اصحاب سَبت: تفاوت بین نسخهها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
(←عبرتهاى داستان اصحاب سبت) |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۵: | سطر ۵: | ||
«سَبت» (بر وزن عقل)، در اصل به معنى قطع است. سبت [[یهود|یهود]] را که روز شنبه است، به علّت قطع عمل و تعطیل کردن کار در آن روز، سبت گفته اند.<ref>تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی.</ref> | «سَبت» (بر وزن عقل)، در اصل به معنى قطع است. سبت [[یهود|یهود]] را که روز شنبه است، به علّت قطع عمل و تعطیل کردن کار در آن روز، سبت گفته اند.<ref>تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی.</ref> | ||
| − | تعبیر «اَصحاب السَبت» به صورت صریح تنها یک بار در آیه ۴۷ [[سوره نساء]] {{متن قرآن| | + | تعبیر «اَصحاب السَبت» به صورت صریح تنها یک بار در آیه ۴۷ [[سوره نساء]] {{متن قرآن|«{{آیه|4|47}}»}}<ref name=":66">[[آیه 47 سوره نساء|سوره نساء، آیه ۴۷.]]</ref> بکار رفته است؛ ولى در آیات ۶۵ـ۶۶ [[سوره بقره]]؛ ۱۵۴ [[سوره نساء]]؛ ۷۸ [[سوره مائده]]؛ ۱۶۳ [[سوره اعراف]] و ۱۲۴ [[سوره نحل]] داستان این قوم و سرانجام آنان بیان گردیده است. |
| − | «اصحاب سبت» از قوم [[بنی اسرائیل|بنىاسرائیل]] بودند: {{متن قرآن| | + | «اصحاب سبت» از قوم [[بنی اسرائیل|بنىاسرائیل]] بودند: {{متن قرآن|«{{آیه|5|78}}»}}<ref>[[آیه 78 سوره مائده|سوره مائده، آیه ۷۸.]]</ref> و در شهرى ساحلى به نام «[[اَیله|اَیلَه]]»<ref> کشفالاسرار، ج ۱، ص ۲۲۳؛ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر سمرقندى، ج ۱، ص ۱۲۶.</ref> میان «[[مصر]]» و «مدین» یا «مدین» یا «طبریه» یا «مقنا» (که بین «مدین» و «عینونا» قرار داشته) زندگى مىکردهاند.<ref> مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۶۰؛المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.</ref> |
این قوم در عصر پیامبرى [[حضرت داود]] علیهالسلام بوده<ref> تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref> و شمار آنان را ۷۰۰۰۰ یا ۱۲۰۰۰ نفر گفتهاند.<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۲۲؛ مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۶.</ref> گروهى از مورخان و مفسران نیز آنها را بخشى از [[قوم ثمود]] پنداشتهاند که بر اثر همجوارى با بنىاسرائیل به دیانت یهود گرویدهاند.<ref>المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.</ref> | این قوم در عصر پیامبرى [[حضرت داود]] علیهالسلام بوده<ref> تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref> و شمار آنان را ۷۰۰۰۰ یا ۱۲۰۰۰ نفر گفتهاند.<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۲۲؛ مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۶.</ref> گروهى از مورخان و مفسران نیز آنها را بخشى از [[قوم ثمود]] پنداشتهاند که بر اثر همجوارى با بنىاسرائیل به دیانت یهود گرویدهاند.<ref>المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.</ref> | ||
==داستان اصحاب سبت== | ==داستان اصحاب سبت== | ||
| − | خداوند قوم [[یهود]] را به تعظیم روز [[جمعه]] و خوددارى از کار در آن روز فرمان داد؛<ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۷.</ref> اما آنان در این فرمان الهى اختلاف کرده با این باور که روز شنبه -به سبب پایان یافتن آفرینش آسمانها و زمین در آن روز- بزرگترین روزهاست،<ref> کتاب مقدس، خروج ۳۱: ۱۲ـ۱۸؛ تثنیه ۵: ۱۲ـ۱۶.</ref> از پذیرفتن روزى جز شنبه سر باز زده، فرمان خداوند را نادیده گرفتند. از این رو خداوند نیز کار را بر آنها سخت گرفت و کار کردن در آن روز از جمله صید ماهى -که با توجه به ساحلى بودن محل سکونتشان از کارهاى رایج و مهم آن قوم بود-، بر آنها [[حرام]] گشت:<ref> تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۱۰؛ تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹؛ المیزان، ج ۱۱، ص ۳۷۰.</ref> {{متن قرآن| | + | خداوند قوم [[یهود]] را به تعظیم روز [[جمعه]] و خوددارى از کار در آن روز فرمان داد؛<ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۷.</ref> اما آنان در این فرمان الهى اختلاف کرده با این باور که روز شنبه -به سبب پایان یافتن آفرینش آسمانها و زمین در آن روز- بزرگترین روزهاست،<ref> کتاب مقدس، خروج ۳۱: ۱۲ـ۱۸؛ تثنیه ۵: ۱۲ـ۱۶.</ref> از پذیرفتن روزى جز شنبه سر باز زده، فرمان خداوند را نادیده گرفتند. از این رو خداوند نیز کار را بر آنها سخت گرفت و کار کردن در آن روز از جمله صید ماهى -که با توجه به ساحلى بودن محل سکونتشان از کارهاى رایج و مهم آن قوم بود-، بر آنها [[حرام]] گشت:<ref> تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۱۰؛ تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹؛ المیزان، ج ۱۱، ص ۳۷۰.</ref> {{متن قرآن|«{{آیه|16|124}}»}}<ref>[[آیه 124 سوره نحل|سوره نحل، آیه ۱۲۴.]]</ref>. در واقع تعطیلى روز شنبه که در این آیه بیان شده تنبیهى برای آنان است. |
| − | یهودیان تا مدتى بر این فرمان پایبند بوده، در روزهاى شنبه با تعطیل کردن کار به [[عبادت]] و استراحت مىپرداختند؛ ولى ماهیان چون روزهاى شنبه خود را در امان مىدیدند به صورت انبوه در کنارههاى دریا و روى آب | + | یهودیان تا مدتى بر این فرمان پایبند بوده، در روزهاى شنبه با تعطیل کردن کار به [[عبادت]] و استراحت مىپرداختند؛ ولى ماهیان چون روزهاى شنبه خود را در امان مىدیدند به صورت انبوه در کنارههاى دریا و روى آب نما{{متن قرآن|«{{آیه|7|163}}»}}<ref>[[آیه 163 سوره اعراف|سوره اعراف، آیه ۱۶۳.]]</ref>. |
آنان مدتى این وضع را تحمل کرده و مانند گذشتگان و پدرانشان از صید ماهى در روز شنبه پرهیز مىکردند؛ ولى پس از آن نتوانستند بر تمایلات نفسانى خود چیره شوند و چون از یک سو نمىخواستند از فرمان الهى سرپیچى کرده، گرفتار کیفر شوند و از سوى دیگر حاضر نبودند از خیل ماهیان روز شنبه بىبهره باشند، به حیلهاى دست زدند که ظاهر آن فرمانبرى و باطنش نافرمانى بود. آنان در کنار دریا حوضچههایى حفر کرده و از طرف دریا جویهایى را به این حوضچهها کشیدند. روز شنبه هنگامى که آب دریا بالا مىآمد به وسیله این جویها ماهیان زیادى به سوى حوضچهها هدایت مىشدند و هنگامى که آب دریا پایین مىآمد در آن حوضچهها گرفتار مىشدند و در روز یکشنبه آنها را صید مىکردند.<ref> مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر قرطبى، ج ۷، ص ۹۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۶.</ref> | آنان مدتى این وضع را تحمل کرده و مانند گذشتگان و پدرانشان از صید ماهى در روز شنبه پرهیز مىکردند؛ ولى پس از آن نتوانستند بر تمایلات نفسانى خود چیره شوند و چون از یک سو نمىخواستند از فرمان الهى سرپیچى کرده، گرفتار کیفر شوند و از سوى دیگر حاضر نبودند از خیل ماهیان روز شنبه بىبهره باشند، به حیلهاى دست زدند که ظاهر آن فرمانبرى و باطنش نافرمانى بود. آنان در کنار دریا حوضچههایى حفر کرده و از طرف دریا جویهایى را به این حوضچهها کشیدند. روز شنبه هنگامى که آب دریا بالا مىآمد به وسیله این جویها ماهیان زیادى به سوى حوضچهها هدایت مىشدند و هنگامى که آب دریا پایین مىآمد در آن حوضچهها گرفتار مىشدند و در روز یکشنبه آنها را صید مىکردند.<ref> مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر قرطبى، ج ۷، ص ۹۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۶.</ref> | ||
| سطر ۲۰: | سطر ۲۰: | ||
برخى نیز گفتهاند: آنها در شب شنبه تورهاى ماهیگیرى را مىگستراندند و چون روز شنبه ماهیان زیادى در تورها جمع مىشد، روز یکشنبه تورها را جمعآورى مىکردند و از این راه اموال فراوانى بدست مىآوردند.<ref> مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۰۹؛ نمونه، ج ۶، ص ۴۲۳.</ref> در آغاز این کار با ترس و پنهانى صورت مىگرفت، ولى به تدریج در میان آنان گسترش یافت و صورتى آشکار به خود گرفت. | برخى نیز گفتهاند: آنها در شب شنبه تورهاى ماهیگیرى را مىگستراندند و چون روز شنبه ماهیان زیادى در تورها جمع مىشد، روز یکشنبه تورها را جمعآورى مىکردند و از این راه اموال فراوانى بدست مىآوردند.<ref> مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۰۹؛ نمونه، ج ۶، ص ۴۲۳.</ref> در آغاز این کار با ترس و پنهانى صورت مىگرفت، ولى به تدریج در میان آنان گسترش یافت و صورتى آشکار به خود گرفت. | ||
| − | اما در برابر این گروه که با [[حیله]] به صید ماهى مىپرداختند، دو گروه دیگر وجود داشتند: گروهى که نه به صید ماهى مىپرداختند و نه صیادان را از این کار نهى مىکردند و [[موعظه]] آنها را بىفایده دانسته، مىگفتند: آنان را به حال خود واگذارید تا نابود یا به عذاب الهى گرفتار شوند: {{متن قرآن|« | + | اما در برابر این گروه که با [[حیله]] به صید ماهى مىپرداختند، دو گروه دیگر وجود داشتند: گروهى که نه به صید ماهى مىپرداختند و نه صیادان را از این کار نهى مىکردند و [[موعظه]] آنها را بىفایده دانسته، مىگفتند: آنان را به حال خود واگذارید تا نابود یا به عذاب الهى گرفتار شوند: {{متن قرآن|«{{آیه|7|164}}»}}<ref name=":77">[[آیه 164 سوره اعراف|سوره اعراف، آیه ۱۶۴.]]</ref>. گروه دیگر کسانى بودند که به فرمانهاى پیامبرشان پایبند بوده و به امید این که گناهکاران به سخنانشان گوش فرا داده از این عمل دست بکشند، به هدایت گمراهان پرداخته و آنان را از این کار باز مىداشتند. این گروه که به گفته برخى حدود ۱۰۰۰۰ نفر<ref> بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۶.</ref> بودند، هنگامى که دیدند سخنانشان در گناهکاران اثرى ندارد از آنان جدا شدند.<ref> تفسیر بیضاوى، ج ۲، ص ۱۲۱؛ فى ظلالالقرآن، ج ۳، ص ۱۳۸۵؛ روضالجنان، ج ۱، ص ۳۲۳.</ref> |
'''عذاب اصحاب سبت:''' | '''عذاب اصحاب سبت:''' | ||
| − | گروهى که ماهى صید مىکردند، به صورت میمون مسخ شدند: {{متن قرآن| | + | گروهى که ماهى صید مىکردند، به صورت میمون مسخ شدند: {{متن قرآن|«{{آیه|7|166}}»}}<ref>[[آیه 166 سوره اعراف|سوره اعراف، آیه ۱۶۶.]]</ref>؛ آیه ۶۵ [[سوره بقره]] نیز تجاوزکارى اصحاب سبت و مسخ شدن آنان به میمون را گزارش مىکند: {{متن قرآن|«{{آیه|2|65}}»}}<ref name=":55">[[آیه 65 سوره بقره|سوره بقره، آیه ۶۵.]]</ref> و طبق برخى روایات و گفته مفسران و مورخان، بعد از سه<ref> التبیان، ج ۱، ص ۲۹۰؛ روضالجنان، ج ۱، ص ۳۲۴؛ تفسیر صدرالمتألهین، ج ۳، ص ۴۶۸.</ref> یا هفت<ref>مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۹؛ البحرالمحیط، ج ۱، ص ۳۹۸.</ref> روز باد و باران شدیدى همه آنان را به درون دریا ریخت و هیچ فردى از آنان بر روى خشکى نماند.<ref> مجمعالبیان، ج ۱، ص ۲۶۴.</ref> همچنین بنابر نظر بیشتر مفسران از آیه {{متن قرآن|«{{آیه|5|78}}»}}<ref>[[آیه 78 سوره مائده|سوره مائده، آیه ۷۸.]]</ref> برمىآید که قومى که بر اثر نافرمانى از دستور خدا مورد [[لعن]] [[حضرت داود]] علیهالسلام قرار گرفتند همان اهل «[[اَیله|اَیله]]» بودند و به سبب بىاعتنایى به حرمت صید ماهى در روز شنبه حضرت داود علیهالسلام آنان را نفرین کرد و گفت: «خدایا آنها را لباس لعنت و عذاب بپوشان» و خداوند آنها را به صورت میمون مسخ کرد.<ref> همان، ج ۳، ص ۳۵۷؛ المیزان، ج ۶، ص ۸۲.</ref> |
| − | از دیگر آیاتى که مفسران آن را درباره گناه اصحاب سبت دانستهاند آیه {{متن قرآن| | + | از دیگر آیاتى که مفسران آن را درباره گناه اصحاب سبت دانستهاند آیه {{متن قرآن|«{{آیه|5|60}}»}}<ref>[[آیه 60 سوره مائده|سوره مائده، آیه ۶۰.]]</ref> است که ضمیر «مِنهُم» در آن به اصحاب سبت باز مىگردد. بر اثر گناهى که مرتکب شده بودند خداوند جوانان آنها را به میمون و پیرانشان را به خوک مسخ کرد.<ref> مجمعالبیان، ج ۳، ص ۳۳۳؛ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref> |
برخى دیگر نیز گفتهاند: کسانى که به میمون مسخ شدند اصحاب سبت و کسانى که به خوک مسخ شدند کافرانى بودند که پس از [[معجزه]] [[حضرت عیسى]] علیهالسلام و نزول مائده آسمانى همچنان بر کفر خود اصرار ورزیدند.<ref> کشفالاسرار، ج ۳، ص ۱۶۵؛ مجمعالبیان، ج ۳، ص ۳۳۳.</ref> شایان ذکر است که «قَرَده» در قرآن فقط در سه آیه پیش گفته آمده و همه موارد مربوط به داستان اصحاب سبت است. | برخى دیگر نیز گفتهاند: کسانى که به میمون مسخ شدند اصحاب سبت و کسانى که به خوک مسخ شدند کافرانى بودند که پس از [[معجزه]] [[حضرت عیسى]] علیهالسلام و نزول مائده آسمانى همچنان بر کفر خود اصرار ورزیدند.<ref> کشفالاسرار، ج ۳، ص ۱۶۵؛ مجمعالبیان، ج ۳، ص ۳۳۳.</ref> شایان ذکر است که «قَرَده» در قرآن فقط در سه آیه پیش گفته آمده و همه موارد مربوط به داستان اصحاب سبت است. | ||
| − | درباره گروه دوم که نهى از منکر را ترک کردند، برخى از مفسران گفتهاند که آنها نیز نجات یافتند، زیرا آیه {{متن قرآن|«... | + | درباره گروه دوم که نهى از منکر را ترک کردند، برخى از مفسران گفتهاند که آنها نیز نجات یافتند، زیرا آیه {{متن قرآن|«... وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»}}<ref name=":33">[[آیه 165 سوره اعراف|سوره اعراف، آیه ۱۶۵.]]</ref> آنان را دربر نمىگیرد، چون آنها مىدانستند سخنانشان در گناهکاران اثرى ندارد.<ref> الکشاف، ج ۲، ص ۱۷۱؛ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۸؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۵۸۸.</ref> |
| − | برخى دیگر مىگویند: آنان دچار [[عذاب]] شده به صورت مورچه مسخ شدند<ref> کنزالدقائق، ج ۵، ص ۲۲۳؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۴؛ سعدالسعود، ص ۲۲۰.</ref> و آیه {{متن قرآن|«... | + | برخى دیگر مىگویند: آنان دچار [[عذاب]] شده به صورت مورچه مسخ شدند<ref> کنزالدقائق، ج ۵، ص ۲۲۳؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۴؛ سعدالسعود، ص ۲۲۰.</ref> و آیه {{متن قرآن|«... وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ ...»}}<ref name=":33" /> شامل آنها نیز مىشود، زیرا خداوند فقط نهى کنندگان از منکر را از نجاتیافتگان خوانده است: {{متن قرآن|«فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»}}<ref name=":33" />. گروهى از مفسران نیز درباره آنان سکوت کرده سرانجام آنان را نامعلوم دانستهاند.<ref>مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر بغوى، ج ۲، ص ۱۷۵.</ref> |
| − | اما به تصریح [[قرآن]]، گروهى که در برابر این منکر ساکت نشده و [[امر به معروف و نهی از منکر|نهى از منکر]] نمودند، نجات یافته و گرفتار عذاب نشدند: {{متن قرآن|«... | + | اما به تصریح [[قرآن]]، گروهى که در برابر این منکر ساکت نشده و [[امر به معروف و نهی از منکر|نهى از منکر]] نمودند، نجات یافته و گرفتار عذاب نشدند: {{متن قرآن|«... أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»}}<ref name=":33" />. |
'''کیفیت مسخ اصحاب سبت:''' | '''کیفیت مسخ اصحاب سبت:''' | ||
| سطر ۴۳: | سطر ۴۳: | ||
==عبرتهاى داستان اصحاب سبت== | ==عبرتهاى داستان اصحاب سبت== | ||
| − | بیان داستان اصحاب سبت درسى براى همگان است، گرچه تنها پرهیزکاران از این درس بهره مىبرند: {{متن قرآن| | + | بیان داستان اصحاب سبت درسى براى همگان است، گرچه تنها پرهیزکاران از این درس بهره مىبرند: {{متن قرآن|«{{آیه|2|66}}»}}<ref name=":44">[[آیه 66 سوره بقره|سوره بقره، آیه ۶۶.]]</ref>. |
مفسران گفتهاند: این آیه خطاب به [[یهودیان حجاز در صدر اسلام|یهودیان]] زمان [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] صلى الله علیه وآله است و مراد از ذکر این داستان مىتواند دو چیز باشد: اظهار [[معجزه]] پیامبر، زیرا آن حضرت به رغم نخواندن کتاب و نوشتهاى، از داستانهاى گذشتگان خبر داد.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۱۰.</ref> و اندرز و هشدارى است به یهودیان زمانِ حضرت رسول صلى الله علیه وآله که ممکن است شما هم بر اثر تمرّد از فرمانهاى خدا گرفتار چنین عذابى شوید. برخى نیز آن را براى اندرز و پند اقوام دیگر دانستهاند.<ref> مجمعالبیان، ج ۱، ص ۲۶۵.</ref> | مفسران گفتهاند: این آیه خطاب به [[یهودیان حجاز در صدر اسلام|یهودیان]] زمان [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] صلى الله علیه وآله است و مراد از ذکر این داستان مىتواند دو چیز باشد: اظهار [[معجزه]] پیامبر، زیرا آن حضرت به رغم نخواندن کتاب و نوشتهاى، از داستانهاى گذشتگان خبر داد.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۱۰.</ref> و اندرز و هشدارى است به یهودیان زمانِ حضرت رسول صلى الله علیه وآله که ممکن است شما هم بر اثر تمرّد از فرمانهاى خدا گرفتار چنین عذابى شوید. برخى نیز آن را براى اندرز و پند اقوام دیگر دانستهاند.<ref> مجمعالبیان، ج ۱، ص ۲۶۵.</ref> | ||
| − | گروهى از مفسران نیز منظور از متقین در آیه {{متن قرآن|«... | + | گروهى از مفسران نیز منظور از متقین در آیه {{متن قرآن|«... وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ»}}<ref name=":44" /> را امت حضرت محمد صلى الله علیه وآله دانستهاند؛<ref> تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۱۱؛ البحرالمحیط، ج ۱، ص ۳۹۹؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۸۵.</ref> همچنین از آیه {{متن قرآن|«وَلَقَدۡ عَلِمۡتُمُ ٱلَّذِينَ ٱعۡتَدَوۡاْ ...»}}<ref name=":55" /> برمىآید که داستان این قوم در کتب مقدس پیشین نیز بیان شده است زیرا مخاطب «عَلِمتُم» یهودیان هستند. |
| − | در آیه {{متن قرآن| | + | در آیه {{متن قرآن|«{{آیه|4|47}}»}}<ref name=":66" /> نیز [[اهل کتاب|اهل کتاب]] را از دچار شدن به عذاب اصحاب سبت برحذر داشته و آنها را نیز به این گونه عذابها تهدید مىکند. از این آیه نیز چنین برمىآید که اهل کتاب نیز از گناه و عذاب این قوم آگاهى داشتهاند که خداوند به آنها یادآورى مىکند. |
| + | |||
| + | درس دیگرِ این داستان اهمیت «نهى از منکر» و سکوت نکردن در برابر پلیدیهاست، زیرا کسانى که در برابر گناه صیادان سکوت نکردند، از عذاب نجات یافتند: {{متن قرآن|«... أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»}}<ref name=":33" /> و نیز برخى مفسران از این داستان استفاده کردهاند که امید نداشتن به تأثیر نهى از منکر، مجوز ترک این واجب نمىشود<ref> جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص ۱۲۴ـ۱۲۵؛ التبیان، ج ۵، ص ۱۳.</ref> زیرا نهى کنندگان از منکر، در پاسخ کسانى که این عمل را بىفایده مىدانستند و مىگفتند: {{متن قرآن|«... لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا ۙ اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا ...»}}<ref name=":77" />، گفتند: نهى از منکر ما براى این است که در برابر خدا عذرى داشته باشیم یا این که شاید هم نهى ما اثر کرده، آنها از این عمل دست بکشند:<ref> جامعالبیان، مج ۶، ج ۹، ص ۱۲۴ـ۱۳۱؛ تفسیر قرطبى، ج ۷، ص ۱۹۵.</ref> {{متن قرآن|«... قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»}}<ref name=":77" />. | ||
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| سطر ۵۸: | سطر ۵۹: | ||
*[https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/4879/%D8%A7%D9%8E%D8%B5%D8%AD%D8%A7%D8%A8%20%D8%B3%D9%8E%D8%A8%D8%AA ابوالفضل روحى، دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۳، صفحه ۴۰۸-۴۱۳]. | *[https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/4879/%D8%A7%D9%8E%D8%B5%D8%AD%D8%A7%D8%A8%20%D8%B3%D9%8E%D8%A8%D8%AA ابوالفضل روحى، دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۳، صفحه ۴۰۸-۴۱۳]. | ||
*[[تفسیر نور (کتاب)|تفسیر نور]]، محسن قرائتی، جلد ۲، صفحه ۷۹. | *[[تفسیر نور (کتاب)|تفسیر نور]]، محسن قرائتی، جلد ۲، صفحه ۷۹. | ||
| + | {{قرآن}} | ||
{{سنجش کیفی | {{سنجش کیفی | ||
|سنجش=شده | |سنجش=شده | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۳ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۹:۰۵
«اَصحاب السَبت» از تعابیر قرآنی و اشاره به گروهى از یهود است که از فرمان خدا مبنى بر تحریم صید ماهى در روزهاى شنبه تخلّف کرده و با یک حیله، ماهیان را در روز شنبه حبس نموده و روز یکشنبه صید مىکردند؛ پس آنان به عذاب الهى گرفتار شده و صورتهایشان به شکل بوزینه مسخ شد.
واژهشناسی
«سَبت» (بر وزن عقل)، در اصل به معنى قطع است. سبت یهود را که روز شنبه است، به علّت قطع عمل و تعطیل کردن کار در آن روز، سبت گفته اند.[۱]
تعبیر «اَصحاب السَبت» به صورت صریح تنها یک بار در آیه ۴۷ سوره نساء «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَىٰ أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ ۚ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا»[۲] بکار رفته است؛ ولى در آیات ۶۵ـ۶۶ سوره بقره؛ ۱۵۴ سوره نساء؛ ۷۸ سوره مائده؛ ۱۶۳ سوره اعراف و ۱۲۴ سوره نحل داستان این قوم و سرانجام آنان بیان گردیده است.
«اصحاب سبت» از قوم بنىاسرائیل بودند: «لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ»[۳] و در شهرى ساحلى به نام «اَیلَه»[۴] میان «مصر» و «مدین» یا «مدین» یا «طبریه» یا «مقنا» (که بین «مدین» و «عینونا» قرار داشته) زندگى مىکردهاند.[۵]
این قوم در عصر پیامبرى حضرت داود علیهالسلام بوده[۶] و شمار آنان را ۷۰۰۰۰ یا ۱۲۰۰۰ نفر گفتهاند.[۷] گروهى از مورخان و مفسران نیز آنها را بخشى از قوم ثمود پنداشتهاند که بر اثر همجوارى با بنىاسرائیل به دیانت یهود گرویدهاند.[۸]
داستان اصحاب سبت
خداوند قوم یهود را به تعظیم روز جمعه و خوددارى از کار در آن روز فرمان داد؛[۹] اما آنان در این فرمان الهى اختلاف کرده با این باور که روز شنبه -به سبب پایان یافتن آفرینش آسمانها و زمین در آن روز- بزرگترین روزهاست،[۱۰] از پذیرفتن روزى جز شنبه سر باز زده، فرمان خداوند را نادیده گرفتند. از این رو خداوند نیز کار را بر آنها سخت گرفت و کار کردن در آن روز از جمله صید ماهى -که با توجه به ساحلى بودن محل سکونتشان از کارهاى رایج و مهم آن قوم بود-، بر آنها حرام گشت:[۱۱] «إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ ۚ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ»[۱۲]. در واقع تعطیلى روز شنبه که در این آیه بیان شده تنبیهى برای آنان است.
یهودیان تا مدتى بر این فرمان پایبند بوده، در روزهاى شنبه با تعطیل کردن کار به عبادت و استراحت مىپرداختند؛ ولى ماهیان چون روزهاى شنبه خود را در امان مىدیدند به صورت انبوه در کنارههاى دریا و روى آب نما«وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ ۙ لَا تَأْتِيهِمْ ۚ كَذَٰلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[۱۳].
آنان مدتى این وضع را تحمل کرده و مانند گذشتگان و پدرانشان از صید ماهى در روز شنبه پرهیز مىکردند؛ ولى پس از آن نتوانستند بر تمایلات نفسانى خود چیره شوند و چون از یک سو نمىخواستند از فرمان الهى سرپیچى کرده، گرفتار کیفر شوند و از سوى دیگر حاضر نبودند از خیل ماهیان روز شنبه بىبهره باشند، به حیلهاى دست زدند که ظاهر آن فرمانبرى و باطنش نافرمانى بود. آنان در کنار دریا حوضچههایى حفر کرده و از طرف دریا جویهایى را به این حوضچهها کشیدند. روز شنبه هنگامى که آب دریا بالا مىآمد به وسیله این جویها ماهیان زیادى به سوى حوضچهها هدایت مىشدند و هنگامى که آب دریا پایین مىآمد در آن حوضچهها گرفتار مىشدند و در روز یکشنبه آنها را صید مىکردند.[۱۴]
برخى نیز گفتهاند: آنها در شب شنبه تورهاى ماهیگیرى را مىگستراندند و چون روز شنبه ماهیان زیادى در تورها جمع مىشد، روز یکشنبه تورها را جمعآورى مىکردند و از این راه اموال فراوانى بدست مىآوردند.[۱۵] در آغاز این کار با ترس و پنهانى صورت مىگرفت، ولى به تدریج در میان آنان گسترش یافت و صورتى آشکار به خود گرفت.
اما در برابر این گروه که با حیله به صید ماهى مىپرداختند، دو گروه دیگر وجود داشتند: گروهى که نه به صید ماهى مىپرداختند و نه صیادان را از این کار نهى مىکردند و موعظه آنها را بىفایده دانسته، مىگفتند: آنان را به حال خود واگذارید تا نابود یا به عذاب الهى گرفتار شوند: «وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا ۙ اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا ۖ قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»[۱۶]. گروه دیگر کسانى بودند که به فرمانهاى پیامبرشان پایبند بوده و به امید این که گناهکاران به سخنانشان گوش فرا داده از این عمل دست بکشند، به هدایت گمراهان پرداخته و آنان را از این کار باز مىداشتند. این گروه که به گفته برخى حدود ۱۰۰۰۰ نفر[۱۷] بودند، هنگامى که دیدند سخنانشان در گناهکاران اثرى ندارد از آنان جدا شدند.[۱۸]
عذاب اصحاب سبت:
گروهى که ماهى صید مىکردند، به صورت میمون مسخ شدند: «فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»[۱۹]؛ آیه ۶۵ سوره بقره نیز تجاوزکارى اصحاب سبت و مسخ شدن آنان به میمون را گزارش مىکند: «وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ»[۲۰] و طبق برخى روایات و گفته مفسران و مورخان، بعد از سه[۲۱] یا هفت[۲۲] روز باد و باران شدیدى همه آنان را به درون دریا ریخت و هیچ فردى از آنان بر روى خشکى نماند.[۲۳] همچنین بنابر نظر بیشتر مفسران از آیه «لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَىٰ لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ۚ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ»[۲۴] برمىآید که قومى که بر اثر نافرمانى از دستور خدا مورد لعن حضرت داود علیهالسلام قرار گرفتند همان اهل «اَیله» بودند و به سبب بىاعتنایى به حرمت صید ماهى در روز شنبه حضرت داود علیهالسلام آنان را نفرین کرد و گفت: «خدایا آنها را لباس لعنت و عذاب بپوشان» و خداوند آنها را به صورت میمون مسخ کرد.[۲۵]
از دیگر آیاتى که مفسران آن را درباره گناه اصحاب سبت دانستهاند آیه «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَٰلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ ۚ أُولَٰئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضَلُّ عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ»[۲۶] است که ضمیر «مِنهُم» در آن به اصحاب سبت باز مىگردد. بر اثر گناهى که مرتکب شده بودند خداوند جوانان آنها را به میمون و پیرانشان را به خوک مسخ کرد.[۲۷]
برخى دیگر نیز گفتهاند: کسانى که به میمون مسخ شدند اصحاب سبت و کسانى که به خوک مسخ شدند کافرانى بودند که پس از معجزه حضرت عیسى علیهالسلام و نزول مائده آسمانى همچنان بر کفر خود اصرار ورزیدند.[۲۸] شایان ذکر است که «قَرَده» در قرآن فقط در سه آیه پیش گفته آمده و همه موارد مربوط به داستان اصحاب سبت است.
درباره گروه دوم که نهى از منکر را ترک کردند، برخى از مفسران گفتهاند که آنها نیز نجات یافتند، زیرا آیه «... وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ»[۲۹] آنان را دربر نمىگیرد، چون آنها مىدانستند سخنانشان در گناهکاران اثرى ندارد.[۳۰]
برخى دیگر مىگویند: آنان دچار عذاب شده به صورت مورچه مسخ شدند[۳۱] و آیه «... وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ ...»[۲۹] شامل آنها نیز مىشود، زیرا خداوند فقط نهى کنندگان از منکر را از نجاتیافتگان خوانده است: «فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»[۲۹]. گروهى از مفسران نیز درباره آنان سکوت کرده سرانجام آنان را نامعلوم دانستهاند.[۳۲]
اما به تصریح قرآن، گروهى که در برابر این منکر ساکت نشده و نهى از منکر نمودند، نجات یافته و گرفتار عذاب نشدند: «... أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»[۲۹].
کیفیت مسخ اصحاب سبت:
مفسران درباره کیفیت مسخ اختلاف نظر دارند؛ بیشتر آنان در ذیل یکى از آیاتى که درباره اصحاب سبت آمده تصریح دارند که مسخ آنها جسمانى بوده[۳۳] و آنان به صورت میمون و خوک درآمدند، به گونهاى که مردم نیز آنان را با این هیئت مشاهده کردند.[۳۴]
حتى برخى از مفسران گفتهاند: مردان آنها به صورت میمونهاى نرینه و زنانشان به میمونهاى مادینه مسخ شدند.[۳۵] صدرالمتألهین نیز با بیان استدلالى بر این باور است که مسخ این قوم مىتواند جسمانى باشد و دلیلى بر استحاله آن نیست.[۳۶] در برابر قول اول، گروهى با استناد به این که مسخ جسمانى مستلزم بازگشت موجود بالفعل به موجود بالقوه است گفتهاند: مسخ نمىتواند جسمانى باشد بلکه قلوبشان مسخ شد.[۳۷] علامه طباطبایى ضمن پذیرش استحاله بازگشت موجود بالفعل به موجود بالقوه، مسخ را از مصادیق آن ندانسته و قول اول را مىپذیرد.[۳۸]
عبرتهاى داستان اصحاب سبت
بیان داستان اصحاب سبت درسى براى همگان است، گرچه تنها پرهیزکاران از این درس بهره مىبرند: «فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ»[۳۹].
مفسران گفتهاند: این آیه خطاب به یهودیان زمان رسول اکرم صلى الله علیه وآله است و مراد از ذکر این داستان مىتواند دو چیز باشد: اظهار معجزه پیامبر، زیرا آن حضرت به رغم نخواندن کتاب و نوشتهاى، از داستانهاى گذشتگان خبر داد.[۴۰] و اندرز و هشدارى است به یهودیان زمانِ حضرت رسول صلى الله علیه وآله که ممکن است شما هم بر اثر تمرّد از فرمانهاى خدا گرفتار چنین عذابى شوید. برخى نیز آن را براى اندرز و پند اقوام دیگر دانستهاند.[۴۱]
گروهى از مفسران نیز منظور از متقین در آیه «... وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ»[۳۹] را امت حضرت محمد صلى الله علیه وآله دانستهاند؛[۴۲] همچنین از آیه «وَلَقَدۡ عَلِمۡتُمُ ٱلَّذِينَ ٱعۡتَدَوۡاْ ...»[۲۰] برمىآید که داستان این قوم در کتب مقدس پیشین نیز بیان شده است زیرا مخاطب «عَلِمتُم» یهودیان هستند.
در آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَىٰ أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ ۚ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا»[۲] نیز اهل کتاب را از دچار شدن به عذاب اصحاب سبت برحذر داشته و آنها را نیز به این گونه عذابها تهدید مىکند. از این آیه نیز چنین برمىآید که اهل کتاب نیز از گناه و عذاب این قوم آگاهى داشتهاند که خداوند به آنها یادآورى مىکند.
درس دیگرِ این داستان اهمیت «نهى از منکر» و سکوت نکردن در برابر پلیدیهاست، زیرا کسانى که در برابر گناه صیادان سکوت نکردند، از عذاب نجات یافتند: «... أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ ...»[۲۹] و نیز برخى مفسران از این داستان استفاده کردهاند که امید نداشتن به تأثیر نهى از منکر، مجوز ترک این واجب نمىشود[۴۳] زیرا نهى کنندگان از منکر، در پاسخ کسانى که این عمل را بىفایده مىدانستند و مىگفتند: «... لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا ۙ اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا ...»[۱۶]، گفتند: نهى از منکر ما براى این است که در برابر خدا عذرى داشته باشیم یا این که شاید هم نهى ما اثر کرده، آنها از این عمل دست بکشند:[۴۴] «... قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَىٰ رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»[۱۶].
پانویس
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ سوره نساء، آیه ۴۷.
- ↑ سوره مائده، آیه ۷۸.
- ↑ کشفالاسرار، ج ۱، ص ۲۲۳؛ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر سمرقندى، ج ۱، ص ۱۲۶.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۶۰؛المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.
- ↑ تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۲۲؛ مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۶.
- ↑ المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.
- ↑ نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۷.
- ↑ کتاب مقدس، خروج ۳۱: ۱۲ـ۱۸؛ تثنیه ۵: ۱۲ـ۱۶.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۱۰؛ تفسیر بیضاوى، ج ۱، ص ۱۰۹؛ المیزان، ج ۱۱، ص ۳۷۰.
- ↑ سوره نحل، آیه ۱۲۴.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۶۳.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر قرطبى، ج ۷، ص ۹۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۶.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۰۹؛ نمونه، ج ۶، ص ۴۲۳.
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ سوره اعراف، آیه ۱۶۴.
- ↑ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۶.
- ↑ تفسیر بیضاوى، ج ۲، ص ۱۲۱؛ فى ظلالالقرآن، ج ۳، ص ۱۳۸۵؛ روضالجنان، ج ۱، ص ۳۲۳.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۶۶.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ سوره بقره، آیه ۶۵.
- ↑ التبیان، ج ۱، ص ۲۹۰؛ روضالجنان، ج ۱، ص ۳۲۴؛ تفسیر صدرالمتألهین، ج ۳، ص ۴۶۸.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۹؛ البحرالمحیط، ج ۱، ص ۳۹۸.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۱، ص ۲۶۴.
- ↑ سوره مائده، آیه ۷۸.
- ↑ همان، ج ۳، ص ۳۵۷؛ المیزان، ج ۶، ص ۸۲.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶۰.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۳، ص ۳۳۳؛ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۰۹.
- ↑ کشفالاسرار، ج ۳، ص ۱۶۵؛ مجمعالبیان، ج ۳، ص ۳۳۳.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ ۲۹٫۳ ۲۹٫۴ سوره اعراف، آیه ۱۶۵.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص ۱۷۱؛ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۸؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۵۸۸.
- ↑ کنزالدقائق، ج ۵، ص ۲۲۳؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۴؛ سعدالسعود، ص ۲۲۰.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر بغوى، ج ۲، ص ۱۷۵.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۹؛ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۳، ص ۴۷۲.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۴، ص ۷۵۹؛ سعد السعود، ص ۲۱۹.
- ↑ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۵۸۸.
- ↑ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۳، ص ۴۷۲.
- ↑ جامعالبیان، مج ۱، ج ۱، ص ۴۷۲؛ البحر المحیط، ج ۱، ص ۳۹۷.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص ۲۰۶.
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ سوره بقره، آیه ۶۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۱۰.
- ↑ مجمعالبیان، ج ۱، ص ۲۶۵.
- ↑ تفسیر ابنکثیر، ج ۱، ص ۱۱۱؛ البحرالمحیط، ج ۱، ص ۳۹۹؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۸۵.
- ↑ جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص ۱۲۴ـ۱۲۵؛ التبیان، ج ۵، ص ۱۳.
- ↑ جامعالبیان، مج ۶، ج ۹، ص ۱۲۴ـ۱۳۱؛ تفسیر قرطبى، ج ۷، ص ۱۹۵.
منابع
- ابوالفضل روحى، دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۳، صفحه ۴۰۸-۴۱۳.
- تفسیر نور، محسن قرائتی، جلد ۲، صفحه ۷۹.
