الجدید فی تفسیر القرآن المجید (کتاب)

نویسنده	شیخ محمد سبزوارى
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۷
الجديد فی تفسير القرآن المجيد

کتاب «الجدید فی تفسیر القرآن المجید» اثر شیخ محمد سبزوارى نجفى (۱۳۱۸-۱۴۰۹ ق) از تفاسیر اجتهادى و تحلیلى شیعه به زبان عربى، شامل تفسیر تمام قرآن کریم است. هدف مفسر، ارائه توضیح پیام کلی آیات قرآن با کمک خود قرآن و روایات اهل بیت علیهم‌السلام است.

روش و محتوای تفسیر

هدف و شیوه شیخ محمد سبزوارى، توضیح جمله‌ها و تبیین پیام کل آیات قرآن است؛ ایشان تلاش دارد با عبارات مختصر و ساده، مطالب تفسیرى را بیان نماید و خواننده آشنا با زبان عربى را به نکات اصلى و مهم آیه راهنمایى کند.

روش کلى مفسر به این ترتیب است که ابتدا با ذکر نام سوره به ذکر فضائل آن و بیان حدیث در این مورد مى‌پردازد. نزول سوره از جهت مکى و مدنى بودن آن و بیان ترتیب نزول -به این شکل که این سوره بعد از چه سوره‌اى واقع شده- به همراه تعداد آیات آن، از اطلاعاتى است که مفسر محترم به خواننده خود ارائه مى‌دهد. در این بین سعى دارد که به اسماء سور و وجه تسمیه آنها نیز بپردازد، و اسماء سور را امرى تعبدى و توقیفی مى‌داند.

مفسر سپس با مطرح نمودن مفردات آیات و جایگاه کلمات و جمله و عملکرد هر یک از آنها، بحثهاى معمول اعراب را دنبال مى‌نماید. نکات مربوط به بعد بلاغت و فصاحت قرآن که به طور معمول در قالب بحثهاى معانى و بیان مطرح مى‌شود، از امورى است که مفسر از آن غفلت نورزیده و در مقاطع مناسب به آن مى‌پردازد.

پس از مطالب فوق، بعد تفسیرى آیات و فرازهاى آن رخ مى‌نماید، که معمولا با ذکر شماره آیه به آن مى‌پردازد. در این بخش روش عمده مفسر، تفسیر اجتهادى و تحلیلى است که گاهى با نقل اقوال و نقد آنها همراه مى‌باشد. ایشان تفسیر آیات را با کمک نقل روایات اهل بیت علیهم السلام دنبال مى‌کند.

مفسر در ارائه مطالب گوناگون از روش مزجى استفاده فراوان برده، بدین جهت، موارد اشاره شده را با عناوین از هم جدا نکرده‌ و تلاش نموده‌ که ضمن مراعات ترتیب، بدون انفصال، نکات مختلف را بیان کند. البته، به گونه‌اى نیست که همه عنوانها را ذیل فراز یا آیه‌اى لازم به ذکر دیده باشد، بلکه بنا به مقطع مطرح شده، مباحث را بیان کرده‌ است. تفسیر ترتیبى قرآن، مفسر را از اشارات به بحثهاى موضوعى غافل نکرده است، بر این اساس و بطور موردى، مطالبى مطرح مى‌کند.

شأن نزول آیات، از نکاتى است که مفسر محترم هر از چندى، به آن مى‌پردازد و با بیان آن، در توضیح آیه، تلاشى را مضاعف مى‌نماید. در کنار همه این مباحث، گاهى به مبحث قرائت و اختلاف آن در یک کلمه یا مقطعى از آیه، مى‌پردازد و تبحر خود را در این قسمت نیز نشان مى‌دهد. مفسر بندرت عنوانى را به نام «إلفات نظر» بعد از تفسیر و بحثهاى متفاوت مطرح مى‌نماید که در آن، مطلبى را که بطور مستقیم به تفسیر آیه مربوط نمى‌شود توضیح مى‌دهد.

مفسر محترم سعى نموده اساس بیانات خود را بر محور تفسیر آیات پى‌ریزى کند و مطالب گوناگون را براى تبیین بیشتر استفاده مى‌نماید، در این روش نیز تا حدود زیادى موفق بوده‌ است. با این حال به نظر مى‌رسد، در آیات الاحکام توضیح بیشترى را که کمى فراتر از تفسیر است ارائه مى‌دهد و با توجه به تحصیلات حوزوى ایشان که فقه، بخش مهمى از آن را تشکیل مى‌دهد، این امر، طبیعى به نظر مى‌رسد. مشرب ایشان در مسائل فقهى، مشرب معمول و مشهور علماى شیعه مى‌باشد، و برخى دیدگاههاى خود را با دقت و تیزبینى از آیات استخراج مى‌نماید، از جمله اعتقاد به طهارت ذاتى اهل کتاب که با استفاده از آیه ۵ سوره مائده: «الْیوْمَ أُحِلَّ لَکمُ الطَّیبَاتُ وَطَعَامُ...» و روایات اهل بیت علیهم السلام، آن را برداشت مى‌نماید، و نیز جواز نکاح اهل کتاب که از همین آیه استنباط مى‌نماید. در بحث خمس نیز ذیل آیه خمس در سوره انفال، طبق اعتقاد شیعه نظر مى‌دهد.

ایشان در بحثهاى عقایدى نیز گاهى دقتها و توضیحاتى اینچنین بیان مى‌دارد و فراتر از معانى ظاهر و صریح آیه، اشاراتى را دارد، مانند اشاره به استدلال بر توحید افعالى، توحید صفاتى و توحید ذاتى، ذیل آیه ۱۶۴ سوره بقره: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ ...» و استنباط عدم جواز تقلید در اصول عقاید، و وجوب تحصیل علم در آنها، از براهین مطرح شده در این آیات است.

مفسر، تفکر ولایى و شیعى خود را در افضلیت اهل بیت (علیهم السلام) بدون تعرض به دیگران و با استفاده از روایات، ذیل آیات مختلف مورد بحث قرار مى‌دهد و با اجمال، ملایمت و صراحت آن را بیان مى‌دارد، براى نمونه ذیل آیه ۲۵۳ سوره بقره «تلک الرُسل فضّلنا بعضَهم على بعضٍ... آنجا که فضل پیامبر (ص) را بر سایر انبیاء الهى (ع) اثبات مى‌کند، فضل اهل بیت را نیز بر انبیاء دیگر با استفاده از روایات مطرح مى‌نماید.

ایشان در شأن نزول آیه تطهیر (احزاب، ۳۳) به صراحت بیان مى‌دارد که این آیه در حق اهل بیت علیهم السلام، نازل شده و معتقد است که روایات فراوانى از فریقین براى مطلب، وارد شده است. در مورد مصونیت قرآن از تحریف ذیل آیه ۹ سوره حجر «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» مى‌فرماید: قرآن از تحریف به تغییر، زیاده و نقصان، مصون مانده است. ایشان در مورد «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتداى سوره حمد مى‌فرماید: بسمله جزء هر سوره بلکه آیه‌اى از هر سوره مى‌باشد و این قول را اجماع شیعه مى‌داند که اهل سنت برخى موافق و برخى مخالف آنند.

مبناى معمول ایشان در دلالت قرآن این است که ظاهر آیات حجیت دارد و بدون معارض قوى نمى‌توان از آن دست برداشت، بر این اساس در تفسیر آیه ۲۴ سوره بقره «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ» مى‌فرماید ظاهر آیه بر خلقت فعلى جهنم دلالت دارد، نه اینکه در آینده خلق مى‌شود، مگر گفته شود ماضى کنایه از وقوع حتمى است.

منابع تفسیر

یکى از نقصهاى تفسیر «الجدید» عدم ذکر منابع اقوال و بیانات و توضیحات لغوى، قرائتى، تفسیرى و... مى‌باشد و در بسیارى موارد، روایات را بدون ذکر منبع نقل مى‌کند. با این وصف، بطور پراکنده منبع برخى مطالب، یا قائل بعضى اقوال را بیان کرده است؛ ابن عباس، ابن مسعود، مجاهد، سُدى و مقاتل، از جمله مفسرینى هستند که از آنها نقل نموده است.

میان تفاسیر شیعه در روایات از تفسیر قمى، تفسیر عیاشى، تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى(ع) و مجمع البیان، استفاده فراوان کرده است. در کنار آن از کتب روایى شیعه مانند الکافى، توحید صدوق، علل الشرایع، من لا یحضره الفقیه، اکمال الدین، ثواب الاعمال، عیون الاخبار، امالى شیخ طوسی، محاسن برقى، بصائر الدرجات، نقل روایت مى‌نماید. از میان اهل سنت نیز تفسیر ثعلبى و الکشاف مورد توجه او قرار داشته و از آنها مطلب ذکر مى‌کند، و گاهى از صحیح بخارى روایت نقل مى‌کند.

نسخه‌شناسى

نخستین چاپ تفسیر «الجدید» در بیروت به سال ۱۴۰۲ ق. توسط دارالتعارف للمطبوعات متعلق به فرزند مفسر در هفت جلد با قطع وزیرى منتشر شده است، که چاپ جلد هفتم آن به سال ۱۴۰۶ ق. مى‌باشد.

این چاپ بدون هر گونه مقدمه تحقیق از مؤلف یا ناشر مى‌باشد، بدین جهت در مورد شیوه تفسیر، انگیزه مؤلف یا مباحثى در علوم قرآن از ایشان مطلبى به چشم نمى‌خورد.

این نسخه مزین به پاورقى مختصرى است که در آن به تکمیل احادیث، نقد، یا تکمیل مطالب، ذکر برخى موارد شأن نزول و بعضى تنبیه‌ها، پرداخته است. فهرستى نیز به ترتیب دسته آیات مطرح شده در انتهاى اغلب مجلدات آن موجود مى‌باشد که راهنماى خوانندگان تفسیر خواهد بود.

منابع

• دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، به کوشش بهاءالدین خرمشاهى، ج ۱.
• المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمد على ایازى، ص ۴۱.
• نرم افزار جامع التفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی