منابع و پی نوشتهای ضعیف
رعایت ادبیات دانشنامه ای متوسط
عنوان بندی متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

آثار علمى امام صادق علیه السلام: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ آثار علمى امام صادق را به آثار علمى امام صادق علیه السلام منتقل کرد)
 
(۱۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{بخشی از یک کتاب}}
+
{{خوب}}
 +
از [[امام صادق]] علیه‌السلام بیش از سایر [[ائمه]] علیهم‌السلام [[حدیث]] نقل شده و این بخاطر شرایط زمان ایشان و کلاسهایی بوده که داشته‌اند و شاگردان فراوانی در آن حضور داشتند. دو کتاب «[[توحید مفضل]]» و «[[اهلیلجه(کتاب)|اهلیلجه]]» سخنان آن حضرت هستند که به شاگرد خود [[مفضل بن عمر]] املا نمودند. همچنین کتاب «[[مصباح الشریعة (کتاب)|مصباح الشریعة]]» به آن حضرت منسوب است. علاوه بر اینها تعدادی نامه نیز از آن حضرت برجای مانده یا در منابع به آنها اشاره شده است.
 +
==آثار علمى امام صادق==
 +
===نامه‌های امام صادق ===
 +
#نامه  به عبدالله بن نجاشى: [[احمد بن علی نجاشی]] مؤلف [[رجال نجاشی]] گزارش می کند که [[امام صادق]] علیه السلام نامه ای به عبدالله بن نجاشى والی اهواز نوشته است و می گوید که وى به جز این رساله، تصنیف دیگرى از امام صادق علیه السلام ندیده است. اما مى توان نظر نجاشى را چنین توجیه کرد که این تنها اثرى است که به دست امام صادق علیه السلام تدوین شده و باقى آثار از جمله چیزهایى است که توسط راویان آن حضرت جمع آورى شده است.
 +
#در کتاب [[خصال]] رساله اى نقل شده که [[شیخ صدوق]] سندش را از [[اعمش]] به امام صادق علیه السلام رسانیده است. این نامه حاوى احکام اسلامى از قبیل [[وضو]] و [[غسل]] و انواع آنها و [[نماز]] و اقسام آن و [[زکات]] و اقسام آن، و حیض و صیام و [[حج]] و [[جهاد]] و نکاح و [[طلاق]]، [[صلوات]] بر [[پیامبر]] صلی الله علیه وآله و دوستى اولیاى خدا و برائت از دشمنان خدا و نیکى به پدر و مادر و حکم متعه، [[ازدواج]] و [[حج]] و احکام اولاد و کردار بندگان و [[جبر]] و [[تفویض]] و حکم کودکان و [[عصمت]] پیامبران و [[ائمه]] و مخلوق بودن [[قرآن]] و وجوب [[امر به معروف و نهى از منکر]] و معناى [[ایمان]] و [[عذاب قبر]] و تکبیر در [[عید فطر]] و [[عید قربان]] و احکام زنى که وضع حمل کرده و احکام خوردنی ها و نوشیدنی ها و صید ماهى و قربانى و [[گناهان]] کبیره و مسائلى از این قبیل، مى باشد.
 +
#رساله امام به پیروان شیوه رأى و [[قیاس]].
 +
#رساله آن حضرت درباره غنایم و وجوب [[خمس]] در آنها. در [[تحف العقول]] این قسمت و تا بخش شانزدهم از این رساله، نقل شده است.
 +
#رساله اى که برخى از شیعیان آن را «نثر الدرر» نامیده اند.
 +
#رساله آن حضرت درباره وجوه معیشت و کسب و کار بندگان و وجوه اخراج اموال. امام صادق علیه السلام این نامه را در پاسخ کسى که از وى درباره جهات معیشت بندگان که در آنها کسب و کار و معامله بین یکدیگر انجام مى دهند و نیز وجوه [[نفقه|نفقات]] پرسیده بود، نوشت.
 +
#رساله آن حضرت در احتجاج بر [[تصوف|صوفیه]] که آن حضرت را از طلب [[رزق]] و روزى نهى مى کردند.
 +
#مجموعه رسایل آن حضرت که [[جابر بن حیان]] آن را روایت کرده است. یافعى در کتاب مرآة الجنان گوید: امام صادق علیه السلام در علوم یکتاشناسى و غیر آن سخنان ارزشمندى دارد. و شاگرد او، جابر بن حیان، کتابى در هزار برگ تالیف کرده که رسایل آن حضرت را که حدود پانصد رساله است، در بر مى گیرد.
 +
#رساله آن حضرت خطاب به یارانش: [[شیخ کلینی]] این رساله را در آغاز روضة [[الکافی]] به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابوعبدالله علیه السلام نقل کرده است: امام صادق علیه السلام این رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد که آن را به یکدیگر درس دهند و در آن نظر کنند و آن را فراموش نکنند و بدان عمل کنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از کار فراغ مى یافتند آن را مى خواندند. کلینى در همان کتاب به سند خود از اسماعیل بن مخلد سراج نقل کرده که گفت: این نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گردید، آغاز این نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد، از پروردگارتان عافیت طلب کنید». آن گاه تمام نامه را ذکر کرده است. همچنین قسمتى از آغاز این نامه در [[تحف العقول]] تحت عنوان رساله امام به گروهى از پیروان و یارانش، ذکر شده است.
  
* 1- نامه امام به [[نجاشى]] والى اهواز كه به نام رساله [[عبدالله بن نجاشى]] شهرت دارد.
+
===توحید مفضل===
 +
کتابى در [[توحید]] که به خاطر نام روایتگر آن ([[مفضل بن عمر]])، «[[توحید مفضل]]» نام دارد. این کتاب در ردّ دهریون و اثبات [[خداوند]] جزو بهترین کتاب ها به شمار مى رود و تمام آن در ضمن [[بحارالانوار]] موجود است. همچنین این کتاب به صورت جداگانه نیز به چاپ رسیده است.  
  
نجاشى مؤلف رجال گويد كه وى به جز اين رساله، تصنيف ديگرى از [[امام صادق علیه السلام]] نديده است. اما مى  توان نظر نجاشى را چنين توجيه كرد كه اين تنها اثرى است كه به دست امام صادق علیه السلام تدوين شده و باقى آثار از جمله چيزهايى است كه توسط راويان آن حضرت جمع آورى شده است.
+
===کتاب اهلیلجة===
 +
کتاب «[[اهلیلجه(کتاب)|اهلیلجه]]» هم به وسیله [[مفضل بن عمر]] روایت شده و در ضمن کتاب بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحارالانوار آمده است که سیاق کتاب هاى توحید مفضل و اهلیلجة بر صحت آنها دلالت دارد.
  
* 2- رساله اى از آن حضرت كه صدوق در [[كتاب خصال]] آن را ذكر كرده و سندش را از اعمش به امام صادق علیه السلام رسانيده است. اين نامه حاوى احكام اسلامى از قبيل [[وضو]] و [[غسل]] و انواع آن ها و [[نماز]] و اقسام آن و [[زكات]]، [[زكات مال]] و [[زكات فطره]]، و حيض و صيام و [[حج]] و [[جهاد]] و نكاح و [[طلاق]]، صلوات بر پيامبر صلی الله علیه و آله و دوستى اولياى خدا و برائت از دشمنان خدا و نيكى به پدر و مادر و حكم متعه [[ازدواج]] و حج و احكام اولاد و كردار بندگان و جبر و تفويض و حكم كودكان و عصمت پيامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب [[امر به معروف و نهى از منكر]] و معناى ايمان و عذاب قبر و بعث و تكبير در [[عيد فطر]] و قربان و احكام زنى كه وضع حمل كرده و احكام خوردني ها و نوشيدني ها و صيد ماهى و قربانى و [[گناهان كبيره]] و مسائلى از اين قبيل، مى  باشد.
+
[[سید بن طاوس]] در [[کشف المحجة لثمرة المهجه(کتاب)|کشف المحجه]] در آنجا که فرزندش را سفارش مى کند، گوید: به کتاب [[مفضل بن عمر]] که امام صادق علیه السلام آن را بر وى املا فرموده بنگر که درباره آثار و پدیده هایى است که خداوند آفریده است. و نیز کتاب اهلیلجة را بخوان که کتاب بس پرارزشى است.
  
* 3- كتابى در توحيد كه به خاطر نام روايتگر آن توحيد مفضل نام دارد. اين كتاب در رد دهريون و اثبات خداوند جزو بهترين كتاب ها به شمار مى  رود و تمام آن در ضمن [[بحارالانوار]] موجود است. همچنين اين كتاب به صورت جداگانه با چاپ سنگى در مصر به چاپ رسيده است. و بنابر آن چه در [[مجله المقتبس]] خوانده ام اين كتاب در [[استانبول]] هم به چاپ رسيده كه هنوز آن را نديده ام.
+
اما در فهرست [[ابن ندیم]] آمده است: نویسنده کتاب اهلیلجة معلوم نیست و گویند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است، که این محال است. اما ابن ندیم درباره علت محال بودن این امر هیچ دلیلى نیاورده است.
  
* 4- [[كتاب اهليلجة]]، اين كتاب هم به وسيله [[مفضل بن عمر]] روايت  شده و در ضمن بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحار آمده است كه سياق كتاب هاى توحيد (مفضل) و اهليلجة بر صحت آن ها دلالت دارد.
+
===مصباح الشریعة===
 +
کتاب [[مصباح الشریعة (کتاب)|مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة]] که منسوب به امام صادق علیه السلام است. این کتاب همراه با کتاب [[جامع الاخبار]] چاپ شده است. اما [[علامه مجلسى]] در مقدمه بحارالانوار درباره آن گفته است: در این کتاب مطالبى آمده که خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه مى کند. اسلوب این کتاب شبیه دیگر سخنان و آثار [[ائمه]] علیهم السلام نیست و الله یعلم. مؤلف کتاب [[وسایل الشیعه]] نیز در پایان کتاب هدایة گوید: از جمله کتاب هایى که بر ما ثابت است که قابل اعتماد نیست و از آنها نقل نکردیم، کتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق علیه السلام است. زیرا سند آن ثابت شده نیست و در آن سخنانى آمده که مخالف با [[تواتر]] است.
  
سيد على بن طاوس در [[كشف المحجة لثمرة المهجه]] در آن جا كه فرزندش را سفارش مى كند، گويد: به كتاب [[مفضل بن عمر]] كه امام صادق علیه السلام آن را بر وى املا فرموده بنگر كه درباره آثار و پديده هايى است كه خداوند آفريده است. و نيز كتاب اهليلجة را بخوان كه كتاب بس پرارزشى است.
+
صاحب [[ریاض العلماء]] نیز به هنگام ذکر کتاب هاى مجهول و ناشناخته مى نویسد: مصباح الشریعة در اخبار و مواعظ کتابى معروف و متداول است... بلکه این کتاب از تالیفات یکى از [[تصوف|صوفیان]] است. اما ظاهر عبارت [[سید بن طاوس]] در کتاب [[الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان (کتاب)|امان الاخطار]] نشان مى دهد که وى بر این کتاب اعتماد داشته است. زیرا در آنجا مى گوید: از جمله کتاب هایى که باید با مسافر همراه باشد کتاب اهلیلجة است. این کتاب حاوى مناظره امام صادق علیه السلام با طبیبى هندى است که درباره شناخت [[خداوند]] جلّ جلاله به طرزى عجیب و بدیهى استدلال شده به طورى که آن طبیب هندى پس از این مناظره به الوهیت و یگانگى خداوند اقرار کرده است. همچنین کتاب مفضل بن عمر که از امام صادق علیه السلام روایت کرده و در زمینه وجوه [[حکمت]] در خلقت گیتى و آشکار کردن اسرار آن است، باید همراه مسافر باشد. این کتاب در نوع خود بسیار شگفت آور است. و نیز کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة از امام صادق علیه السلام باید با مسافر باشد. این کتاب درباره سلوک به سوى خداوند و توجه به او و دستیابى به اسرارى که در آن نهفته است، بس لطیف و گرانقدر است.
  
اما در فهرست [[ابن نديم]] آمده است: نويسنده كتاب اهليلجة معلوم نيست و گويند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است اما اين محال است. اما ابن نديم درباره علت محال بودن اين امر هيچ دليلى نياورده است.
+
[[کفعمى]] در مجموع الغرائب روایات بسیارى را با لفظ قال الصادق از مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة نقل کرده است. [[شهید ثانى]] در کشف الریبة و نیز در [[منیة المرید (کتاب)|منیة المرید]] و [[مسکن الفؤاد (کتاب)|مسکن الفواد]] و اسرار الصلاة روایاتى از مصباح الشریعة نقل کرده و آنها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پایان برخى از آنها آورده است: آن چه گفته شد تماما از کلام امام صادق علیه السلام بود.  
  
* 5- [[كتاب مصباح الشريعة]] و [[مفتاح الحقيقة]] كه منسوب به امام صادق علیه السلام است. اين كتاب همراه با [[كتاب جامع الاخبار]] چاپ شده است. اما مجلسى در مقدمه بحار درباره آن گفته است:
+
سید حسین قزوینى نیز در کتاب جامع الشرایع، به هنگام ذکر مآخذ کتاب، گوید: مصباح الشریعة به شهادت شارح فاضل شهید ثانى و [[سید بن طاووس]] و مولانا [[فیض کاشانی]] و عده اى دیگر، منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراین، پس از تایید اینان، جایى براى تشکیک و تردید در این کتاب باقى نمى ماند.
  
در اين كتاب مطالبى آمده كه خواننده خردمند و مطلع را با ترديد مواجه مى كند. اسلوب اين كتاب شبيه ديگر سخنان و آثار ائمه علیهم السلام نيست و الله يعلم. مؤلف كتاب وسايل در پايان كتاب هداية گويد:
+
===تقسیم الرؤیا===
 +
در [[کشف الظنون]] است که کتاب «تقسیم الرؤیا» از تألیفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در [[الذریعة]] آمده است که ما سندى مبنى بر این که این کتاب به کس دیگرى جز امام صادق علیه السلام منسوب باشد پیدا نکردیم. اما ظاهرا مى توان گفت که این کتاب تألیف یکى از [[شیعیان]] به استناد روایات امام صادق علیه السلام است.
  
از جمله كتاب هايى كه بر ما ثابت است كه قابل اعتماد نيست و از آن ها نقل نكرديم كتاب [[مصباح الشريعة]] منسوب به امام صادق علیه السلام است. زيرا سند آن ثابت  شده نيست و در آن سخنانى آمده كه مخالف با تواتر است.
+
==منابع==
 +
*سیره معصومان، سید محسن امین، ترجمه على حجتى کرمانى، ج ۵، ص ۷۷.
  
[[صاحب رياض العلما]] نيز به هنگام ذكر كتاب هاى مجهول و ناشناخته مى  نويسد:
+
{{شناختنامه امام صادق (ع)}}
 
+
{{سنجش کیفی
مصباح الشريعة در اخبار و مواعظ كتابى معروف و متداول است... بلكه اين كتاب از تاليفات يكى از [[صوفيان]] است. اما [[ابن طاوس]] و ظاهر عبارت [[سيد على بن طاوس]] در [[كتاب امان الاحظار]] نشان مى  دهد كه وى بر اين كتاب اعتماد داشته است.
+
|سنجش=شده
 
+
|شناسه= خوب
زيرا در آن جا مى  گويد: از جمله كتاب هايى كه بايد با مسافر همراه باشد كتاب اهليلجة است. اين كتاب حاوى مناظره امام صادق علیه السلام با طبيبى هندى است كه درباره شناخت  خداوند جل جلاله به طرزى عجيب و بديهى استدلال شده به طورى كه آن طبيب هندى پس از اين مناظره به الوهيت و يگانگى خداوند اقرار كرده است. همچنين كتاب مفضل بن عمر كه از امام صادق علیه السلام روايت كرده و در زمينه وجوه [[حكمت]] در خلقت گيتى و آشكار كردن اسرار آن است، بايد همراه مسافر باشد.
+
|عنوان بندی مناسب= متوسط
 
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها= ضعیف
اين كتاب در نوع خود بسيار شگفت آور است. و نيز كتاب مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة از امام صادق علیه السلام بايد با مسافر باشد. اين كتاب درباره [[سلوك]] به سوى خداوند و توجه به او و دستيابى به اسرارى كه در آن نهفته است، بس لطيف و گرانقدر است.
+
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط
[[كفعمى]] در [[مجموع الغرائب]] روايات بسيارى را با لفظ قال الصادق از مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة نقل كرده است. شهيد ثانى در [[كشف الريبة]] و نيز در [[منية المريد]] و [[مسكن الفواد]] و [[اسرارالصلاة]] رواياتى از مصباح الشريعة نقل كرده و آن ها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پايان برخى از آن ها آورده است:
+
|جامعیت= خوب
 
+
|رعایت اختصار= خوب
آن چه گفته شد تماما از كلام امام صادق علیه السلام بود. [[سيد حسين قزوينى]] در [[كتاب جامع الشرايع]]، به هنگام ذكر مآخذ كتاب، گويد: [[مصباح الشريعة]] به شهادت [[شارح فاضل شهيد ثانى]] و [[سيد بن طاووس]] و [[مولانا محسن كاشانى]] و عده اى ديگر منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراين، پس از تاييد اينان جايى براى تشكيك و ترديد در اين كتاب باقى نمى  ماند.
+
|سیر منطقی= خوب
 
+
|کیفیت پژوهش= خوب
* 6- رساله آن حضرت خطاب به يارانش. كلينى اين رساله را در آغاز روضة كافى به سند خود از اسماعيل بن جابر از ابوعبدالله علیه السلام نقل كرده است: امام صادق علیه السلام اين رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آن ها دستور داد كه آن را به يكديگر درس دهند و در آن نظر كنند و آن را فراموش نكنند و بدان عمل كنند. اصحاب نيز اين رساله را در جايگاه عبادت خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از كار فراغ مى  يافتند آن را مى  خواندند.
+
}}
 
+
[[رده:امام صادق علیه السلام]][[رده:معارف اهل البیت]][[رده:آثار ائمه علیهم السلام]]
كلينى در همان كتاب به سند خود از [[اسماعيل بن مخلد سراج]] نقل كرده كه گفت: اين نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گرديد، آغاز اين نامه چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم. اما بعد، از پروردگارتان عافيت طلب كنيد».
+
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
 
 
آن گاه تمام نامه را ذكر كرده است. همچنين قسمتى از آغاز اين نامه در [[تحف العقول]] تحت عنوان رساله امام به گروهى از پيروان و يارانش، ذكر شده است.
 
 
 
* 7- رساله امام به پيروان شيوه راى و قياس.
 
 
 
* 8- رساله آن حضرت درباره غنايم و وجوب [[خمس]] در آن ها. در [[تحف العقول]] اين قسمت و تا بخش شانزدهم از اين رساله، نقل شده است.
 
 
 
* 9- سفارش امام صادق علیه السلام به [[عبدالله بن جندب]].
 
 
 
* 10- سفارش آن حضرت به [[ابوجعفر محمد بن نعمان احول]].
 
 
 
* 11- رساله اى كه برخى از شيعيان آن را [[نثرالدرر]] ناميده اند.
 
 
 
* 12- سخنان آن حضرت در وصف محبت [[اهل بيت علیهم السلام]] و توحيد و ايمان و اسلام و كفر و فسق.
 
 
 
* 13- رساله آن حضرت درباره وجوه معيشت و كسب و كار بندگان و وجوه اخراج اموال.
 
 
 
امام علیه السلام اين نامه را در پاسخ كسى كه از وى درباره جهات معيشت  بندگان كه در آن ها كسب و كار و معامله بين يكديگر انجام مى  دهند و نيز وجوه نفقات پرسيده بود، نوشت.
 
 
 
* 14- رساله آن حضرت در احتجاج بر [[صوفيه]] كه آن حضرت را از طلب رزق و روزى نهى مى  كردند.
 
 
 
* 15- گفتار آن حضرت درباره خلقت انسان و تركيب او.
 
 
 
* 16- كلمات قصار آن حضرت. ما برگزيده اى از اين سخنان را كه در تحف العقول نقل شده، در بخش حكم و آداب آن حضرت ذكر خواهيم كرد. در اين باره، كتاب هاى ديگرى از امام صادق علیه السلام موجود است كه اصحاب آن حضرت بر اساس آن چه كه از وى روايت  شده، گرد آورده اند.
 
 
 
از اين رو منتسب ساختن كتب مزبور به امام صادق علیه السلام صحيح به نظر مى  رسد. چرا كه املا خود يكى از طرق تاليف است. نجاشى در كتاب خود، نام پنج كتاب از اين قبيل را ياد مى  كند و نحوه دستيابى خود را بدان ها تذكر مى  دهد. البته بعيد نيست كه برخى از كتاب هايى كه نجاشى نام برده با آن چه قبلا ياد شد، تداخل پيدا كند.
 
 
 
اين كتاب ها عبارتند از:
 
 
 
* الف: نسخه اى كه نجاشى به هنگام ذكر زندگانى [[محمد بن ميمون زعفرانى]] از آن ياد كرده است. وى درباره محمد بن ميمون گويد: او از [[اهل سنت]] است و فقط يك روايت از امام صادق علیه السلام نقل كرده است.
 
 
 
* ب. روايتى كه [[فضيل بن عياض]] از امام صادق علیه السلام نقل كرده است. نجاشى در شرح زندگانى فضيل گويد: او از مردم بصره و از ثقات اهل سنت  بود و از امام صادق علیه السلام يك روايت نقل كرده است.
 
 
 
* ج. نسخه اى كه [[عبدالله بن ابى اويس بن مالك بن عامر اصبحى]] هم پيمان [[بنى تميم بن مرة بن ابو اويس]]، از آن حضرت نقل كرده است. نجاشى درباره او گويد: او نسخه اى از امام جعفر بن محمد علیه السلام روايت كرده است.
 
 
 
* د. نسخه اى كه [[ابراهيم بن رجاء شيبانى]] نقل كرده است. نجاشى گويد: وى از امام جعفر صادق علیه السلام نسخه اى روايت كرده است.
 
 
 
* ه. نسخه اى كه [[سفيان بن عينية بن ابى عمران هلالى]] نقل كرده است. نجاشى گويد: او نسخه اى از امام جعفر بن محمد روايت كرده است.
 
 
 
* و. كتابى كه [[جعفر بن بشير بجلى]] روايت كرده است. [[شيخ طوسى]] در الفهرست گويد: جعفر كتابى دارد كه منسوب به امام صادق علیه السلام به روايت على بن موسى الرضا علیه السلام مى  باشد.
 
 
 
* ز. مجموعه رسايل آن حضرت كه جابر بن حيان كوفى آن را روايت كرده است. يافعى در كتاب [[مرآة الجنان]] گويد: امام صادق علیه السلام در علوم يكتاشناسى و غير آن سخنان ارزشمندى دارد. و شاگرد او، [[جابر بن حيان]]، كتابى در هزار برگ تاليف كرده كه رسايل آن حضرت را كه حدود پانصد رساله است، در بر مى  گيرد.
 
 
 
نگارنده: هيچ يك از بزرگان شيعه، كه درباره رجال شيعه و اصحاب ائمه كتاب ها نوشته اند مانند [[شيخ طوسى]] و [[نجاشى]] و معاصران و پيشينيان و متاخران از آن ها، درباره اين كه جابر بن حيان از شاگردان يا اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است، سخنى نگفته اند.
 
 
 
حال آن كه اينان در مذهب خود از ديگران آگاهتر هستند. البته در فهرست [[ابن نديم]] گفته شده است: شيعيان گويند كه جابر بن حيان يكى از بزرگان شيعه و ابواب آنان بوده است.
 
 
 
ابن نديم در ادامه گويد: «شيعيان گمان مى  كنند كه جابر از اصحاب امام صادق علیه السلام بوده است... و سپس گفته است: جابر كتاب هايى در مذاهب شيعه دارد كه آن ها را در جاى خود ياد خواهم كرد».
 
 
 
البته تفصيل مطلب به هنگام شرح زندگانى جابر نقل خواهد شد. اين مطلبى بود كه ما در آغاز آن را نوشته بوديم، اما بعدا بر ما ثابت  شد كه جابر بن حيان در زمره شاگردان امام صادق علیه السلام جاى داشته است.
 
 
 
* ك. تقسيم الرؤيا، در [[كشف الظنون]] است كه [[تقسيم الرؤيا]] از تاليفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در [[الذريعة]] آمده است كه ما سندى مبنى بر اين كه اين كتاب به كس ديگرى جز امام صادق علیه السلام منسوب باشد پيدا نكرديم. اما ظاهرا مى  توان گفت كه اين كتاب تاليف يكى از شيعيان به استناد روايات امام صادق علیه السلام است.
 
 
 
آن چه گفته شد مربوط به كتاب هايى بود كه تاكنون تدوين گرديده و به نام هاى خاصى شناخته شده است. و گرنه آن چه دانشمندان از آن حضرت در شاخه هاى گوناگون علمى هم چون كلام و توحيد و ساير [[اصول دين]] و [[فقه]] و [[اصول فقه]] و طب و [[مناظره]] و [[حكمت]] و [[موعظه]] و آداب و غيره نقل كردند، آن چنان فراوان و بسيار است كه نمى  توان آن ها را برشمرد. و براى آگاهى از آن ها بايد به كتاب هاى حديثى كه متكفل جمع  آورى سخنان آن حضرت شده اند، رجوع كرد.(*1)
 
 
 
غالب آثار امام علیه السلام به عادت معهود عصر، كتابت مستقيم خود ايشان نيست و غالبا املاي امام علیه السلام يا بازنوشت بعدي مجالس ايشان است. بعضي از آثار نيز منصوب است و قطعي الصدور نيست.
 
 
 
# از آثار مكتوب امام صادق علیه السلام رساله به عبدالله نجاشي (غير از نجاشي رجالي) است. نجاشي صاحب رجال معتقد است  كه تنها تصنيفي كه امام به دست خود نوشته اند همين اثر است.
 
# رساله اي كه [[شيخ صدوق]] در خصال و به واسطه اعمش از حضرت روايت كرده است شامل مباحث فقه و كلام.
 
# [[كتاب معروف به توحيد مفضل]]، در مباحث خداشناسي و رد دهريه كه املاء امام علیه السلام و كتاب [[مفضل بن عمر جعفي]] است.
 
# [[كتاب الاهليلجه]] كه آن نيز روايت مفضل بن عمر است و همانند توحيد مفضل در خداشناسي و اثبات صانع است و تماما در بحارالانوار مندرج است.
 
# [[مصباح الشريعه]] و [[مفتاح الحقيقه]] كه منسوب به امام صادق علیه السلام و بعضي از محققان شيعه از جمله مجلسي،‌ صاحب وسايل ([[حر عاملي]]) و صاحب رياض العلما، صدور آن را از ناحيه حضرت رد كرده اند.
 
# رساله اي از امام علیه السلام خطاب به اصحاب كه [[كليني]] در اول [[روضه كافي]] به سندش از اسماعيل بن جابر ابي عبدالله نقل كرده است.
 
# رساله اي در باب غنائم و وجوب خمس كه در [[تحف العقول]] مندرج است.
 
# بعضي رسائل كه جابر بن حيان كوفي از امام علیه السلام نقل كرده است.
 
# كلمات القصار كه بعدها به آن نثرالدرد نام داده اند كه تماما در تحف العقول آمده است.
 
# چندين فقره از وصاياي حضرت خطاب به فرزندش [[امام موسي كاظم علیه السلام]] [[سفيان ثوري]]،‌ [[عبدالله بن جندب]]، [[ابي جعفر نعمان احول]]، [[عنوان بصري]]، که در [[حليه الاولياء]] و [[تحف العقول]] ثبت گرديده است.
 
 
 
همچنين ادعيه امام صادق عليه السلام ([[الصحيفة الصادقية و الصادصية الجامعة]]): مجموعه ادعيه معتبره اي است که از دو امام بزرگوار پنجم و ششم عليهماالسلام در کتب روايي شيعه وارد شده و [[دانشگاه امام صادق]] علیه السلام آن را به مناسبت بيستمين سالگرد تأسيس دانشگاه همزمان با ميلاد مسعود نبي اکرم اسلام صلی الله علیه و آله و امام جعفر صادق علیه السلام منتشر کرده است.
 
 
 
==منبع==
 
 
 
سيد محسن امين با ترجمه على حجتى كرمانى, سيره معصومان، ج 5، ص 77.
 
 
 
[[رده:امام صادق علیه السلام]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۹

از امام صادق علیه‌السلام بیش از سایر ائمه علیهم‌السلام حدیث نقل شده و این بخاطر شرایط زمان ایشان و کلاسهایی بوده که داشته‌اند و شاگردان فراوانی در آن حضور داشتند. دو کتاب «توحید مفضل» و «اهلیلجه» سخنان آن حضرت هستند که به شاگرد خود مفضل بن عمر املا نمودند. همچنین کتاب «مصباح الشریعة» به آن حضرت منسوب است. علاوه بر اینها تعدادی نامه نیز از آن حضرت برجای مانده یا در منابع به آنها اشاره شده است.

آثار علمى امام صادق

نامه‌های امام صادق

  1. نامه به عبدالله بن نجاشى: احمد بن علی نجاشی مؤلف رجال نجاشی گزارش می کند که امام صادق علیه السلام نامه ای به عبدالله بن نجاشى والی اهواز نوشته است و می گوید که وى به جز این رساله، تصنیف دیگرى از امام صادق علیه السلام ندیده است. اما مى توان نظر نجاشى را چنین توجیه کرد که این تنها اثرى است که به دست امام صادق علیه السلام تدوین شده و باقى آثار از جمله چیزهایى است که توسط راویان آن حضرت جمع آورى شده است.
  2. در کتاب خصال رساله اى نقل شده که شیخ صدوق سندش را از اعمش به امام صادق علیه السلام رسانیده است. این نامه حاوى احکام اسلامى از قبیل وضو و غسل و انواع آنها و نماز و اقسام آن و زکات و اقسام آن، و حیض و صیام و حج و جهاد و نکاح و طلاق، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه وآله و دوستى اولیاى خدا و برائت از دشمنان خدا و نیکى به پدر و مادر و حکم متعه، ازدواج و حج و احکام اولاد و کردار بندگان و جبر و تفویض و حکم کودکان و عصمت پیامبران و ائمه و مخلوق بودن قرآن و وجوب امر به معروف و نهى از منکر و معناى ایمان و عذاب قبر و تکبیر در عید فطر و عید قربان و احکام زنى که وضع حمل کرده و احکام خوردنی ها و نوشیدنی ها و صید ماهى و قربانى و گناهان کبیره و مسائلى از این قبیل، مى باشد.
  3. رساله امام به پیروان شیوه رأى و قیاس.
  4. رساله آن حضرت درباره غنایم و وجوب خمس در آنها. در تحف العقول این قسمت و تا بخش شانزدهم از این رساله، نقل شده است.
  5. رساله اى که برخى از شیعیان آن را «نثر الدرر» نامیده اند.
  6. رساله آن حضرت درباره وجوه معیشت و کسب و کار بندگان و وجوه اخراج اموال. امام صادق علیه السلام این نامه را در پاسخ کسى که از وى درباره جهات معیشت بندگان که در آنها کسب و کار و معامله بین یکدیگر انجام مى دهند و نیز وجوه نفقات پرسیده بود، نوشت.
  7. رساله آن حضرت در احتجاج بر صوفیه که آن حضرت را از طلب رزق و روزى نهى مى کردند.
  8. مجموعه رسایل آن حضرت که جابر بن حیان آن را روایت کرده است. یافعى در کتاب مرآة الجنان گوید: امام صادق علیه السلام در علوم یکتاشناسى و غیر آن سخنان ارزشمندى دارد. و شاگرد او، جابر بن حیان، کتابى در هزار برگ تالیف کرده که رسایل آن حضرت را که حدود پانصد رساله است، در بر مى گیرد.
  9. رساله آن حضرت خطاب به یارانش: شیخ کلینی این رساله را در آغاز روضة الکافی به سند خود از اسماعیل بن جابر از ابوعبدالله علیه السلام نقل کرده است: امام صادق علیه السلام این رساله را براى اصحاب خود مرقوم داشت و به آنها دستور داد که آن را به یکدیگر درس دهند و در آن نظر کنند و آن را فراموش نکنند و بدان عمل کنند. اصحاب نیز این رساله را در جایگاه عبادت خود در خانه هاشان گذارده بودند و چون از کار فراغ مى یافتند آن را مى خواندند. کلینى در همان کتاب به سند خود از اسماعیل بن مخلد سراج نقل کرده که گفت: این نامه از طرف امام صادق علیه السلام خطاب به اصحابش ابلاغ گردید، آغاز این نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. اما بعد، از پروردگارتان عافیت طلب کنید». آن گاه تمام نامه را ذکر کرده است. همچنین قسمتى از آغاز این نامه در تحف العقول تحت عنوان رساله امام به گروهى از پیروان و یارانش، ذکر شده است.

توحید مفضل

کتابى در توحید که به خاطر نام روایتگر آن (مفضل بن عمر)، «توحید مفضل» نام دارد. این کتاب در ردّ دهریون و اثبات خداوند جزو بهترین کتاب ها به شمار مى رود و تمام آن در ضمن بحارالانوار موجود است. همچنین این کتاب به صورت جداگانه نیز به چاپ رسیده است.

کتاب اهلیلجة

کتاب «اهلیلجه» هم به وسیله مفضل بن عمر روایت شده و در ضمن کتاب بحارالانوار موجود است. در مقدمه بحارالانوار آمده است که سیاق کتاب هاى توحید مفضل و اهلیلجة بر صحت آنها دلالت دارد.

سید بن طاوس در کشف المحجه در آنجا که فرزندش را سفارش مى کند، گوید: به کتاب مفضل بن عمر که امام صادق علیه السلام آن را بر وى املا فرموده بنگر که درباره آثار و پدیده هایى است که خداوند آفریده است. و نیز کتاب اهلیلجة را بخوان که کتاب بس پرارزشى است.

اما در فهرست ابن ندیم آمده است: نویسنده کتاب اهلیلجة معلوم نیست و گویند آن را امام صادق علیه السلام نوشته است، که این محال است. اما ابن ندیم درباره علت محال بودن این امر هیچ دلیلى نیاورده است.

مصباح الشریعة

کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة که منسوب به امام صادق علیه السلام است. این کتاب همراه با کتاب جامع الاخبار چاپ شده است. اما علامه مجلسى در مقدمه بحارالانوار درباره آن گفته است: در این کتاب مطالبى آمده که خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه مى کند. اسلوب این کتاب شبیه دیگر سخنان و آثار ائمه علیهم السلام نیست و الله یعلم. مؤلف کتاب وسایل الشیعه نیز در پایان کتاب هدایة گوید: از جمله کتاب هایى که بر ما ثابت است که قابل اعتماد نیست و از آنها نقل نکردیم، کتاب مصباح الشریعة منسوب به امام صادق علیه السلام است. زیرا سند آن ثابت شده نیست و در آن سخنانى آمده که مخالف با تواتر است.

صاحب ریاض العلماء نیز به هنگام ذکر کتاب هاى مجهول و ناشناخته مى نویسد: مصباح الشریعة در اخبار و مواعظ کتابى معروف و متداول است... بلکه این کتاب از تالیفات یکى از صوفیان است. اما ظاهر عبارت سید بن طاوس در کتاب امان الاخطار نشان مى دهد که وى بر این کتاب اعتماد داشته است. زیرا در آنجا مى گوید: از جمله کتاب هایى که باید با مسافر همراه باشد کتاب اهلیلجة است. این کتاب حاوى مناظره امام صادق علیه السلام با طبیبى هندى است که درباره شناخت خداوند جلّ جلاله به طرزى عجیب و بدیهى استدلال شده به طورى که آن طبیب هندى پس از این مناظره به الوهیت و یگانگى خداوند اقرار کرده است. همچنین کتاب مفضل بن عمر که از امام صادق علیه السلام روایت کرده و در زمینه وجوه حکمت در خلقت گیتى و آشکار کردن اسرار آن است، باید همراه مسافر باشد. این کتاب در نوع خود بسیار شگفت آور است. و نیز کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة از امام صادق علیه السلام باید با مسافر باشد. این کتاب درباره سلوک به سوى خداوند و توجه به او و دستیابى به اسرارى که در آن نهفته است، بس لطیف و گرانقدر است.

کفعمى در مجموع الغرائب روایات بسیارى را با لفظ قال الصادق از مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة نقل کرده است. شهید ثانى در کشف الریبة و نیز در منیة المرید و مسکن الفواد و اسرار الصلاة روایاتى از مصباح الشریعة نقل کرده و آنها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پایان برخى از آنها آورده است: آن چه گفته شد تماما از کلام امام صادق علیه السلام بود.

سید حسین قزوینى نیز در کتاب جامع الشرایع، به هنگام ذکر مآخذ کتاب، گوید: مصباح الشریعة به شهادت شارح فاضل شهید ثانى و سید بن طاووس و مولانا فیض کاشانی و عده اى دیگر، منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراین، پس از تایید اینان، جایى براى تشکیک و تردید در این کتاب باقى نمى ماند.

تقسیم الرؤیا

در کشف الظنون است که کتاب «تقسیم الرؤیا» از تألیفات امام جعفر صادق علیه السلام است. در الذریعة آمده است که ما سندى مبنى بر این که این کتاب به کس دیگرى جز امام صادق علیه السلام منسوب باشد پیدا نکردیم. اما ظاهرا مى توان گفت که این کتاب تألیف یکى از شیعیان به استناد روایات امام صادق علیه السلام است.

منابع

  • سیره معصومان، سید محسن امین، ترجمه على حجتى کرمانى، ج ۵، ص ۷۷.