منابع رجالی شیعه

منابع رجالی شیعه را از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تأثیرگذاری می توان به سه دسته به شرح ذیل تقسیم كرد:

• منابع اولیه رجال شیعه كه در سده های سوم تا پنجم فراهم آمده اند.
• منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم).
• مصادر متأخر رجال شیعه (سده دهم تا سده كنونی).

منابع اولیه رجال شیعه

رجال كشی:

محمد بن عمر بن عبدالعزیز معروف به كَشّی دارای كتاب رجالی مهمی بوده كه برای نخستین بار درباره رجال شیعه تدوین یافت و به نام معرفه الرجال یا معرفه الناقلین عن الائمه الصادقین معروف است.

رجال نجاشی:

نام كامل این كتاب فهرس اسماء مصنّفی الشیعه است كه از آن با عنوان فهرست یا رجال نجاشی نیز یاد می شود. ابوالعباس احمد بن علیّ بن احمد بن عباس نجاشی اسدی كوفی مولّف كتاب از بزرگان و نام آوران حدیث و رجال شیعه است.

رجال شیخ طوسی:

این كتاب و نیز فهرست شیخ طوسی بنا به درخواست الشیخ الفاضل فراهم شده است. كتاب دارای 13 باب و شمار راویان ذكر شده در آن 6429 راوی است.

فهرست شیخ طوسی:

این كتاب بر اساس حروف الفباء تنظیم شده و 912 راوی در آن معرفی شده اند.

رجال برقی:

ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد بن عبدالرحمان بن محمد بن علی برقی از عالمان شیعی سده سوم است. در این كتاب مجموعاً نام 1707 راوی آمده است و با تحقیق جواد قیومی در یك جلد انتشار یافته است.

رساله ابو غالب زراری:

احمد بن محمد بن ابوطاهر بن بكیر بن اعین كه به او زراری، بكیری و شیبانی نیز می گویند. زراری این رساله را برای نوه اش محمد بن عبدالله نگاشت و در آن نام بیش از 20 تن از مشایخ خود را ذكر كرد و در پایان نام 122 كتاب را كه او از مؤلفانشان روایت كرده، آورده است. این رساله در یك جلد با تحقیق محمدرضا حسنی منتشر شده است. از این كتاب با عنوان: تاریخ آل زراره نیز یاد می شود.

رجال ابن غضائری:

احمد بن حسین بن عبیدالله معروف به ابن غضائری از عالمان شیعی در سده چهارم و پنجم است. از كتاب ابن غضائری با عناوین «الجرح» و «الضعفاء» نیز یاد شده، اما عنوان رجال مشهورتر است و درباره این كه آیا كتاب، تألیف حسین بن عبیدالله غضائری است یا فرزند او احمد بن حسین است، اختلاف شده اما قرائنی در دست است كه نشان می دهد كتاب، تألیف ابن غضائری است. گفته شده كه ابن غضائری در تضعیف راویان بسیار افراط كرده و كمتر راوی ای است كه در كتاب او توثیق شده باشد.

منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم)

فهرست شیخ منتجب الدین:

نام كامل این كتاب فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم، اثر منتجب الدین علی بن عبیدالله رازی است. در فهرست منتجب الدین اسامی 553 تن از عالمان شیعی آمده و كتاب بر اساس حروف الفبا است و مؤلّف در كنار نام بردن از اسامی عالمان شیعه و آثار آنها توضیحاتی درباره شخصیت علمی آنان؛ همچون فقیه، ادیب، مناظر و جرح و تعدیل آنان را نیز آورده هر چند غالباً به تعدیل آنان پرداخته است.

معالم العلماء ابن شهر آشوب:

نام كامل این كتاب: معالم العلماء فی فهرست كتب الشیعه و اسماء المصنّفین است. کتاب معالم العلماء اثر ابن شهرآشوب دربرگیرنده اسامی 1021 نفر از عالمان شیعی از دوران شیخ طوسی تا عصر مؤلّف است و همان گونه كه در معرفی فهرست شیخ منتجب الدین گفته شد، این كتاب؛ همچون فهرست منتجب الدین در تكمیل كار شیخ طوسی و در معرفی رجال شیعه و آثار آنان است.

رجال ابن داوود:

این كتاب اثر ابن داود حلی، دربرگیرنده دیدگاه رجالی شیخ طوسی، كشی، نجاشی، برقی، غضائری و... است كه به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. كتاب در دو بخش فراهم آمده: بخش نخست به معرفی موثقین و مهملین اختصاص یافته و در بخش دوم اسامی مجروحین و مجهولین انعكاس یافته است؛ زیرا از نگاه مؤلّف، شایسته آن است كه نخست از موثقین یاد شود.

خلاصه الاقوال:

حسن بن یوسف مطهّر علامه حلی مولف این کتاب است. علامه حلی این كتاب را در دو بخش تنظیم كرده است بخش نخست مربوط به راویان ثقه و بخش دوم ناظر به متوقفین است، یعنی كسانی كه نمی توان به روایاتشان عمل نمود.

مصادر متأخر رجال شیعه (سده دهم تا سده كنونی)

مجمع الرجال:

نام كامل این كتاب مجمع الرجال الحاوی لذكر المترجمین فی الاصول الخمسه الرجالیه است و اثر عنایت الله علی قهپائی است. مجمع الرجال قهپائی یك كتاب مستقل رجالی به شمار نمی رود بلكه انعكاس دهنده پنج منبع رجالی كهن با تنظیم مورد نظر مؤلّف است.

نقد الرجال:

اثر سید مصطفی حسینی تفرشی (حدود سده یازدهم). مؤلّف در مقدّمه كتاب خود چنین آورده است: وقتی در كتب رجال نگریستم دریافتم برخی از آنها فاقد ترتیب است تا مقصود مؤلّف به آسانی بدست آید و تكرار و اشتباه در آنها راه یافته و برخی نیز اگر چه دارای ترتیب خوبی است، اما دربرگیرنده غلطهای فراوان است. افزون بر اینها هیچ یك از آنها در ذكر اسامی همه راویان دارای جامعیت نیست. بدین جهت می خواهم كتابی فراهم آورم كه حاوی تمام اسامی رجال بوده و عاری از تكرار و غلط باشد و آن را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم كرده ام.

جامع الرواة:

جامع الرواه و ازاحة الاشتباهات عن الطرق والاسناد اثر محمد بن علی اردبیلی غروی از جمله آثار قابل تحسین رجالی است كه در سده یازدهم به رشته تحریر درآمد.

الفوائد الرجالیه:

تألیف سید محمدمهدی بحرالعلوم طباطبایی (م 1212)، از این كتاب غالباً با عنوان رجال بحرالعلوم نیز یاد می شود. كتاب رجال سید دارای سه مرحله است: بررسی مهمترین بیوت رجالی شیعه؛ از قبیل آل ابی رافع، آل ابی شعبه، آل اعین؛ انعكاس اسامی صحابه و راویان پیامبر و ائمه علیهم السلام با ذكر آراء رجالیون پیشین و نقد و بررسی آنها؛ فوائد رجالی كه كتاب به خاطر همین فصل به این نام نامیده شده است. مباحثی همچون رجال ارشاد، عدالت در راوی، شیوه صاحبان كتب اربعه، شرح حال وكلاء امام زمان علیه السلام در این بخش انعكاس یافته است.

تنقیح المقال فی علم الرجال:

تألیف شیخ عبدالله مامقانی (م 1351)، بدون تردید كتاب تنقیح المقال یكی از بهترین و محققانه ترین منابع رجالی شیعه است كه توسط حدیث پژوه سختكوش و نامی، مرحوم مامقانی به رشته تحریر درآمده است. مؤلّف در مقدمه ای مبسوط به بررسی برخی از مباحث علم رجال؛ نظیر چگونگی مراجعه به كتب رجالی، موالید و وفیات ائمه علیهم السلام، بی نیازی مشایخ اجازه از توثیق، عدم وثوق به جرح و تعدیل منابع فقهی و... پرداخته است. از ابتكارات ستودنی علامه مامقانی در این كتاب آن است كه پیش از ورود به مباحث اصلی كتاب در رساله ای با عنوان نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح فهرست كامل راویان ذكر شده در كتاب خود را كه شمار آنان 13365 راوی است، با ذكر نتیجه نهائی، دیدگاه خود درباره وثاقت یا عدم وثاقت راوی منعكس ساخته است.

قاموس الرجال:

تأليف شيخ محمدتقى شوشترى است. کتاب قاموس الرجال از آثار كاملاً تحقیقی رجالی است كه مؤلف در آن صرفاً به انعكاس دیدگاه های سایر رجالیون نپرداخته بلكه بررسی همه جانبه زندگی و میزان وثاقت، یا ضعف راویان را دنبال نموده است. این كتاب در حقیقت تعلیقه ای بر كتاب تنقیح المقال علامه مامقانی است.

معجم رجال الحدیث:

نویسنده این کتاب آیت الله سید ابوالقاسم خویی (معاصر) می باشد. نام كامل این كتاب: معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه است. كتاب معجم رجال الحدیث را آخرین و كاملترین منبع رجال شیعه می توان برشمرد. مؤلّف در مباحث مقدماتی به صورت غیرمبسوط مهمترین مباحث رجالی؛ از قبیل اصول رجالی شیعه، میزان صحت روایات كتب اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و... را مورد نقد و بررسی قرار داده است. مهمترین ویژگی این كتاب كه آن را از این جهت از سایر منابع رجالی ممتاز می سازد، آن است كه مؤلّف در كنار بررسی رجالی راویان كه در سایر منابع رجالی پیشین متداول است، فهرست كاملی از روایات او را در كتب اربعه حدیثی شیعه و در مواردی عین روایات او را منعكس ساخته است؛ زیرا معتقد است این امر ضمن مشخص ساختن طبقه راویان، جایگاه روایی او را نیز مشخص می كند.