است؛ گو آنکه خود نگارنده نیز در صحّت داده‌هایش تردید کرده است. مؤلف این کتاب البته در پی نقّادی منابع خود نبوده و شاید چنین کاری بدین وسعت از عهده یک نفر خارج بوده است. البته، گاه برخی منابع را با هم مقایسه کرده و نکات صحیح را از میان آنها برگزیده است.
منابع کتاب
مدرس در تألیف این اثر از آثار و منابع متعددی بهره برده است. این منابع شامل کتب رجال و تذکره و جز آن است و فهرست تفصیلی آنها که بالغ بر هفتاد و سه اثر مهم می‌گردد، در مقدمه کتاب آمده و برای هر یک اختصاری در نظر گرفته شده که جمع آنها در آخر مقدمه درج گردیده است. شیوه کار مؤلف آن است که در ذیل هر عنوان، منابع خود را با استفاده از اختصار آنها معرفی می‌کند. از این رو، آگاهی بر اصل منابع و مراجعه به آنها در صورت نیاز برای هر خواننده ممکن است.
نشر کتاب
جلد اول ریحانه‌الادب برای بار نخست در سال ۱۳۲۶ ش. و جلد دوم آن در ۱۳۲۸ ش. منتشر گردید و در همان سال‌ها اقبال آشتیانی شرح کوتاهی در وصف آن نوشت. تا زمان حیات مؤلف در مجموع پنج جلد نخست آن انتشار یافت و جلد ششم پس از درگذشت وی به همت فرزندانش چاپ شد. چاپ دوم مجلدات اول در سال ۱۳۳۳ ش. به طبع رسید و در سال ۱۳۴۹ ش. دوره کامل هشت جلدی ریحانه‌الادب با حروف‌چینی جدید به اهتمام علی‌اصغر مدرس، فرزند مؤلف در تهران و تبریز منتشر گردید. در مقدمه مجلدات اول و هشتم چاپ اخیر مطالب مفصلی درباره شرح حال مؤلف، آثار وی و اجازاتی که از علمای بزرگ دریافت داشته گردآوری شده که همراه با تصاویر این اجازات به چاپ رسیده است.
این کتاب همچنین به همت انتشارات خیام تهران در سال ۱۳۶۹ به چاپ رسیده است.
ریحانه‌الادب تاکنون به زبان‌های خارجی ترجمه نشده، لیکن گفته می‌شود که گروهی در یکی از کشورهای عربی‌زبان درصدد ترجمه و انتشار این اثر به زبان عربی هستند.
منابع
- حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علميه.
- کتابشناسی طهور.
- دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ريحانة‌الادب" از علی آل‌داوود، بازیابی: ۱۳ مرداد ۱۳۹۲.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
