الوافیه فی اصول الفقه (کتاب)
 | |
| نویسنده | عبدالله بن محمد تونی |
| موضوع | اصول فقه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | محمدحسين رضوی |
|
| |
«الوافیة فی اصول الفقه» تألیف ملاعبدالله فاضل تونی (م، ۱۰۷۱ ق)، کتابی ارزشمند در علم اصول فقه است. ترتیب و باب‌بندی کتاب «الوافیة» حاکی از ذوق و ابتکار مؤلف آن است. این کتاب پس از فاضل تونی، بسیار مورد توجه فقهای امامیه بوده و شروح متعددی بر آن نوشته شده است.
مؤلف
عبدالله بن محمد بشروى، مشهور به فاضل تونى (م، ۱۰۷۱ ق)، عالم ربانی و فقیه اصولی نامدار شیعه در قرن یازدهم قمری است. گفته شده که وى در علم و کمال و فضیلت و تقوا به مرحوم مقدس اردبیلى شباهت داشته است.
برخی عالمان گفته‌اند که فاضل تونی اخباری معتدلی بوده که با اصول فقه میانۀ خوبی داشته است. دانشمند معاصرش شیخ حر عاملی (م، ۱۱۰۴ ق) در «امل الآمل» در وصف او می‌‌نویسد: «عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد، ...».
برخی از آثار او عبارتند از: الوافیة فی اصول الفقه، رساله‌ای در نماز جمعه، حاشیه بر معالم الاصول، تعلیقاتی بر مدارک الاحکام، حاشیه بر «ارشاد الاذهان»، فهرست بر «تهذیب الاحکام».
معرفى کتاب
به گفته سید خوانساری، تاریخ فراغت از تألیف کتاب «الوافیة فی اصول الفقه» ۱۲ ربیع‌الاول ۱۰۵۹ ق. بوده است. این کتاب در اصول فقه شیعه و از بهترین کتب این فن است. فاضل تونی خود کتاب وافیه را رساله‌ای وافی و شافی وصف کرده که مشتمل بر تحقیق درباره مسائل مهم اصولی، بویژه ادله عقلی و اجتهاد و تقلید و تعادل و تراجیح است.
کتاب «وافیه» یا «رسالة فی الاصول» مورد توجه و مرجع بسیارى از فقها و اصولیونى بوده که بعد از فاضل تونى آمده اند. صاحب الذریعه در مورد کتاب وافیه چنین مى نویسد: «فهذه رسالة وافیة و جملة شافیة محتویة على تحقیق المهم من المسائل سیما مباحث الأدلّة العقلیة و مباحث الاجتهاد والتقلید و باب التراجیح...».
وافیه از مزایای چندی برخوردار است، از جمله ابتکار در باب‌بندی و تقسیم مباحث اصولی، استدلال قوی و در برخی موارد ابتکاری، توضیح و تبیین دقیق مصطلحاتی که غلط اندازند، تأسیس رأی جدید، نثر ساده و روشن، جلوگیری از خلط مباحث اصول فقه با علوم دیگر، کثرت منابع و از جمله استفاده از کتب اصول‌فقه مذاهب مختلف اسلامی.
وافیه به شیوه کتابهای درسی تنظیم شده است. از همین روست که در مباحثِ گوناگون، آکنده از مثالهای متعدد، برای دادن قدرت تطبیق به دانشجوست. فاضل تونی در این کتاب، ضمن رعایت اعتدال، از اصول‌فقه دفاع کرده و در موارد مختلف به نقل و نقد آرای محمد امین استرآبادی پرداخته است.
محتوای کتاب
کتاب «الوافیه» حاوى یک مقدمه و شش باب است. مقدمه و بابها هر کدام به بخشهای کوچکتری، با عناوین بحث و فصل و مقصد و قسم، تقسیم شده‌اند:
- مقدمه: مؤلف در مقدمه مباحثی چون تعریف اصول‌فقه، حقیقت و مجاز، و مشتق را مطرح کرده است.
- باب اول: در «اوامر و نواهى»
- باب دوم: در «عام و خاص» و مباحثِ راجع به تخصیص؛ در همین باب مباحث حجیت مطلق ظواهر کتاب و خبر واحد بررسی شده است.
- باب سوم: در «ادله شرعى» است و در آن مباحث حجیت کتاب، اجماع و سنّت، و مسائلی چون شرایط عمل به خبر واحد در عصر غیبت و روش شناخت عدالت راوی بررسی شده است.
- باب چهارم: به مباحث ادلة عقلی، استصحاب، استلزام، دلالت، مفاهیم، قیاس و تنقیح مناط اختصاص یافته است.
- باب پنجم: در «اجتهاد و تقلید» است و در آن از تعریف اجتهاد، تجزّی در اجتهاد، دانشهای مورد نیاز مجتهد، نیاز به اجتهاد و تقلید، تقلید از میّت و حکم عبادتِ کسی که نه مجتهد است و نه تقلید می‌کند، بحث شده است.
- باب ششم: به موضوع تعادل و ترجیح اختصاص دارد و در آن پانزده قسم تعارض بررسی شده است.
شروح کتاب
«الوافیه» از زمان تألیف به ویژه در سدۀ ۱۳ ق. که اخباریگری شدت یافته بود و اصولیان به سختی بر اخباریان می‌تاختند، مورد توجه فقها قرار گرفت و نسخ آن متداول گردید و چندین شرح و حاشیه بر آن نوشته شد. از جمله شروح مهم آن عبارت است از:
- شرح الوافیه، تألیف سید صدرالدین محمد رضوی (متوفی ۱۱۶۰) معروف به شارح وافیه. شیخ انصاری در فرائدالاصول در موارد متعدد به این شرح توجه کرده است.
- شرح الوافیه، تألیف علامه سید محمدمهدی طباطبائی بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲).
- شرح الوافیه، تألیف سید جواد عاملى، صاحب مفتاح الکرامه (متوفی ۱۲۲۶ق)، که مبسوط و در دو جلد تألیف شده است.
- شرح الوافیه، تألیف سید محسن اعرجی کاظمی (متوفی ۱۲۲۷)، شرحی است منظوم در ۵۰ هزار بیت. وی خلاصه‌ای از این شرح را با نام «المحصول» نیز تدوین نموده است.
- شرح الوافیه، نوشته سید حسن حسینى.
منابع
- "ملا عبداللّه تونی"، دانشنامه جهان اسلام، اسماعیل باغستانی.
- "تونی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
