حرم کاظمین: تفاوت بین نسخه‌ها
(←تاريخچه حرم) |
(درست کردن اعداد ممیز دار) |
||
| (۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۹: | سطر ۹: | ||
}} | }} | ||
| − | + | «قبرستان قریش» واقع در جهت غربی [[بغداد]]، بعد از در آغوش گرفتن پیکر مطهر [[امام کاظم|امام کاظم]] (علیه السلام) و نوه بزرگوار ایشان [[امام جواد|امام جواد]] (علیه السلام)، مرتبه منحصر به فردی نزد [[شیعه|شیعیان]] و محبان [[اهل بیت]] (علیهم السلام) یافت. اهمیت این منطقه برای شیعیان سبب شد که برخی، آن را شهری مستقل با عنوان «[[کاظمین]]» به حساب آورند. | |
| − | اهمیت این | ||
==پیشینه کاظمین== | ==پیشینه کاظمین== | ||
| − | [[کاظمین]] به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی از دیرباز مورد توجه بوده است و تاریخ قدمت آن را به قبل از میلاد [[حضرت | + | «[[کاظمین]]» به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی از دیرباز مورد توجه بوده است و تاریخ قدمت آن را به قبل از میلاد [[حضرت مسیح|مسیح علیه السلام]] نسبت می‌دهند. این منطقه در عهد ساسانی، باغ یکی از پادشاهان ایرانی به نام «تسوج» بود که به این نام شهرت یافت. |
| − | |||
| − | |||
| − | + | در [[جنگ نهروان]] به سال ۳۷ هجری قمری و به دستور [[امام علی علیه السلام]] شهیدان جنگ را در این مکان به خاک سپردند که آن را «مقبرة الشهداء» نامیدند. | |
| − | + | در عصر [[حکومت بنی عباس|عباسی]]، به هنگام توسعه و احیای [[بغداد]] و انتخاب آن به عنوان پایتخت، این قبرستان به «شونیزی» معروف بود که خلیفه [[منصور دوانقی|منصور دوانیقی]]، آنجا را برای دفن بزرگان و خاندان [[عباسیان|عباسی]] در نظر گرفت و از آن پس به نام «مقابر قریش» شهرت یافت. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | وقتی [[امام کاظم علیه السلام]] به دستور [[هارون الرشید]] به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید، بدن مطهر امام، در گورستان «مقابر قریش» به خاک سپرده شد. پس از دفن آن حضرت، مرقد ایشان به نام «مشهد باب التّبَن» معروف شد. در سال ۲۲۰ قمری نیز، [[امام جواد علیه السلام]] -که نوه امام کاظم بود- در کنار قبر جدش مدفون گردید، از این رو آن منطقه به «کاظمین» (از باب تغلیب) معروف شد. | |
| − | در سال | + | ==تاریخچه حرم کاظمین== |
| − | در | + | از سال ۱۴۵ قمری که [[منصور دوانقی|منصور]] خلیفه عباسی، بنای «مقابر قریش» را گذاشت، شخصیت های بسیاری در آن به خاک سپرده شده اند. نخستین کسی که در این قبرستان دفن شد، جعفر فرزند منصور عباسی بود که در ۱۵۰ ق از دنیا رفت. در ۱۷۹ق، [[امام کاظم(ع)|امام موسی کاظم علیه السلام]] براساس دستور [[هارون الرشید]]، از [[مدینه]] به [[بغداد]] آمد و در آن شهر زندانی شد و سپس در سال ۱۸۳ ق مسموم و به شهادت رسید. ایشان را در همان مقابر قریش، مکانی که خود قبل از آن خریده بود، به خاک سپردند.<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷. </ref> <br> |
| + | با نظر [[امام جواد علیه السلام|امام جواد علیه السلام]] و به دستور [[مأمون عباسى|مأمون]] بر روی مرقد امام کاظم(علیه السلام) بقعه ای ساختند و از آن پس بیشتر دولت مردان در این قبرستان خاک شدند و هریک برای خود مقبره و بقعه ای اختصاص دادند.<ref>میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین و بغداد، ۳۰.</ref> امام جواد(علیه السلام) در سال ۲۲۰ ق به دستور [[معتصم عباسى|معتصم]] عباسی و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، که عنوان همسری آن حضرت را داشت، مسموم و شهید شد. ایشان را نیز در جوار قبر جدشان، امام موسی بن جعفر علیه السلام، دفن کردند.<ref>حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۱۱۴. </ref> بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتی بنا کردند و آن را [[کاظمین|کاظمیه]] نامیدند. از آن پس مقابر قریش نام خود را به کاظمیه یا کاظمین تغییر داد.<br> | ||
| + | در کنار این بقعه، [[مسجد|مسجدی]] به نام مسجد باب التبن یا مسجد کاظمیه قرار داشت که [[شیعیان]] از داخل این مسجد قبر آن دو امام را زیارت می کردند و به همین سبب بقعه امامین به مشهد باب التین نیز معروف شد. آن هنگام برای مرقد آن دو امام گنبد و بنایی با چند حجره ساخته و خادمانی را برای اداره آن انتخاب کرده بودند.<br> | ||
| + | در جوار این بقعه باغی بود که به زبیده خاتون، همسر هارون الرشید، تعلق داشت. این باغ محل سکونت شیعیان شده بود و آن ها در آن جا وسایل و تسهیلات لازم را برای زائران مرقد فراهم می کردند.<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷. </ref> | ||
| − | + | '''در زمان آل بویه:''' | |
| − | در | + | در سال ۳۳۶ ق به امر احمد بن بویه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شیعی [[آل بویه|آل بویه]]، عمارت قبلی آستان خراب شد و از نو بقعه ای با شکوه بنا گردید و برفراز هر دو قبر، [[ضریح|ضریحی]] جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنین برفراز آن مقبره ها، یک گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزیین کردند. پس از او، عضدالدوله دیلمی همانند سایر مزارات [[ائمه اطهار|امامان شیعه]]، تغییرات زیادی در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشید. این کار را به سال ۳۶۹ ق انجام داد و دیواری گرداگرد شهر کشید. بیمارستانی نیز بین [[کاظمین]] و [[بغداد]] ساخت که خدمات درمانی به زائران این مزار ارائه کرد. از آن زمان، کاظمین به عنوان یک شهر در کنار بغداد جایگاهی ویژه یافت.<ref>همان</ref><br> |
| − | + | در ۴۴۱ ق، به دنبال درگیری های [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] در محل کرخ بغداد آتش سوزی عظیمی رخ داد که به مشهد کاظمین سرایت کرد و آسیب زیادی به بقعه مطهر رسانید. ابوالحرث ارسلان بساسیری با کمک ابونصر فیروز، فرزند ابی کالیجار، به بازسازی و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم کاظمین را تزیین و صحن شریف را بازسازی کردند و دو صندوق بر مزار دو امام نصب کردند.<ref>فیض، همان ۸۹. </ref> | |
| − | + | '''در دوره سلجوقیان:''' | |
| − | + | در ۴۹۰ ق، مجد الملک ابوالفضل براوستانی وزیر شیعی برکیارق، از پادشاهان سلجوقی، به تعمیر و بازسازی حرم کاظمین پرداخت و بناهای جدیدی به اطراف آن افزود.<ref>موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، ۱۰۹؛ حسینی الجلالی، همان، ۱۱۵. </ref> | |
| − | و | + | دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد و در شمال آن مسجدی بزرگ ساخت و دو مناره زیبا و یک مکان بزرگ برای استراحت زائران و سکونت آنان احداث کرد.<br> |
| − | + | صحن و حرم کاظمین شریف براثر طغیان رود دجله در ۵۶۹ ق دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی‌ها را ترمیم کرد.<ref>دایرة المعارف تشیع، همان، ۱/ ۱۰۸. </ref> و خلیفه عباسی، [[ناصر(خلیفه عباسی)|الناصر لدین الله]]، به همت وزیر شیعی اش مؤید الدین محمد قمی در ۵۷۵ ق تعمیراتی در آن انجام داد و حجره هایی در اطراف صحن ساخت. او در اطراف آستان، خانه هایی برای زائران و فقیران بناکرد که به «دار الضیافه» مشهور شد. علاوه برآن حجره های اطراف صحن را در ۶۰۸ ق به مدرسه علوم دینی تبدیل کرد. خلیفه عباسی در چند سال بعد، که دوباره حرم کاظمین براثر طغیان دجله دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی ها را ترمیم کرد. در زمان فرزندش، [[ظاهر(خلیفه عباسی)|الظاهر]]، نیز حرم مطهر دچار آتش سوزی شد و بسیاری از لوازم و نفایس آن در آتش سوخت و حتی به ضریح گنبد و مناره ها خساراتی وارد شد که خلیفه به بازسازی آن پرداخت. | |
| − | + | '''در دوره ایلخانیان:''' | |
| − | + | در عصر [[ایلخانیان]] و هنگام تهاجم هولاکو خان مغول به [[بغداد]] در ۶۵۶ ق، شهر [[کاظمین]] دست خوش تاراج و حریق شد. اما دو سال بعد وزیر وی، عطاملک جوینی، به هنگام حکومتش بر [[عراق]] به بازسازی و جبران خسارت وارده به مشهد کاظمین پرداخت<ref>مصاحب، دایرة المعارف فارسی، ۲۱۴۳. </ref> و دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد. یک سده بعد، دوباره براثر طغیان دجله، حرم کاظمین رو به تخریب و ویرانی رفت | |
| − | + | و سلطان اویس جلایری به ترمیم و تعمیر آن اقدام کرد. دیوارهای صحن را با کاشی های زیبا تزیین و سپس دو صندوق خاتم کاری بر روی قبرهای مقدس نصب کرد و به جای یک | |
| − | + | گنبد، که در عصر [[آل بویه|آل بویه]] ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهای مطهر ساخت. اما باز هم چند سال بعد، یعنی در ۷۷۶ ق، دجله طغیان کرد و خرابی های زیادی در مشهد کاظمین به بار آورد.<ref>موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، ۱۱۱</ref> این بار هم سلطان اویس با تلاش وزیرش به رفع ویرانی ها پرداخت و قسمت های تخریب شده را مرمت کرد. کاروانسرایی هم برای سکونت زائران ساخت.<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۱۰.</ref> | |
| − | + | '''در دوره صفویان:''' | |
| − | + | عمده ترین بازسازی ها و تزیینات آستان کاظمین در دوران [[صفویان|صفویه]] انجام شد. شاه اسماعیل صفوی، در ۹۲۶ ق، تمامی بناهای حرم کاظمین را خراب کرد و بنای زیبا و باشکوهی شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جدید کاشی کاری شده ساخت. مسجدی با شکوه و با ستون های ضخیم در شمال حرم احداث کرد که اکنون هم پابرجاست و به نام [[مسجد صفوى|مسجد صفوی]] اشتهار دارد. دو صندوق زیبا از خاتم برای قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آویزها و قندیل های قیمتی و فرش های نفیس آراست. درهای حرم کاظمین و رواق ها را نیز با نقره پوشش داد.<ref>موسوی الزنجانی، همان، ۱۱۲. </ref> امروزه، کتیبه ای از آن اقدام ها بانام شاه اسماعیل هم چنان موجود است. | |
| − | + | سلطان محمد خدابنده، برادر وی، که در این سال ها در عراق حکومت می کرد، کارهای او را تکمیل کرد. سلیمان قانونی پس از تسخیر عراق و سلطه عثمانی ها بر بغداد، منبری زیبا از آجر و پوششی از کاشی به مسجد صفوی تقدیم کرد. شاه عباس صفوی، برای | |
| − | + | نخستین بار، ضریحی از فولاد برفراز قبرهای امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزیین کرد. در ۱۰۴۵ ق، شاه صفی نیز چهار [[مناره]] در گوشه های صحن ساخت که اکنون هم پا برجاست.<ref>فیض، همان، ۱۲۲. </ref> | |
| − | + | '''در دوره قاجاریه:''' | |
| − | + | در عصر قاجار هم توجه خاصی به مشهد کاظمین شد، آقا محمد خان قاجار تعمیرات و بازسازی های عمده ای در حرم انجام داد. او در ۱۲۱۱ ق دو گنبد آستان را از پایین تا بالا، با طلای ناب پوشانید. ایوان رواق جنوبی را نیز طلا کاری کرد و کف حرم و صحن را با سنگ های مرمر فرش کرد. خانه هایی را در اطراف صحن خریداری کرد و صحن را توسعه داد.<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۹.</ref> | |
| + | فتحعلی شاه قاجار نیز در ۱۲۲۱ ق، داخل رواق ها را آینه کاری و کاشی کاری کرد و طلاهای مناره ها را تجدید کرد. این کار در ۱۲۲۹ ق به اتمام رسید. ۲۶ سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجی، از دولت مردان عصر قاجار، ایوان رواق جنوبی، شرقی و غربی را طلا کاری کرد. در ۱۲۸۲ ق شیخ العراقین، وکیل [[امیر کبیر]]، از ثلث ماترک میراث وی تعمیراتی در آستان انجام داد و به بازسازی و تذهیب ایوان ها و آینه کاری حرم و رواق ها و کاشی کاری صحن پرداخت. یک سال بعد، ناصر الدین شاه ضریحی از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جای گزین ضریح فولادی عصر صفوی کرد. | ||
| + | برخی دیگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا، نیز در بازسازی و توسعه حرم کاظمین نقش داشتند.<ref>همان جا؛ موسوی الزنجانی، همان، ۱۱۳. </ref> | ||
| − | + | ==ویژگی‌های حرم مطهر== | |
| + | [[پرونده:کاظمین (11).jpg|بندانگشتی|راهنمای زوار]] | ||
| + | امروزه، حرم و آستان کاظمین بیش از ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد. طول آن ۱۲۳ و عرض آن ۱۱۵ متر است. حرم کاظمین به صورت مستطیل ساخته شده و با فضاهای اطراف در مجموع بیش از ۲۶ هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زیادی از حرم کاظمین و آستان از بناهای شاه اسماعیل صفوی است و براساس کتیبه ای، سال ۹۲۶ ق، تاریخ پایان بنا است. | ||
| − | + | '''صندوق‌های مرقد مطهر:''' | |
| − | + | در دوران [[آل بویه|آل بویه]]، معزالدوله روی قبرهای امامین کاظمین صندوقی از چوب ساج نصب کرد و این صندوق در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق سوخت. ارسلان بساسیری، از حاکمان و امیران شیعی [[بغداد]]، در جریان بازسازی حرم دو صندوق جدید روی قبرها گذارد و در ۶۲۹ ق، [[مستنصر|المستنصر]] آخرین خلیفه [[عباسیان|عباسی]] یک صندوق زیبا بر قبر [[امام جواد علیه السلام]] نصب کرد. این دو صندوق تا عصر سلطان اویس جلایری، یعنی ۷۶۹ ق، باقی بود و در آن سال به سبب فرسودگی و آسیب دیدگی، دو صندوق نو و زیبا با خاتم کاری زیبا جایگزین آن ها شد. | |
| − | [[ | + | شاه اسماعیل صفوی نیز در قرن دهم هجری(۹۲۶ ق) دو صندوق بسیار زیبا و خاتم کاری شده بر روی قبر دو امام نصب کرد. صندوق روی قبر امام جواد(علیه السلام)، که امروزه هم چنان موجود است، از شاهکارهای هنری آن عصر است و به لحاظ ریز نقش و پرکار بودن آن، از همه صندوق های نصب شده بر قبرهای [[عتبات عالیات|عتبات]] زیباتر و جذاب تر است و شاهکار و زیبایی آن را تنها می توان با چشم مسلح دید. |
| + | قسمت ها و تکه های بسیار ریز عاج، که یک دهم میلی متر است، در داخل چوب های صنعتی و آبنوس کار شده و گل های منبّت از عاج با شاخه های گل نیم میلی متری از جلوه ها و شاهکارهای هنر اسلامی و ایرانی است که همه هنرمندان را به حیرت واداشته | ||
| + | است. | ||
| − | از | + | این صندوق ۲/۵ متر طول، ۱/۸۳ متر عرض و ۱/۵ متر ارتفاع دارد و مساحت آن بیش از ۱۸۲۰۰۰ سانتی متر مربع است.<ref>عماد الدین حسین اصفهانی، تاریخ جغرافیایی کربلای معلی و اماکن متبرکه و عتبات عالیات، ۱۱۸- ۱۲۰. </ref> |
| + | صندوق امروزین مزار مطهر [[امام موسی کاظم علیه السلام]]، که از عصر صفوی هم چنان باقی مانده، و توسط استاد صنیع خاتم ترمیم شده است. از لحاظ هنری و ریزکاری و پرنقشی به پای صندوق قبر امام جواد(علیه السلام) نمی رسد. این صندوق بیش از ۱۵۲۰۰۰ سانتی متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد علیه السلام کوچک تر است. کتیبه هایی دارد که در ۱۳۲۴ ق شمسی کاری شده است.<ref>همان، ۱۲۱. </ref> ناصرالدین شاه آن صندوق ها را دیده و اظهار می دارد که با نقره تزیین شده است.<ref>ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۹۷. </ref> | ||
| − | + | '''ضریح‌های مرقد مطهر:''' | |
| − | # | + | |
| − | + | برای نخستین بار، معز الدوله دیلمی، در ۳۳۶ ق [[ضریح|ضریحی]] از چوب ساج برفراز دو قبر نصب کرد<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷. </ref> و در عصر شاه عباس، این ضریح جای خود را به یک ضریح فولادی داد.<ref>فیض، همان، ۱۲۲. </ref> | |
| − | + | ||
| + | در ۱۲۸۳ ق ناصر الدین شاه ضریحی از نقره برای قبر دو امام ساخت و روی ضریح فولادی | ||
| + | نصب کرد.<ref>دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۹. </ref> حدود یک قرن بعد، در ۱۳۲۴ ق، بانو سلطان بیگم، دختر مشیر الملک شیرازی، ضریحی دیگر از نقره ساخت و به جای ضریح ناصر الدین شاه، که فرسوده شده و نقره های آن از بین رفته بود، گذارد؛ که امروزه هم چنان موجود است و ۲۵۰ هزار مثقال نقره در آن به کار رفته است. هجده پنجره دارد و کتیبه هایی در نوار بالای آن قرار یافته که با سوره های [[قرآن]] و اسماء الهی تزیین شده است. | ||
| + | |||
| + | این [[ضریح|ضریح]] هفت متر طول، پنج متر عرض و ۳/۵ متر ارتفاع دارد. درب ورودی ضریح وسط ضلع شرقی آن واقع شده و در فاصله بین دو صندوق [[قبر]] باز می شود. روی در کنده کاری ها و قلم زنی های بسیار عالی انجام شده است. بر گوشه های بالایی ضریح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوی آیه و حدیث فراوان قرار دارد که از آثار شاه سلطان حسین صفوی و باقی مانده ضریح فولادی عصر صفویه است.<ref>فیض، همان، ۴۵، ۴۶. </ref> | ||
| + | |||
| + | گفتنی است قبر شریف [[امام کاظم|امام موسی بن جعفر علیه السلام]] در قسمت جنوبی و [[قبله]] ضریح و قبر [[امام جواد علیه السلام]] در قسمت شمالی داخل ضریح قرار دارد. قسمت غربی فاصله اندکی با دیوار دارد و قسمت شرقی دارای فضایی باز به عنوان محل اجتماع و زیارت زائران است. ضریح مزبور در وسط روضه ای قرار دارد که از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه کرده اند. اطراف این روضه به طور کلی تا سقف آینه کاری شده و کتیبه هایی با خط ثلث روی کاشی های گرداگرد روضه نوشته شده و تاریخ ۹۲۹ ق روی آن دیده می شود. <br> | ||
| + | این کتیبه ها از آثار عصر [[صفویان|صفوی]] است. در داخل روضه قندیل بزرگی به سقف آویزان بوده است که در آن نهایت ظرافت و هنر به کار رفته است. این قندیل از تزیینات نفیس عصر معزالدوله دیلمی است و از طلای ناب ساخته شده است. روی کتیبه های اطراف روضه مطهر، نام های شاه اسماعیل و فتحعلی شاه دیده می شود. | ||
| + | |||
| + | '''رواق‌های مرقد مطهر:''' | ||
| + | |||
| + | در چهار سمت روضه و ضریح مبارک، چهار رواق قرار دارد که تمامی آن ها از پایین تا نیمه از سنگ و بقیه تا سقف آینه کاری شده است. طول این رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض شرقی و غربی آن سی متر، مرکب از پنج چشمه است که در برخی از آن ها عالمان [[شیعه|شیعه]] و محدثان دفن شده اند. | ||
| + | |||
| + | *رواق باب المراد: این رواق به دستور ناصر الدین شاه قاجار آینه کاری شده و در قسمت شرقی قرار دارد. آن را رواق شرقی نیز می گویند. رواق باب المراد در برابر ایوان شاه اسماعیل صفوی است و در آن شیخ مفید و ابن قولویه، دو تن از محدثان و متکلمان شیعه، به خاک سپرده شده اند. | ||
| + | |||
| + | *رواق باب القریش: این رواق در جنوب ضریح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازی شده است. | ||
| + | |||
| + | *رواق شمالی: در شمال ضریح مطهر واقع است. | ||
| + | |||
| + | *رواق غربی: این رواق در برابر رواق شرقی است و به سبب دفن خواجه نصیر طوسی در آن به رواق خواجه نصیر نیز شهرت دارد. | ||
| + | |||
| + | '''درب‌های رواق‌های مرقد مطهر:''' | ||
| + | |||
| + | از این چهار رواق شش در به روضه مطهر باز می شود که همه از طلا و نقره است. دو درب در کنار مقبره شیخ مفید در رواق شرقی، دو درب از طرف رواق غربی و مقبره خواجه نصیر طوسی، یک درب از رواق شمالی و یکی از رواق جنوبی. از این شش در سه در به حرم امام کاظم علیه السلام و سه در نیز به حرم امام جواد(علیه السلام) اختصاص دارد.این رواق ها از طریق هشت درب، به صحن مرتبط می شود. | ||
| + | |||
| + | *نخستین آن سمت رواق جنوبی واقع شده داخل چارچوب نقره ای است. | ||
| + | *دومین درب در رواق جنوبی و حاوی کنده کاری ها و نقش های بسیار زیبا است. | ||
| + | *سوّمین درب نقره ای رواق جنوبی را حاج محمد علی افضل شوشتری وقف کرده است. | ||
| + | *درب چهارم در رواق شرقی از ایوان طلای ناصری واقع شده و به باب المراد معروف است. | ||
| + | *پنجمین درب در رواق شرقی، مجاور قبر شیخ مفید، قرار داد که دارای کنده کاری ها و خطوط عالی است. | ||
| + | *ششمین و هفتمین درب در رواق غربی و در مجاورت قبر خواجه نصیر طوسی قرار دارد. | ||
| + | *درب هشتم در رواق شمالی قرار دارد که حاج عبدالنبی تاجر کازرونی در ۱۳۴۰ق وقف کرده است. | ||
| + | |||
| + | در داخل حرم و مسجد آن، منبری بسیار زیبا و قدیمی از آجرهای تراشیده شده قرار دارد که امروزه جایگاه سخنران و خطیب نماز است. روی آن تاریخ ۹۵۶ قمری دیده می شود که نشان از قدمت پانصد ساله دارد. این منبر را سلطان سلیمان عثمانی ساخته و به مسجد تقدیم کرده است. تا ۱۳۴۰ ق اهل سنت در این مسجد نماز می گزاردند تا این که شیخ مهدی خالصی در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شیعیان برگزار شد. این مسجد را شاه اسماعیل صفوی در ۹۲۶ ق بنا کرده است.<ref>فیض، همان، ۲۴۹، ۲۵۰. </ref> | ||
| + | |||
| + | '''گنبد مرقد مطهر:''' | ||
| + | |||
| + | برفراز حرم امامین کاظمین دو گنبد با پوشش طلا قرار یافته است. در قرن سوم هجری، نخستین بار، گنبدی برفراز آن دو قبر ساخته شد. پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله دیلمی گنبد و بقعه قبلی را خراب کرد و عمارت با شکوهی به جای آن ساخت و گنبدی برفراز حرم برپا کرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزی که در کاظمین رخ داد گنبد نیز دچار آسیب شد و این خلیفه به بازسازی گنبد پرداخت.<br>در عصر [[ایلخانیان|ایلخانان]] مغول، سلطان اویس جلایری، گنبدی به گنبد باقی مانده از عصر [[آل بویه|آل بویه]] افزود و حرم کاظمین را دو گنبده کرد و شاه اسماعیل صفوی آن دو گنبد را کاشی کاری کرد. شاه اسماعیل صفوی قبه های یاد شده را با خشت های طلا آراست <ref>سیف الدوله، سفرنامه سیف الدوله به مکه؛ ۲۱۲. </ref> و آقا محمدخان قاجار پوشش طلای فرسوده آن را تجدید و مرمت کرد و از پایین تا بالا آن را طلا کرد.<ref> ناصر الدین شاه، شهریار جاده‌ها، ۹۶؛ ابوطالب خان، مسیر طالبی، ۴۰۰. </ref> این دو گنبد در دو متری هم واقع است و بر روی آن ها کتیبه و مقرنس دیده نمی شود. ارتفاع آن ها ۱۴/۵ متر و از پایین تا نوک ۲۹ متر و مساحت قسمت پایین آن ها ۲۹ متر است. تذهیب و تزیین محیط داخلی گنبد در دوران شاه اسماعیل انجام شده است. و آینه کاری داخل گنبد نیز از میرزا شفیع صدر اعظم است. | ||
| + | |||
| + | '''مناره‌های مرقد مطهر:''' | ||
| + | |||
| + | نخستین بار معز الدوله دیلمی یک [[مناره]] برفراز قبر آنان ساخت که در یک آتش سوزی آسیب دید و سپس توسط ارسلان بساسیری تجدید بنا شد. مجد الملک براوستانی، وزیر برکیارق، دو مناره دیگر برای حرم ساخت. این مناره ها در دوران شاه صفی، جانشین شاه عباس، تجدید بنا و با کاشی های زیبا آراسته شد که اکنون هم پا برجاست. آقا محمد خان قاجار این مناره ها را با خشت های طلا آراست و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلی شاه نیز طلاهای فرسوده آن ها را با طلاهای جدید عوض کرد. پادشاهان عثمانی از جمله سلطان سلیم نیز در ساخت یک مناره و ترمیم برخی از آن ها نقش داشتند و کتیبه هایی از خود برجای گذاشته اند.<br>این چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و دارای پنج متر ارتفاع و چهار متر محیط است. ارتفاع آن ها در زمان های پیشین حدود نُه متر بود که به مرور از ارتفاع آن کاسته اند. | ||
| + | |||
| + | '''صحن و ایوان‌ها:''' | ||
| + | |||
| + | صحن [[کاظمین]] در زمره صحن های بزرگ [[عتبات عالیات|عتبات]] است و به صحن [[نجف اشرف]] شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن ۳۷۰ و عرض آن ۳۵۰ متر است و حرم مطهر در داخل این صحن مستطیل شکل با طول ۲۳۰ متر و عرض ۱۵۰ متر قرار دارد. برای نخستین بار عضدالدوله دیواری پیرامون حرم کشید و در حقیقت صحنی برای حرم ایجاد کرد.<br>در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق، صحن نیز آسیب دید و ارسلان بساسیری آن را تجدید کرد. این صحن دوباره در ۵۶۹ ق براثر طغیان دجله خراب شد و خلیفه الناصر لدین الله آن را بازسازی کرد و حجره هایی پیرامون آن ساخت و پس از چندی آن ها را به مدرسه های دینی تبدیل کرد. ارتفاع حجره های تحتانی شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن ۱۱/۵ متر است. همه آن ها در یک حلقه قرار دارد. سلطان اویس جلایری دیوارهای آن را با کاشی های زیبا تزیین کرده است. در دوره [[صفویان|صفوی]] و قاجار نیز دیوارهای صحن از نو کاشی کاری و تزیین شده است.<br>صحن کاظمین از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالی حرم به [[مسجد صفوى|مسجد جامع صفوی]] وصل است و این مسجد هم به دیوار صحن چسبیده است. در هریک از ضلع های سه گانه شرقی، غربی و جنوبی بیست باب [[حجره]] و یک ایوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالی آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با کاشی های بسیار زیبا و ممتاز احاطه کرده است.<ref>فخرالملک اردلان، از حریم تا حرم، ۳۸.</ref> این حجره ها در زمان های پیشین مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه ها بود و اکنون قبرستان های خانوادگی است. | ||
| + | |||
| + | مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه های آن ۲۶ هزار متر مربع است. صحن امروزی کاظمین کار معتمد الدوله فرهاد میرزا، عموی ناصر الدین شاه، است. او بنای سابق را خراب و خانه های مجاور را خریداری کرد و به صحن افزود و دیوارهای آن را بلندتر از گذشته ساخت. این کار شش سال طول کشید و صحنی بسیار عظیم و عالی احداث شد. صحن یاد شده را در عصر حاضر با سنگ های مرمر فرش کردند. این صحن در دوره قاجار دارای هفت در بود که اکنون هم موجود است. یک در نیز علامه شهرستانی به عنوان سمبل و نماد درهای بهشت، که در قرآن آمده است «لها ثمانیة ابواب»، به آن افزود: | ||
| + | [[پرونده:باب القریش.jpeg|250px|بندانگشتی|باب القریش در حرم کاظمین]] | ||
| + | |||
| + | #باب القریش | ||
| + | #باب القبله | ||
| + | #باب المراد | ||
| + | #باب صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه | ||
| + | #باب فرهادیه | ||
| + | #باب آئینه | ||
| + | #باب [[مسجد صفوى|مسجد صفوی]]<ref>سدید السلطه کُبابی، سفرنامه سدید السلطنه، التوفیق فی الطریق، تصحیح احمد اقتداری، ۲۴۰. </ref> | ||
| + | |||
| + | از ابتدای دوره قاجار این صحن دارای سه درب اصلی بود. در سرتاسر صحن تا دیوار مسجد صفوی کتیبه ای همانند کمربند قرار دارد. این کتیبه به [[خط ثلث]] بر روی کاشی های لاجوردی به عرض نیم متر و شامل برخی از سوره های قرآن است از جمله [[سوره جمعه]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره دهر|دهر]]، [[سوره ضحى|الضحی]]، [[سوره غاشیه|غاشیه]]، که عنوان کتیبه نویس آن «کتبه تراب اقدام الزائرین نصر الله مشهدی خادم الروضة الرضوی ۱۲۹۸ ق» در پایان نوشته ها به چشم می خورد. | ||
| + | |||
| + | در سال «۱۲۸۱ هـ.ق» احداث سقفی بر ۲۲ ستون که به «طارمة باب المراد» شهرت یافت و ایوان بزرگی که در وسط این طارمه قرار داشت، طلا کاری شد. همچنین از سمت جنوبی سقفی بر ۱۴ ستون احداث شد، که «طارمة باب القبلة» نامیده و کار آن در سال «۱۲۵۸ هـ.ق» به پایان رسید. بعد از اجرای تمامی تعمیرات لازم الاجرا, مرقد به یکی از بناهای زیبا، دل انگیز و محکم مبدل گشت. | ||
| + | در سال «۱۲۹۶ هـ.ق» فرهاد میرزای قاجار - عموی ناصرالدین شاه - برای هزینه پروژه بزرگی داوطلب شد. این پروژه شامل احداث زیرزمینهای مرتب برای [[دفن]] اموات، و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا اوج آن و همچنین احداث دیواری بلند که از دو طبقه تشکیل می شد و شامل ۷۶ اتاق بود که صحن مقدس را احاطه می کرد، گشت. همچنین ایشان دو ساعت بزرگ بر دو درب اصلی باب المراد و باب القبله در سال «۱۳۰۱ه.ق» احداث نمود، اما به دلیل سنگینی این دو ساعت گذارده شده بر دربها، ده ها سال بعد برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید، استفاده کردند. | ||
| + | در سال «۱۳۳۲ ه.ق» در سمت غربی, سقف قریش که به «طارمة قریش» معروف است با ۱۸ ستون احداث شد و سقف آن از داخل با کتیبه و دکوراسیونی تزیین شد که محتوی آیات [[سوره اعلی]] بطور حکاکی شده بر آجر کاشانی حکاکی شده است. | ||
| + | |||
| + | صحن مطهر دارای سه ایوان بزرگ و زیبا است؛ یکی روبه روی باب القبله، دیگری روبه روی باب المراد و سومی در برابر باب القریش واقع است و به ایوان جنوبی، ایوان شرقی و ایوان غربی شهرت دارد. دو ایوان کوچک در دو طرف باب الذهب قرار دارد که مزین به کاشی هایی با خط کوفی است. ایوان های بزرگ میانی شانزده متر ارتفاع دارد. | ||
| + | |||
| + | علاوه برایوان های سه گانه، ایوانی از آثار عصر [[صفویه|صفویه]] در ضلع شرقی رواق و برابر مقبره [[شیخ مفید]] قرار دارد که امروزه متروک مانده است و کتیبه ای به خط ثلث به نام شاه اسماعیل به تاریخ ۹۲۶ق بر آن دیده می شود. کتیبه دیگری به خط کوفی در بالای آن قرار دارد که با خطی بسیار خوب و زیبا از کاشی های بریده مشکی شکل گرفته است.در زمان های پیشین، این ایوان ورودی اصلی رواق شرقی بود. | ||
| + | |||
| + | '''مساجد مرقد مطهر:''' | ||
| + | |||
| + | *[[مسجد صفوى|مسجد صفوی]]: یکی از مسجدهای قدیمی، که در مجاورت صحن دو امام واقع شده، مسجدی است که شاه اسماعیل صفوی آن را در ۹۲۶ ق بنیاد نهاده است. این مسجد و منبر آن پس از چهار قرن، هم چنان محکم و استوار است و نشان از زیبایی و استحکام معماری عصر صفوی دارد. مسجد صفوی در وسط ضلع شمالی و متصل به رواق است و با سه در به رواق شمالی وصل می‌شود. | ||
| + | |||
| + | *مسجد ابو یوسف: داخل صحن مطهر، در مجاورت کتاب خانه جوادین مسجدی قرار دارد که در داخل آن ابو یوسف، قاضی و [[فقیه]] [[اهل سنت]] عصر [[عباسیان|عباسی]]، به خاک سپرده شده است. در این مسجد اغلب، اهل سنت [[نماز]] می‌گزارند. | ||
| + | |||
| + | ==مدفونین در کاظمین== | ||
| + | |||
| + | [[کاظمین]] از دیرباز مورد توجه خاص پیروان حق بوده است و شخصیت ها و عالمانى فرزانه در آن زیسته و درگذشته و به خاک سپرده شده اند. | ||
| + | |||
| + | '''قبور علما و بزرگان:''' | ||
| + | |||
| + | *[[جعفر بن محمد قولویه|جعفر بن محمد بن قولویه قمی]] (م، ۳۶۸ ق): از فقیهان و محدثان شیعی در عصر آل بویه است که در رواق شرقی حرم (پایین پا) به خاک سپرده شده است. ابن قولویه از سوی معز الدوله دیلمی دعوت شد تا از قم به کاظمین برود و به تأسیس حوزه علمیه آن بپردازد. شیخ مفید و ابو الفتح کراچکی از شاگردان او بودند. | ||
| + | |||
| + | [[پرونده:شیخ مفید.JPG|250px|بندانگشتی|قبر شیخ مفید در حرم امامین [[موسی بن جعفر]] و [[امام جواد علیه السلام|محمد بن علی]] علیهماالسلام]] | ||
| + | |||
| + | *محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳-۳۳۶ ق): مشهور به [[شیخ مفید]]، رئیس الفقهای عالم تشیع، در کنار استادش و در پایین پای [[امام کاظم علیه السلام]] مدفون است. او در طول سه سال مفتخر به دریافت سه نامه از [[امام زمان|امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)]] شده است. شیخ مفید شاگردان بزرگی تربیت نمود، که [[سید مرتضى]]، [[سید رضى]] و [[شیخ طوسى]] از جمله آنانند. | ||
| + | |||
| + | *[[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر الدین طوسی]] (۵۹۷ ق- ۶۷۱ ق): در رواق باب القریش، رواق غربی، خواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن حسن طوسی، از عالمان، متکلمان و ریاضی دانان مشهور شیعه، به‌خاک سپرده‌شده است. وی دستور داد به نشانه سگ [[اصحاب کهف]]، این جمله قرآنی را بر روی قبرش بنویسند: «وکلبُهم باسطٌ ذراعَیه بالوَصید» ([[سوره کهف]]، ۱۸). | ||
| + | |||
| + | *عون و عبداللَّه از فرزندان [[امام علی علیه السلام]]: در آن سوی باب البصره، سمت شرقی مقابر کاظمین، قرار دارد و دارای زیارت‌گاهی باشکوه است.<ref>ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۷۶. </ref> | ||
| + | |||
| + | *ابو سبحه: موسی بن ابراهیم اصغر بن موسی الکاظم ملقب به المرتضی، که به سبب ذکر و [[تسبیح]] گفتن زیاد او را ابوسبحه می‌گفتند، در بغداد از دنیا رفت و در مقابر قریش، در جوار پدر و جدش به خاک سپرده شد. | ||
| + | |||
| + | '''قبور رجال و دولتمردان:''' | ||
| + | |||
| + | *ابو محمد حسن مهلبی: وی وزیر معز الدوله دیلمی بود. جسدش را به [[بغداد]] انتقال دادند و داخل مقبره‌ای، که معز الدوله برای وی در صحن مطهر آماده کرده بود، به خاک سپردند. بقعه او و سایر خاندانش به مقبره آل نوبخت معروف است. [[سید هبة الدین شهرستانی]]، از عالمان [[شیعه]]، معتقد است که مقبره آل نوبخت همان مقبره‌ای است که به ابراهیم فرزند [[امام کاظم(ع)|موسی الکاظم علیه السلام]] در وسط صحن منتسب است. | ||
| + | |||
| + | *فرهاد میرزا معتمد الدوله: شاهزاده معتمد الدوله، عموی ناصر الدین شاه قاجار، در حجره‌ای نزدیک درب صحن شرقی «باب المراد» در زیر ساعت به خاک سپرده شد. او تلاش زیادی در بازسازی حرم، به ویژه صحن و دیوارهای اطراف آن کرد. | ||
| + | |||
| + | ==پانویس== | ||
| + | <references /> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | جواد محدثى، فرهنگ | + | |
| + | *جواد محدثى، فرهنگ کوثر، شماره ۱۵، اردیبهشت ۱۳۷۷. | ||
| + | *اصغر قائدان، عتبات عالیات عراق، تهران: مشعر، ۱۳۸۳. | ||
| + | |||
| + | == مطالب مرتبط == | ||
| + | |||
| + | * [[کاظمین]] | ||
| + | |||
| + | ==آرشیو عکس و تصویر== | ||
| + | <gallery mode="packed" heights="170"> | ||
| + | پرونده:الکاظمیه.jpeg|نقاشی بسیار قدیمی از حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (10).jpg|نقشه حرم امامین [[موسی بن جعفر]] و [[امام جواد|محمد بن علی الجواد]] | ||
| + | پرونده:کاظمین.jpg|تصویر قدیمی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (9).jpg|تصویر قدیمی باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمی (13).jpg|موقعیت حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام در شهر کاظمین قبل از بازسازی های اخیر (رود دجله در تصویر مشخص است) | ||
| + | پرونده:کاظمین (7).jpg|باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (2).jpg|حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام از سمت باب آیینه | ||
| + | پرونده:کاظمین (5).jpg|ضریح امامین [[موسی بن جعفر]] و [[امام جواد|محمد بن علی الجواد]] علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (1).jpg|نمای داخلی گنبد های حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (110).jpg|شبستان حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:ابن قولویه.jpg|قبر [[جعفر بن محمد قولویه|جعفر بن محمد بن قولویه قمی]] در حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (3).jpg|اقامه نماز جماعت در ایوان شرقی و جنوبی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:مسجد ابویوسف.png|مسجد ابویوسف در کنار باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام (ضلع شرقی) | ||
| + | پرونده:کاظمین (12).jpg|موقعیت حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام در شهر کاظمین (رود دجله در تصویر مشخص است) | ||
| + | پرونده:کاظمین (6).jpg|تصویر هوایی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | پرونده:کاظمین (4).JPG|مسیرهای منتهی به حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام | ||
| + | </gallery> | ||
[[رده:اماکن مقدسه عراق]] | [[رده:اماکن مقدسه عراق]] | ||
[[رده:اماکن مقدسه کاظمین]] | [[رده:اماکن مقدسه کاظمین]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۴ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۴۱
| |
|
کشور |
|
|
شهر |
|
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
«قبرستان قریش» واقع در جهت غربی بغداد، بعد از در آغوش گرفتن پیکر مطهر امام کاظم (علیه السلام) و نوه بزرگوار ایشان امام جواد (علیه السلام)، مرتبه منحصر به فردی نزد شیعیان و محبان اهل بیت (علیهم السلام) یافت. اهمیت این منطقه برای شیعیان سبب شد که برخی، آن را شهری مستقل با عنوان «کاظمین» به حساب آورند.
محتویات
پیشینه کاظمین
«کاظمین» به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی از دیرباز مورد توجه بوده است و تاریخ قدمت آن را به قبل از میلاد مسیح علیه السلام نسبت می‌دهند. این منطقه در عهد ساسانی، باغ یکی از پادشاهان ایرانی به نام «تسوج» بود که به این نام شهرت یافت.
در جنگ نهروان به سال ۳۷ هجری قمری و به دستور امام علی علیه السلام شهیدان جنگ را در این مکان به خاک سپردند که آن را «مقبرة الشهداء» نامیدند. در عصر عباسی، به هنگام توسعه و احیای بغداد و انتخاب آن به عنوان پایتخت، این قبرستان به «شونیزی» معروف بود که خلیفه منصور دوانیقی، آنجا را برای دفن بزرگان و خاندان عباسی در نظر گرفت و از آن پس به نام «مقابر قریش» شهرت یافت.
وقتی امام کاظم علیه السلام به دستور هارون الرشید به شهادت رسید، بدن مطهر امام، در گورستان «مقابر قریش» به خاک سپرده شد. پس از دفن آن حضرت، مرقد ایشان به نام «مشهد باب التّبَن» معروف شد. در سال ۲۲۰ قمری نیز، امام جواد علیه السلام -که نوه امام کاظم بود- در کنار قبر جدش مدفون گردید، از این رو آن منطقه به «کاظمین» (از باب تغلیب) معروف شد.
تاریخچه حرم کاظمین
از سال ۱۴۵ قمری که منصور خلیفه عباسی، بنای «مقابر قریش» را گذاشت، شخصیت های بسیاری در آن به خاک سپرده شده اند. نخستین کسی که در این قبرستان دفن شد، جعفر فرزند منصور عباسی بود که در ۱۵۰ ق از دنیا رفت. در ۱۷۹ق، امام موسی کاظم علیه السلام براساس دستور هارون الرشید، از مدینه به بغداد آمد و در آن شهر زندانی شد و سپس در سال ۱۸۳ ق مسموم و به شهادت رسید. ایشان را در همان مقابر قریش، مکانی که خود قبل از آن خریده بود، به خاک سپردند.[۱]
با نظر امام جواد علیه السلام و به دستور مأمون بر روی مرقد امام کاظم(علیه السلام) بقعه ای ساختند و از آن پس بیشتر دولت مردان در این قبرستان خاک شدند و هریک برای خود مقبره و بقعه ای اختصاص دادند.[۲] امام جواد(علیه السلام) در سال ۲۲۰ ق به دستور معتصم عباسی و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، که عنوان همسری آن حضرت را داشت، مسموم و شهید شد. ایشان را نیز در جوار قبر جدشان، امام موسی بن جعفر علیه السلام، دفن کردند.[۳] بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتی بنا کردند و آن را کاظمیه نامیدند. از آن پس مقابر قریش نام خود را به کاظمیه یا کاظمین تغییر داد.
در کنار این بقعه، مسجدی به نام مسجد باب التبن یا مسجد کاظمیه قرار داشت که شیعیان از داخل این مسجد قبر آن دو امام را زیارت می کردند و به همین سبب بقعه امامین به مشهد باب التین نیز معروف شد. آن هنگام برای مرقد آن دو امام گنبد و بنایی با چند حجره ساخته و خادمانی را برای اداره آن انتخاب کرده بودند.
در جوار این بقعه باغی بود که به زبیده خاتون، همسر هارون الرشید، تعلق داشت. این باغ محل سکونت شیعیان شده بود و آن ها در آن جا وسایل و تسهیلات لازم را برای زائران مرقد فراهم می کردند.[۴]
در زمان آل بویه:
در سال ۳۳۶ ق به امر احمد بن بویه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شیعی آل بویه، عمارت قبلی آستان خراب شد و از نو بقعه ای با شکوه بنا گردید و برفراز هر دو قبر، ضریحی جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنین برفراز آن مقبره ها، یک گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزیین کردند. پس از او، عضدالدوله دیلمی همانند سایر مزارات امامان شیعه، تغییرات زیادی در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشید. این کار را به سال ۳۶۹ ق انجام داد و دیواری گرداگرد شهر کشید. بیمارستانی نیز بین کاظمین و بغداد ساخت که خدمات درمانی به زائران این مزار ارائه کرد. از آن زمان، کاظمین به عنوان یک شهر در کنار بغداد جایگاهی ویژه یافت.[۵]
در ۴۴۱ ق، به دنبال درگیری های شیعه و سنی در محل کرخ بغداد آتش سوزی عظیمی رخ داد که به مشهد کاظمین سرایت کرد و آسیب زیادی به بقعه مطهر رسانید. ابوالحرث ارسلان بساسیری با کمک ابونصر فیروز، فرزند ابی کالیجار، به بازسازی و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم کاظمین را تزیین و صحن شریف را بازسازی کردند و دو صندوق بر مزار دو امام نصب کردند.[۶]
در دوره سلجوقیان:
در ۴۹۰ ق، مجد الملک ابوالفضل براوستانی وزیر شیعی برکیارق، از پادشاهان سلجوقی، به تعمیر و بازسازی حرم کاظمین پرداخت و بناهای جدیدی به اطراف آن افزود.[۷]
دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد و در شمال آن مسجدی بزرگ ساخت و دو مناره زیبا و یک مکان بزرگ برای استراحت زائران و سکونت آنان احداث کرد.
صحن و حرم کاظمین شریف براثر طغیان رود دجله در ۵۶۹ ق دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی‌ها را ترمیم کرد.[۸] و خلیفه عباسی، الناصر لدین الله، به همت وزیر شیعی اش مؤید الدین محمد قمی در ۵۷۵ ق تعمیراتی در آن انجام داد و حجره هایی در اطراف صحن ساخت. او در اطراف آستان، خانه هایی برای زائران و فقیران بناکرد که به «دار الضیافه» مشهور شد. علاوه برآن حجره های اطراف صحن را در ۶۰۸ ق به مدرسه علوم دینی تبدیل کرد. خلیفه عباسی در چند سال بعد، که دوباره حرم کاظمین براثر طغیان دجله دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی ها را ترمیم کرد. در زمان فرزندش، الظاهر، نیز حرم مطهر دچار آتش سوزی شد و بسیاری از لوازم و نفایس آن در آتش سوخت و حتی به ضریح گنبد و مناره ها خساراتی وارد شد که خلیفه به بازسازی آن پرداخت.
در دوره ایلخانیان:
در عصر ایلخانیان و هنگام تهاجم هولاکو خان مغول به بغداد در ۶۵۶ ق، شهر کاظمین دست خوش تاراج و حریق شد. اما دو سال بعد وزیر وی، عطاملک جوینی، به هنگام حکومتش بر عراق به بازسازی و جبران خسارت وارده به مشهد کاظمین پرداخت[۹] و دیوارهای آستان را با کاشی تزیین کرد. یک سده بعد، دوباره براثر طغیان دجله، حرم کاظمین رو به تخریب و ویرانی رفت و سلطان اویس جلایری به ترمیم و تعمیر آن اقدام کرد. دیوارهای صحن را با کاشی های زیبا تزیین و سپس دو صندوق خاتم کاری بر روی قبرهای مقدس نصب کرد و به جای یک گنبد، که در عصر آل بویه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهای مطهر ساخت. اما باز هم چند سال بعد، یعنی در ۷۷۶ ق، دجله طغیان کرد و خرابی های زیادی در مشهد کاظمین به بار آورد.[۱۰] این بار هم سلطان اویس با تلاش وزیرش به رفع ویرانی ها پرداخت و قسمت های تخریب شده را مرمت کرد. کاروانسرایی هم برای سکونت زائران ساخت.[۱۱]
در دوره صفویان:
عمده ترین بازسازی ها و تزیینات آستان کاظمین در دوران صفویه انجام شد. شاه اسماعیل صفوی، در ۹۲۶ ق، تمامی بناهای حرم کاظمین را خراب کرد و بنای زیبا و باشکوهی شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جدید کاشی کاری شده ساخت. مسجدی با شکوه و با ستون های ضخیم در شمال حرم احداث کرد که اکنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوی اشتهار دارد. دو صندوق زیبا از خاتم برای قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آویزها و قندیل های قیمتی و فرش های نفیس آراست. درهای حرم کاظمین و رواق ها را نیز با نقره پوشش داد.[۱۲] امروزه، کتیبه ای از آن اقدام ها بانام شاه اسماعیل هم چنان موجود است. سلطان محمد خدابنده، برادر وی، که در این سال ها در عراق حکومت می کرد، کارهای او را تکمیل کرد. سلیمان قانونی پس از تسخیر عراق و سلطه عثمانی ها بر بغداد، منبری زیبا از آجر و پوششی از کاشی به مسجد صفوی تقدیم کرد. شاه عباس صفوی، برای نخستین بار، ضریحی از فولاد برفراز قبرهای امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزیین کرد. در ۱۰۴۵ ق، شاه صفی نیز چهار مناره در گوشه های صحن ساخت که اکنون هم پا برجاست.[۱۳]
در دوره قاجاریه:
در عصر قاجار هم توجه خاصی به مشهد کاظمین شد، آقا محمد خان قاجار تعمیرات و بازسازی های عمده ای در حرم انجام داد. او در ۱۲۱۱ ق دو گنبد آستان را از پایین تا بالا، با طلای ناب پوشانید. ایوان رواق جنوبی را نیز طلا کاری کرد و کف حرم و صحن را با سنگ های مرمر فرش کرد. خانه هایی را در اطراف صحن خریداری کرد و صحن را توسعه داد.[۱۴] فتحعلی شاه قاجار نیز در ۱۲۲۱ ق، داخل رواق ها را آینه کاری و کاشی کاری کرد و طلاهای مناره ها را تجدید کرد. این کار در ۱۲۲۹ ق به اتمام رسید. ۲۶ سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجی، از دولت مردان عصر قاجار، ایوان رواق جنوبی، شرقی و غربی را طلا کاری کرد. در ۱۲۸۲ ق شیخ العراقین، وکیل امیر کبیر، از ثلث ماترک میراث وی تعمیراتی در آستان انجام داد و به بازسازی و تذهیب ایوان ها و آینه کاری حرم و رواق ها و کاشی کاری صحن پرداخت. یک سال بعد، ناصر الدین شاه ضریحی از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جای گزین ضریح فولادی عصر صفوی کرد. برخی دیگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا، نیز در بازسازی و توسعه حرم کاظمین نقش داشتند.[۱۵]
ویژگی‌های حرم مطهر
.jpg)
امروزه، حرم و آستان کاظمین بیش از ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد. طول آن ۱۲۳ و عرض آن ۱۱۵ متر است. حرم کاظمین به صورت مستطیل ساخته شده و با فضاهای اطراف در مجموع بیش از ۲۶ هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زیادی از حرم کاظمین و آستان از بناهای شاه اسماعیل صفوی است و براساس کتیبه ای، سال ۹۲۶ ق، تاریخ پایان بنا است.
صندوق‌های مرقد مطهر:
در دوران آل بویه، معزالدوله روی قبرهای امامین کاظمین صندوقی از چوب ساج نصب کرد و این صندوق در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق سوخت. ارسلان بساسیری، از حاکمان و امیران شیعی بغداد، در جریان بازسازی حرم دو صندوق جدید روی قبرها گذارد و در ۶۲۹ ق، المستنصر آخرین خلیفه عباسی یک صندوق زیبا بر قبر امام جواد علیه السلام نصب کرد. این دو صندوق تا عصر سلطان اویس جلایری، یعنی ۷۶۹ ق، باقی بود و در آن سال به سبب فرسودگی و آسیب دیدگی، دو صندوق نو و زیبا با خاتم کاری زیبا جایگزین آن ها شد.
شاه اسماعیل صفوی نیز در قرن دهم هجری(۹۲۶ ق) دو صندوق بسیار زیبا و خاتم کاری شده بر روی قبر دو امام نصب کرد. صندوق روی قبر امام جواد(علیه السلام)، که امروزه هم چنان موجود است، از شاهکارهای هنری آن عصر است و به لحاظ ریز نقش و پرکار بودن آن، از همه صندوق های نصب شده بر قبرهای عتبات زیباتر و جذاب تر است و شاهکار و زیبایی آن را تنها می توان با چشم مسلح دید. قسمت ها و تکه های بسیار ریز عاج، که یک دهم میلی متر است، در داخل چوب های صنعتی و آبنوس کار شده و گل های منبّت از عاج با شاخه های گل نیم میلی متری از جلوه ها و شاهکارهای هنر اسلامی و ایرانی است که همه هنرمندان را به حیرت واداشته است.
این صندوق ۲/۵ متر طول، ۱/۸۳ متر عرض و ۱/۵ متر ارتفاع دارد و مساحت آن بیش از ۱۸۲۰۰۰ سانتی متر مربع است.[۱۶] صندوق امروزین مزار مطهر امام موسی کاظم علیه السلام، که از عصر صفوی هم چنان باقی مانده، و توسط استاد صنیع خاتم ترمیم شده است. از لحاظ هنری و ریزکاری و پرنقشی به پای صندوق قبر امام جواد(علیه السلام) نمی رسد. این صندوق بیش از ۱۵۲۰۰۰ سانتی متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد علیه السلام کوچک تر است. کتیبه هایی دارد که در ۱۳۲۴ ق شمسی کاری شده است.[۱۷] ناصرالدین شاه آن صندوق ها را دیده و اظهار می دارد که با نقره تزیین شده است.[۱۸]
ضریح‌های مرقد مطهر:
برای نخستین بار، معز الدوله دیلمی، در ۳۳۶ ق ضریحی از چوب ساج برفراز دو قبر نصب کرد[۱۹] و در عصر شاه عباس، این ضریح جای خود را به یک ضریح فولادی داد.[۲۰]
در ۱۲۸۳ ق ناصر الدین شاه ضریحی از نقره برای قبر دو امام ساخت و روی ضریح فولادی نصب کرد.[۲۱] حدود یک قرن بعد، در ۱۳۲۴ ق، بانو سلطان بیگم، دختر مشیر الملک شیرازی، ضریحی دیگر از نقره ساخت و به جای ضریح ناصر الدین شاه، که فرسوده شده و نقره های آن از بین رفته بود، گذارد؛ که امروزه هم چنان موجود است و ۲۵۰ هزار مثقال نقره در آن به کار رفته است. هجده پنجره دارد و کتیبه هایی در نوار بالای آن قرار یافته که با سوره های قرآن و اسماء الهی تزیین شده است.
این ضریح هفت متر طول، پنج متر عرض و ۳/۵ متر ارتفاع دارد. درب ورودی ضریح وسط ضلع شرقی آن واقع شده و در فاصله بین دو صندوق قبر باز می شود. روی در کنده کاری ها و قلم زنی های بسیار عالی انجام شده است. بر گوشه های بالایی ضریح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوی آیه و حدیث فراوان قرار دارد که از آثار شاه سلطان حسین صفوی و باقی مانده ضریح فولادی عصر صفویه است.[۲۲]
گفتنی است قبر شریف امام موسی بن جعفر علیه السلام در قسمت جنوبی و قبله ضریح و قبر امام جواد علیه السلام در قسمت شمالی داخل ضریح قرار دارد. قسمت غربی فاصله اندکی با دیوار دارد و قسمت شرقی دارای فضایی باز به عنوان محل اجتماع و زیارت زائران است. ضریح مزبور در وسط روضه ای قرار دارد که از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه کرده اند. اطراف این روضه به طور کلی تا سقف آینه کاری شده و کتیبه هایی با خط ثلث روی کاشی های گرداگرد روضه نوشته شده و تاریخ ۹۲۹ ق روی آن دیده می شود.
این کتیبه ها از آثار عصر صفوی است. در داخل روضه قندیل بزرگی به سقف آویزان بوده است که در آن نهایت ظرافت و هنر به کار رفته است. این قندیل از تزیینات نفیس عصر معزالدوله دیلمی است و از طلای ناب ساخته شده است. روی کتیبه های اطراف روضه مطهر، نام های شاه اسماعیل و فتحعلی شاه دیده می شود.
رواق‌های مرقد مطهر:
در چهار سمت روضه و ضریح مبارک، چهار رواق قرار دارد که تمامی آن ها از پایین تا نیمه از سنگ و بقیه تا سقف آینه کاری شده است. طول این رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض شرقی و غربی آن سی متر، مرکب از پنج چشمه است که در برخی از آن ها عالمان شیعه و محدثان دفن شده اند.
- رواق باب المراد: این رواق به دستور ناصر الدین شاه قاجار آینه کاری شده و در قسمت شرقی قرار دارد. آن را رواق شرقی نیز می گویند. رواق باب المراد در برابر ایوان شاه اسماعیل صفوی است و در آن شیخ مفید و ابن قولویه، دو تن از محدثان و متکلمان شیعه، به خاک سپرده شده اند.
- رواق باب القریش: این رواق در جنوب ضریح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازی شده است.
- رواق شمالی: در شمال ضریح مطهر واقع است.
- رواق غربی: این رواق در برابر رواق شرقی است و به سبب دفن خواجه نصیر طوسی در آن به رواق خواجه نصیر نیز شهرت دارد.
درب‌های رواق‌های مرقد مطهر:
از این چهار رواق شش در به روضه مطهر باز می شود که همه از طلا و نقره است. دو درب در کنار مقبره شیخ مفید در رواق شرقی، دو درب از طرف رواق غربی و مقبره خواجه نصیر طوسی، یک درب از رواق شمالی و یکی از رواق جنوبی. از این شش در سه در به حرم امام کاظم علیه السلام و سه در نیز به حرم امام جواد(علیه السلام) اختصاص دارد.این رواق ها از طریق هشت درب، به صحن مرتبط می شود.
- نخستین آن سمت رواق جنوبی واقع شده داخل چارچوب نقره ای است.
- دومین درب در رواق جنوبی و حاوی کنده کاری ها و نقش های بسیار زیبا است.
- سوّمین درب نقره ای رواق جنوبی را حاج محمد علی افضل شوشتری وقف کرده است.
- درب چهارم در رواق شرقی از ایوان طلای ناصری واقع شده و به باب المراد معروف است.
- پنجمین درب در رواق شرقی، مجاور قبر شیخ مفید، قرار داد که دارای کنده کاری ها و خطوط عالی است.
- ششمین و هفتمین درب در رواق غربی و در مجاورت قبر خواجه نصیر طوسی قرار دارد.
- درب هشتم در رواق شمالی قرار دارد که حاج عبدالنبی تاجر کازرونی در ۱۳۴۰ق وقف کرده است.
در داخل حرم و مسجد آن، منبری بسیار زیبا و قدیمی از آجرهای تراشیده شده قرار دارد که امروزه جایگاه سخنران و خطیب نماز است. روی آن تاریخ ۹۵۶ قمری دیده می شود که نشان از قدمت پانصد ساله دارد. این منبر را سلطان سلیمان عثمانی ساخته و به مسجد تقدیم کرده است. تا ۱۳۴۰ ق اهل سنت در این مسجد نماز می گزاردند تا این که شیخ مهدی خالصی در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شیعیان برگزار شد. این مسجد را شاه اسماعیل صفوی در ۹۲۶ ق بنا کرده است.[۲۳]
گنبد مرقد مطهر:
برفراز حرم امامین کاظمین دو گنبد با پوشش طلا قرار یافته است. در قرن سوم هجری، نخستین بار، گنبدی برفراز آن دو قبر ساخته شد. پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله دیلمی گنبد و بقعه قبلی را خراب کرد و عمارت با شکوهی به جای آن ساخت و گنبدی برفراز حرم برپا کرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزی که در کاظمین رخ داد گنبد نیز دچار آسیب شد و این خلیفه به بازسازی گنبد پرداخت.
در عصر ایلخانان مغول، سلطان اویس جلایری، گنبدی به گنبد باقی مانده از عصر آل بویه افزود و حرم کاظمین را دو گنبده کرد و شاه اسماعیل صفوی آن دو گنبد را کاشی کاری کرد. شاه اسماعیل صفوی قبه های یاد شده را با خشت های طلا آراست [۲۴] و آقا محمدخان قاجار پوشش طلای فرسوده آن را تجدید و مرمت کرد و از پایین تا بالا آن را طلا کرد.[۲۵] این دو گنبد در دو متری هم واقع است و بر روی آن ها کتیبه و مقرنس دیده نمی شود. ارتفاع آن ها ۱۴/۵ متر و از پایین تا نوک ۲۹ متر و مساحت قسمت پایین آن ها ۲۹ متر است. تذهیب و تزیین محیط داخلی گنبد در دوران شاه اسماعیل انجام شده است. و آینه کاری داخل گنبد نیز از میرزا شفیع صدر اعظم است.
مناره‌های مرقد مطهر:
نخستین بار معز الدوله دیلمی یک مناره برفراز قبر آنان ساخت که در یک آتش سوزی آسیب دید و سپس توسط ارسلان بساسیری تجدید بنا شد. مجد الملک براوستانی، وزیر برکیارق، دو مناره دیگر برای حرم ساخت. این مناره ها در دوران شاه صفی، جانشین شاه عباس، تجدید بنا و با کاشی های زیبا آراسته شد که اکنون هم پا برجاست. آقا محمد خان قاجار این مناره ها را با خشت های طلا آراست و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلی شاه نیز طلاهای فرسوده آن ها را با طلاهای جدید عوض کرد. پادشاهان عثمانی از جمله سلطان سلیم نیز در ساخت یک مناره و ترمیم برخی از آن ها نقش داشتند و کتیبه هایی از خود برجای گذاشته اند.
این چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و دارای پنج متر ارتفاع و چهار متر محیط است. ارتفاع آن ها در زمان های پیشین حدود نُه متر بود که به مرور از ارتفاع آن کاسته اند.
صحن و ایوان‌ها:
صحن کاظمین در زمره صحن های بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن ۳۷۰ و عرض آن ۳۵۰ متر است و حرم مطهر در داخل این صحن مستطیل شکل با طول ۲۳۰ متر و عرض ۱۵۰ متر قرار دارد. برای نخستین بار عضدالدوله دیواری پیرامون حرم کشید و در حقیقت صحنی برای حرم ایجاد کرد.
در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق، صحن نیز آسیب دید و ارسلان بساسیری آن را تجدید کرد. این صحن دوباره در ۵۶۹ ق براثر طغیان دجله خراب شد و خلیفه الناصر لدین الله آن را بازسازی کرد و حجره هایی پیرامون آن ساخت و پس از چندی آن ها را به مدرسه های دینی تبدیل کرد. ارتفاع حجره های تحتانی شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن ۱۱/۵ متر است. همه آن ها در یک حلقه قرار دارد. سلطان اویس جلایری دیوارهای آن را با کاشی های زیبا تزیین کرده است. در دوره صفوی و قاجار نیز دیوارهای صحن از نو کاشی کاری و تزیین شده است.
صحن کاظمین از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالی حرم به مسجد جامع صفوی وصل است و این مسجد هم به دیوار صحن چسبیده است. در هریک از ضلع های سه گانه شرقی، غربی و جنوبی بیست باب حجره و یک ایوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالی آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با کاشی های بسیار زیبا و ممتاز احاطه کرده است.[۲۶] این حجره ها در زمان های پیشین مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه ها بود و اکنون قبرستان های خانوادگی است.
مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه های آن ۲۶ هزار متر مربع است. صحن امروزی کاظمین کار معتمد الدوله فرهاد میرزا، عموی ناصر الدین شاه، است. او بنای سابق را خراب و خانه های مجاور را خریداری کرد و به صحن افزود و دیوارهای آن را بلندتر از گذشته ساخت. این کار شش سال طول کشید و صحنی بسیار عظیم و عالی احداث شد. صحن یاد شده را در عصر حاضر با سنگ های مرمر فرش کردند. این صحن در دوره قاجار دارای هفت در بود که اکنون هم موجود است. یک در نیز علامه شهرستانی به عنوان سمبل و نماد درهای بهشت، که در قرآن آمده است «لها ثمانیة ابواب»، به آن افزود:
- باب القریش
- باب القبله
- باب المراد
- باب صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه
- باب فرهادیه
- باب آئینه
- باب مسجد صفوی[۲۷]
از ابتدای دوره قاجار این صحن دارای سه درب اصلی بود. در سرتاسر صحن تا دیوار مسجد صفوی کتیبه ای همانند کمربند قرار دارد. این کتیبه به خط ثلث بر روی کاشی های لاجوردی به عرض نیم متر و شامل برخی از سوره های قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحی، غاشیه، که عنوان کتیبه نویس آن «کتبه تراب اقدام الزائرین نصر الله مشهدی خادم الروضة الرضوی ۱۲۹۸ ق» در پایان نوشته ها به چشم می خورد.
در سال «۱۲۸۱ هـ.ق» احداث سقفی بر ۲۲ ستون که به «طارمة باب المراد» شهرت یافت و ایوان بزرگی که در وسط این طارمه قرار داشت، طلا کاری شد. همچنین از سمت جنوبی سقفی بر ۱۴ ستون احداث شد، که «طارمة باب القبلة» نامیده و کار آن در سال «۱۲۵۸ هـ.ق» به پایان رسید. بعد از اجرای تمامی تعمیرات لازم الاجرا, مرقد به یکی از بناهای زیبا، دل انگیز و محکم مبدل گشت. در سال «۱۲۹۶ هـ.ق» فرهاد میرزای قاجار - عموی ناصرالدین شاه - برای هزینه پروژه بزرگی داوطلب شد. این پروژه شامل احداث زیرزمینهای مرتب برای دفن اموات، و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا اوج آن و همچنین احداث دیواری بلند که از دو طبقه تشکیل می شد و شامل ۷۶ اتاق بود که صحن مقدس را احاطه می کرد، گشت. همچنین ایشان دو ساعت بزرگ بر دو درب اصلی باب المراد و باب القبله در سال «۱۳۰۱ه.ق» احداث نمود، اما به دلیل سنگینی این دو ساعت گذارده شده بر دربها، ده ها سال بعد برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید، استفاده کردند. در سال «۱۳۳۲ ه.ق» در سمت غربی, سقف قریش که به «طارمة قریش» معروف است با ۱۸ ستون احداث شد و سقف آن از داخل با کتیبه و دکوراسیونی تزیین شد که محتوی آیات سوره اعلی بطور حکاکی شده بر آجر کاشانی حکاکی شده است.
صحن مطهر دارای سه ایوان بزرگ و زیبا است؛ یکی روبه روی باب القبله، دیگری روبه روی باب المراد و سومی در برابر باب القریش واقع است و به ایوان جنوبی، ایوان شرقی و ایوان غربی شهرت دارد. دو ایوان کوچک در دو طرف باب الذهب قرار دارد که مزین به کاشی هایی با خط کوفی است. ایوان های بزرگ میانی شانزده متر ارتفاع دارد.
علاوه برایوان های سه گانه، ایوانی از آثار عصر صفویه در ضلع شرقی رواق و برابر مقبره شیخ مفید قرار دارد که امروزه متروک مانده است و کتیبه ای به خط ثلث به نام شاه اسماعیل به تاریخ ۹۲۶ق بر آن دیده می شود. کتیبه دیگری به خط کوفی در بالای آن قرار دارد که با خطی بسیار خوب و زیبا از کاشی های بریده مشکی شکل گرفته است.در زمان های پیشین، این ایوان ورودی اصلی رواق شرقی بود.
مساجد مرقد مطهر:
- مسجد صفوی: یکی از مسجدهای قدیمی، که در مجاورت صحن دو امام واقع شده، مسجدی است که شاه اسماعیل صفوی آن را در ۹۲۶ ق بنیاد نهاده است. این مسجد و منبر آن پس از چهار قرن، هم چنان محکم و استوار است و نشان از زیبایی و استحکام معماری عصر صفوی دارد. مسجد صفوی در وسط ضلع شمالی و متصل به رواق است و با سه در به رواق شمالی وصل می‌شود.
- مسجد ابو یوسف: داخل صحن مطهر، در مجاورت کتاب خانه جوادین مسجدی قرار دارد که در داخل آن ابو یوسف، قاضی و فقیه اهل سنت عصر عباسی، به خاک سپرده شده است. در این مسجد اغلب، اهل سنت نماز می‌گزارند.
مدفونین در کاظمین
کاظمین از دیرباز مورد توجه خاص پیروان حق بوده است و شخصیت ها و عالمانى فرزانه در آن زیسته و درگذشته و به خاک سپرده شده اند.
قبور علما و بزرگان:
- جعفر بن محمد بن قولویه قمی (م، ۳۶۸ ق): از فقیهان و محدثان شیعی در عصر آل بویه است که در رواق شرقی حرم (پایین پا) به خاک سپرده شده است. ابن قولویه از سوی معز الدوله دیلمی دعوت شد تا از قم به کاظمین برود و به تأسیس حوزه علمیه آن بپردازد. شیخ مفید و ابو الفتح کراچکی از شاگردان او بودند.
- محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳-۳۳۶ ق): مشهور به شیخ مفید، رئیس الفقهای عالم تشیع، در کنار استادش و در پایین پای امام کاظم علیه السلام مدفون است. او در طول سه سال مفتخر به دریافت سه نامه از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) شده است. شیخ مفید شاگردان بزرگی تربیت نمود، که سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى از جمله آنانند.
- خواجه نصیر الدین طوسی (۵۹۷ ق- ۶۷۱ ق): در رواق باب القریش، رواق غربی، خواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن حسن طوسی، از عالمان، متکلمان و ریاضی دانان مشهور شیعه، به‌خاک سپرده‌شده است. وی دستور داد به نشانه سگ اصحاب کهف، این جمله قرآنی را بر روی قبرش بنویسند: «وکلبُهم باسطٌ ذراعَیه بالوَصید» (سوره کهف، ۱۸).
- عون و عبداللَّه از فرزندان امام علی علیه السلام: در آن سوی باب البصره، سمت شرقی مقابر کاظمین، قرار دارد و دارای زیارت‌گاهی باشکوه است.[۲۸]
- ابو سبحه: موسی بن ابراهیم اصغر بن موسی الکاظم ملقب به المرتضی، که به سبب ذکر و تسبیح گفتن زیاد او را ابوسبحه می‌گفتند، در بغداد از دنیا رفت و در مقابر قریش، در جوار پدر و جدش به خاک سپرده شد.
قبور رجال و دولتمردان:
- ابو محمد حسن مهلبی: وی وزیر معز الدوله دیلمی بود. جسدش را به بغداد انتقال دادند و داخل مقبره‌ای، که معز الدوله برای وی در صحن مطهر آماده کرده بود، به خاک سپردند. بقعه او و سایر خاندانش به مقبره آل نوبخت معروف است. سید هبة الدین شهرستانی، از عالمان شیعه، معتقد است که مقبره آل نوبخت همان مقبره‌ای است که به ابراهیم فرزند موسی الکاظم علیه السلام در وسط صحن منتسب است.
- فرهاد میرزا معتمد الدوله: شاهزاده معتمد الدوله، عموی ناصر الدین شاه قاجار، در حجره‌ای نزدیک درب صحن شرقی «باب المراد» در زیر ساعت به خاک سپرده شد. او تلاش زیادی در بازسازی حرم، به ویژه صحن و دیوارهای اطراف آن کرد.
پانویس
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷.
- ↑ میرزا عباس فیض، تاریخ کاظمین و بغداد، ۳۰.
- ↑ حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۱۱۴.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷.
- ↑ همان
- ↑ فیض، همان ۸۹.
- ↑ موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، ۱۰۹؛ حسینی الجلالی، همان، ۱۱۵.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، همان، ۱/ ۱۰۸.
- ↑ مصاحب، دایرة المعارف فارسی، ۲۱۴۳.
- ↑ موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، ۱۱۱
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۱۰.
- ↑ موسوی الزنجانی، همان، ۱۱۲.
- ↑ فیض، همان، ۱۲۲.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۹.
- ↑ همان جا؛ موسوی الزنجانی، همان، ۱۱۳.
- ↑ عماد الدین حسین اصفهانی، تاریخ جغرافیایی کربلای معلی و اماکن متبرکه و عتبات عالیات، ۱۱۸- ۱۲۰.
- ↑ همان، ۱۲۱.
- ↑ ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۹۷.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۷.
- ↑ فیض، همان، ۱۲۲.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/ ۱۰۹.
- ↑ فیض، همان، ۴۵، ۴۶.
- ↑ فیض، همان، ۲۴۹، ۲۵۰.
- ↑ سیف الدوله، سفرنامه سیف الدوله به مکه؛ ۲۱۲.
- ↑ ناصر الدین شاه، شهریار جاده‌ها، ۹۶؛ ابوطالب خان، مسیر طالبی، ۴۰۰.
- ↑ فخرالملک اردلان، از حریم تا حرم، ۳۸.
- ↑ سدید السلطه کُبابی، سفرنامه سدید السلطنه، التوفیق فی الطریق، تصحیح احمد اقتداری، ۲۴۰.
- ↑ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۷۶.
منابع
- جواد محدثى، فرهنگ کوثر، شماره ۱۵، اردیبهشت ۱۳۷۷.
- اصغر قائدان، عتبات عالیات عراق، تهران: مشعر، ۱۳۸۳.
مطالب مرتبط
آرشیو عکس و تصویر
نقاشی بسیار قدیمی از حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
نقشه حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی الجواد
تصویر قدیمی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
تصویر قدیمی باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
موقعیت حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام در شهر کاظمین قبل از بازسازی های اخیر (رود دجله در تصویر مشخص است)
باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام از سمت باب آیینه
ضریح امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی الجواد علیهماالسلام
نمای داخلی گنبد های حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
شبستان حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
قبر جعفر بن محمد بن قولویه قمی در حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
اقامه نماز جماعت در ایوان شرقی و جنوبی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
مسجد ابویوسف در کنار باب المراد حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام (ضلع شرقی)
موقعیت حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام در شهر کاظمین (رود دجله در تصویر مشخص است)
تصویر هوایی حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
مسیرهای منتهی به حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.JPG)
