تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | [[پرونده:Ketab198.jpg|بندانگشتی | + | [[پرونده:Ketab198.jpg|بندانگشتی]] |
| − | ''' | + | کتاب '''«تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة»''' تألیف [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزی]] (م، ۶۵۴ ق)، از آثار مهم حدیثی [[اهل سنت|اهل سنت]] درباره [[مناقب]] و فضایل [[اهل البیت|اهل‌بیت]] (علیهم السلام) است. بنای نویسنده بر آن بوده که [[حدیث|احادیث]] را به‌صورت [[مسند]] ذکر کند. کتاب «تذکرة الخواص» بر اساس تعداد [[ائمه اطهار]] (علیهم السلام) در دوازده فصل تدوین شده است. |
| − | == | + | ==مؤلف== |
| − | + | شمس‌الدین ابوالمظفر یوسف بن قزاوغلى بغدادی، معروف به [[سبط بن جوزی|سبط ابن جوزی]] در ۵۸۲ قمری در [[بغداد]] به دنیا آمد. | |
| − | + | او نوه [[عبدالرحمان بن جوزی|عبدالرحمان بن جوزی]]، و واعظ و مورخ نامدار [[اهل سنت]] در قرن هفتم هجری و از شاگردان [[ابن عساکر|ابن عساکر دمشقی]] است. مجالس وعظ و ارشاد او مقبول عام و خاص بوده است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | به | + | اللوامع فی احادیث المختصر و الجامع، مرآة الزمان فى تاریخ الاعیان، منتهی السؤول فی سیرة الرسول و النضید فی مسائل التوحید، از دیگر تألیفات ابن جوزی به شمار می‌روند. |
| − | + | ||
| − | + | سبط ابن جوزی، سرانجام در ۷۲ سالگى در سال ۶۵۴ قمری در خانه خویش واقع در جبل صالحیه [[دمشق]] درگذشت. | |
| − | + | ==محتوای کتاب== | |
| − | + | کتاب «تذکرة الخواص» چنان‌که نویسنده خود در مقدمه اشاره کرده است، بر اساس تعداد [[ائمه اطهار]](ع) در دوازده فصل تنظیم و تدوین شده است. از فصل نخست تا فصل هفتم به [[امام على(ع)|امیرالمؤمنین]](ع) اختصاص دارد. فصل هشتم و نهم به ترتیب درباره [[امام حسن علیه السلام|امام حسن]](ع) و [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]](ع) است. فصل دهم به [[محمد بن حنفیه]]، فصل یازدهم به [[خدیجه کبری|حضرت خدیجه]](س) و [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا]](س) و فصل دوازدهم به شرح حال دیگر ائمه(ع)؛ یعنی از [[امام سجاد علیه السلام|امام سجاد]](ع) تا [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت حجت]](ع) اختصاص یافته است. | |
مطالب ابواب کتاب به ترتیب عبارتند از: | مطالب ابواب کتاب به ترتیب عبارتند از: | ||
| − | باب اول: | + | |
| + | *باب اول: نسب [[امام علی علیه السلام|امام علی]](ع) و نام، [[کنیه]]، صفت، پدر، مادر، برادران و خواهران او. | ||
| + | *باب دوم: فضایل امام علی(ع). پس از ذکر [[آیه|آیات]] نازل در [[شأن نزول|شأن]] آن حضرت، [[حدیث|احادیث]] مشهور و [[متواتر]] در فضیلت حضرت ذکر شده است. | ||
| + | *باب سوم: [[خلافت|خلافت]] امام على(ع). عمده اخبار این بخش به سه جنگ مهم در دوران خلافت امام(ع)؛ یعنی [[جنگ جمل|جمل]] و [[جنگ صفین|صفین]] و [[جنگ نهروان|نهروان]] اختصاص دارد. | ||
| + | *باب چهارم: [[ورع]] امام علی(ع) و [[زهد]] و خوف و عبادت او. نظر به اینکه زهد و عبادت امام علی(ع) از ویژگی‌های بارز حضرت است، یک باب به اخبار این دو امر اختصاص یافته است. | ||
| + | *باب پنجم: منتخباتی از سخنان امام(ع) است، ابتدا چند [[خطبه]] آمده و سپس سخنان دیگر آن حضرت در موضوعات مختلف گرد آمده است. | ||
| + | *باب ششم: شهادت امام علی(ع). در این باب، چگونگی شهادت، میراث حضرت، والیان حضرت هنگام شهادت، انگشتر، موالی، مسانید و همسران حضرت، تبیین شده است. | ||
| + | *باب هفتم: همسران و فرزندان امیر مؤمنان(ع). اگرچه عنوان باب حکایت از منحصر بودن مطالب آن به همسران و فرزندان امام(ع) است، اما پس از ذکر این امور، به معرفی [[جعفر طیار|جعفر بن ابی‌طالب]] و [[عبدالله بن جعفر طیار|عبداللّه بن جعفر]] نیز پرداخته شده است. | ||
| + | *باب هشتم: شرح حال [[امام حسن علیه السلام|امام حسن]](ع). در این باب فضایل امام حسن(ع)، اتفاقات پس از شهادت امام علی(ع)، وفات امام حسن(ع)، فرزندان امام(ع) و معرفی چند تن از نواده‌های او آمده است. | ||
| + | *باب نهم: شرح حال [[امام حسین علیه السلام|امام حسین]](ع). این باب بیشتر به زندگی سیاسی امام حسین(ع) اختصاص دارد. پایان‌بخش این بـاب، فصلی در مورد [[یزید بن معاویه]] و جواز [[لعن]] او و بحثی درباره قیام [[مختار ثقفی|مختار]] و انتقام خداوند از قاتلان امام حسین(ع) است. | ||
| + | *باب دهم: شرح حال [[محمد بن حنفیه]]. پس از بیان برخی ویژگی‌های او، سخنان و چگونگی وفات و فرزندان او ذکر شده است. | ||
| + | *باب یازدهم: شرح حال [[خدیجه کبری]] و [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت زهرا]](س). در این باب فضایل این دو شخصیت بزرگوار و چگونگی وفات آنها و نیز فرزندانشان بیان شده است. | ||
| + | *باب دوازدهم: شرح حال بقیه [[ائمه اطهار|امامان]](ع). زندگی‌نامه مختصر نه امام باقی‌مانده در آخرین باب آمده است.<ref>خوش‌نژادیان، صدیقه، ص۱۱۹</ref> | ||
| − | + | ==ویژگی‌های کتاب== | |
| + | یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، بهره‌گیری نویسنده از منابع بسیار و گوناگون در تدوین و نگارش آن است که برخی از آنها اکنون موجود نیست. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان منابع این کتاب را به دو دسته کلی تقسیم کرد: | ||
| − | + | *منابع شفاهی که نویسنده از راویان بسیار نام برده و از آنان اخباری را با این تعابیر نقل کرده است: «أخبرنا، حدثنا، أنبأنا، قرئت علی، سمعت و...». | |
| + | *منابع مکتوب که مؤلف به سه شیوه گوناگون از آنها استفاده و آنها را یاد کرده است: با تعابیری کلی و عام مانند «قال أهل السیر» یا «اختلف علماء السیر»؛ با ذکر نام مؤلفان بدون اشاره به نام آثارشان همانند: سعدی، شعبی؛ با ذکر نام کتاب و مؤلفان آنها که در این‌باره نزدیک به شصت منبع با نام مؤلفان آنها بیان کرده است.<ref>ر.ک: رنجبر، محسن، ص۱۰۷-۱۰۶</ref> | ||
| − | + | به نظر می‌رسد در تدوین و نگارش چنین اثری، افزون بر آنچه نویسنده در مقدمه کتاب به آن پرداخته، دو نکته دیگر قابل توجه و تأمل است که از نوع رویکرد و شیوه انتخاب و چینش اخبار و نیز از لابه‌لای گزارش‌های کتاب می‌توان استنباط کرد: | |
| − | + | *ارائه دیدگاه [[اهل سنت]] معتدل درباره [[اهل البیت|اهل‌بیت]](ع): او در تأیید دیدگاه یادشده به دو موضوع توجه کرده است: نخست بیان [[مناقب]] و فضایل اهل‌بیت(ع) و رد تضعیفات برخی از علمای اهل سنت، به‌ویژه جدش [[عبدالرحمان بن جوزی|ابن جوزی]]، درباره برخی از اخبار مناقب و فضایل. دوم پرداختن به برخی از [[مثالب]] و اعمال ناشایست برخی از مردان و زنان [[صحابی]] که چنین رویکردی تلویحاً و غیر مستقیم، نظریه [[عدالت]] صحابه نزد اهل سنت را به چالش کشیده است. | |
| − | + | *برائت از دیدگاه [[بنی امیه|بنی امیه]] و اهل سنت افراطی نسبت به اهل‌بیت(ع) که اکنون در فرقه [[وهابیت]] نمود یافته است.<ref>ر.ک: همان، ص۱۰۷</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | == | + | یکی دیگر از ویژگی‌های مهم و نقاط قوت کتاب، پاسخ‌گویی نویسنده به تضعیف و نقد برخی از اخبار، به‌ویژه اخبار مربوط به مناقب اهل‌بیت(ع) است. نکته شایان توجه در این‌باره آن است که مؤلف کوشیده بر اساس شیوه مقبول [[محدث|محدثان]] و مورخان اهل سنت، تضعیفات [[سند حدیث|سندی]] و در برخی موارد، نقد محتوایی آنان را به شیوه‌های گوناگون پاسخ دهد. او در جاهایی، تضعیف سندی آنان را مردود دانسته است؛ چنان‌که در جاهای دیگر، اخبار یادشده را با سلسله سندی بیان کرده است که دیگر نمی‌تواند از سوی محدثان و مورخان اهل سنت مخدوش گردد. برای نمونه، او به تضعیفات سندی و محتوایی آنان درباره احادیث مؤاخات، [[حدیث منزلت|منزلت]]، [[حدیث غدیر]]، [[حدیث طیر مشوی|طیر مشوی]]، [[حدیث سد الابواب|سد ابواب]] و... پاسخ داده است.<ref>ر.ک: همان، ص ۱۱۷</ref> |
| + | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | + | ==منابع == | |
| − | ==منابع | + | *محسن رنجبر، "معرفی و بررسی کتاب تذکرة الخواص"، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ۱۳۹۲، شماره ۳۵. |
| − | + | *صدیقه خوش‌نژادیان، "تذکرة الخواص"، مجله کتابهای اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۲۲، ص۱۱۷-۱۲۲. | |
| − | + | *دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابن جوزی". | |
| − | + | *نرم افزار کتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:کتابهای با موضوع اهل البیت علیهم السلام]] | [[رده:کتابهای با موضوع اهل البیت علیهم السلام]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۵۵
کتاب «تذکرة الخواص من الأمة بذکر خصائص الأئمة» تألیف سبط ابن جوزی (م، ۶۵۴ ق)، از آثار مهم حدیثی اهل سنت درباره مناقب و فضایل اهل‌بیت (علیهم السلام) است. بنای نویسنده بر آن بوده که احادیث را به‌صورت مسند ذکر کند. کتاب «تذکرة الخواص» بر اساس تعداد ائمه اطهار (علیهم السلام) در دوازده فصل تدوین شده است.
مؤلف
شمس‌الدین ابوالمظفر یوسف بن قزاوغلى بغدادی، معروف به سبط ابن جوزی در ۵۸۲ قمری در بغداد به دنیا آمد.
او نوه عبدالرحمان بن جوزی، و واعظ و مورخ نامدار اهل سنت در قرن هفتم هجری و از شاگردان ابن عساکر دمشقی است. مجالس وعظ و ارشاد او مقبول عام و خاص بوده است.
اللوامع فی احادیث المختصر و الجامع، مرآة الزمان فى تاریخ الاعیان، منتهی السؤول فی سیرة الرسول و النضید فی مسائل التوحید، از دیگر تألیفات ابن جوزی به شمار می‌روند.
سبط ابن جوزی، سرانجام در ۷۲ سالگى در سال ۶۵۴ قمری در خانه خویش واقع در جبل صالحیه دمشق درگذشت.
محتوای کتاب
کتاب «تذکرة الخواص» چنان‌که نویسنده خود در مقدمه اشاره کرده است، بر اساس تعداد ائمه اطهار(ع) در دوازده فصل تنظیم و تدوین شده است. از فصل نخست تا فصل هفتم به امیرالمؤمنین(ع) اختصاص دارد. فصل هشتم و نهم به ترتیب درباره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. فصل دهم به محمد بن حنفیه، فصل یازدهم به حضرت خدیجه(س) و حضرت زهرا(س) و فصل دوازدهم به شرح حال دیگر ائمه(ع)؛ یعنی از امام سجاد(ع) تا حضرت حجت(ع) اختصاص یافته است.
مطالب ابواب کتاب به ترتیب عبارتند از:
- باب اول: نسب امام علی(ع) و نام، کنیه، صفت، پدر، مادر، برادران و خواهران او.
- باب دوم: فضایل امام علی(ع). پس از ذکر آیات نازل در شأن آن حضرت، احادیث مشهور و متواتر در فضیلت حضرت ذکر شده است.
- باب سوم: خلافت امام على(ع). عمده اخبار این بخش به سه جنگ مهم در دوران خلافت امام(ع)؛ یعنی جمل و صفین و نهروان اختصاص دارد.
- باب چهارم: ورع امام علی(ع) و زهد و خوف و عبادت او. نظر به اینکه زهد و عبادت امام علی(ع) از ویژگی‌های بارز حضرت است، یک باب به اخبار این دو امر اختصاص یافته است.
- باب پنجم: منتخباتی از سخنان امام(ع) است، ابتدا چند خطبه آمده و سپس سخنان دیگر آن حضرت در موضوعات مختلف گرد آمده است.
- باب ششم: شهادت امام علی(ع). در این باب، چگونگی شهادت، میراث حضرت، والیان حضرت هنگام شهادت، انگشتر، موالی، مسانید و همسران حضرت، تبیین شده است.
- باب هفتم: همسران و فرزندان امیر مؤمنان(ع). اگرچه عنوان باب حکایت از منحصر بودن مطالب آن به همسران و فرزندان امام(ع) است، اما پس از ذکر این امور، به معرفی جعفر بن ابی‌طالب و عبداللّه بن جعفر نیز پرداخته شده است.
- باب هشتم: شرح حال امام حسن(ع). در این باب فضایل امام حسن(ع)، اتفاقات پس از شهادت امام علی(ع)، وفات امام حسن(ع)، فرزندان امام(ع) و معرفی چند تن از نواده‌های او آمده است.
- باب نهم: شرح حال امام حسین(ع). این باب بیشتر به زندگی سیاسی امام حسین(ع) اختصاص دارد. پایان‌بخش این بـاب، فصلی در مورد یزید بن معاویه و جواز لعن او و بحثی درباره قیام مختار و انتقام خداوند از قاتلان امام حسین(ع) است.
- باب دهم: شرح حال محمد بن حنفیه. پس از بیان برخی ویژگی‌های او، سخنان و چگونگی وفات و فرزندان او ذکر شده است.
- باب یازدهم: شرح حال خدیجه کبری و حضرت زهرا(س). در این باب فضایل این دو شخصیت بزرگوار و چگونگی وفات آنها و نیز فرزندانشان بیان شده است.
- باب دوازدهم: شرح حال بقیه امامان(ع). زندگی‌نامه مختصر نه امام باقی‌مانده در آخرین باب آمده است.[۱]
ویژگی‌های کتاب
یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، بهره‌گیری نویسنده از منابع بسیار و گوناگون در تدوین و نگارش آن است که برخی از آنها اکنون موجود نیست. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان منابع این کتاب را به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- منابع شفاهی که نویسنده از راویان بسیار نام برده و از آنان اخباری را با این تعابیر نقل کرده است: «أخبرنا، حدثنا، أنبأنا، قرئت علی، سمعت و...».
- منابع مکتوب که مؤلف به سه شیوه گوناگون از آنها استفاده و آنها را یاد کرده است: با تعابیری کلی و عام مانند «قال أهل السیر» یا «اختلف علماء السیر»؛ با ذکر نام مؤلفان بدون اشاره به نام آثارشان همانند: سعدی، شعبی؛ با ذکر نام کتاب و مؤلفان آنها که در این‌باره نزدیک به شصت منبع با نام مؤلفان آنها بیان کرده است.[۲]
به نظر می‌رسد در تدوین و نگارش چنین اثری، افزون بر آنچه نویسنده در مقدمه کتاب به آن پرداخته، دو نکته دیگر قابل توجه و تأمل است که از نوع رویکرد و شیوه انتخاب و چینش اخبار و نیز از لابه‌لای گزارش‌های کتاب می‌توان استنباط کرد:
- ارائه دیدگاه اهل سنت معتدل درباره اهل‌بیت(ع): او در تأیید دیدگاه یادشده به دو موضوع توجه کرده است: نخست بیان مناقب و فضایل اهل‌بیت(ع) و رد تضعیفات برخی از علمای اهل سنت، به‌ویژه جدش ابن جوزی، درباره برخی از اخبار مناقب و فضایل. دوم پرداختن به برخی از مثالب و اعمال ناشایست برخی از مردان و زنان صحابی که چنین رویکردی تلویحاً و غیر مستقیم، نظریه عدالت صحابه نزد اهل سنت را به چالش کشیده است.
- برائت از دیدگاه بنی امیه و اهل سنت افراطی نسبت به اهل‌بیت(ع) که اکنون در فرقه وهابیت نمود یافته است.[۳]
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم و نقاط قوت کتاب، پاسخ‌گویی نویسنده به تضعیف و نقد برخی از اخبار، به‌ویژه اخبار مربوط به مناقب اهل‌بیت(ع) است. نکته شایان توجه در این‌باره آن است که مؤلف کوشیده بر اساس شیوه مقبول محدثان و مورخان اهل سنت، تضعیفات سندی و در برخی موارد، نقد محتوایی آنان را به شیوه‌های گوناگون پاسخ دهد. او در جاهایی، تضعیف سندی آنان را مردود دانسته است؛ چنان‌که در جاهای دیگر، اخبار یادشده را با سلسله سندی بیان کرده است که دیگر نمی‌تواند از سوی محدثان و مورخان اهل سنت مخدوش گردد. برای نمونه، او به تضعیفات سندی و محتوایی آنان درباره احادیث مؤاخات، منزلت، حدیث غدیر، طیر مشوی، سد ابواب و... پاسخ داده است.[۴]
پانویس
منابع
- محسن رنجبر، "معرفی و بررسی کتاب تذکرة الخواص"، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ۱۳۹۲، شماره ۳۵.
- صدیقه خوش‌نژادیان، "تذکرة الخواص"، مجله کتابهای اسلامی، ۱۳۸۴، شماره ۲۲، ص۱۱۷-۱۲۲.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابن جوزی".
- نرم افزار کتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
