الوافیه فی اصول الفقه (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
الوافیه فی اصول الفقه.jpg
نویسنده عبدالله بن محمد تونی
موضوع اصول فقه
زبان عربی
تعداد جلد ۱
تحقيق محمدحسين رضوی

الوافية فی أصول الفقه

«الوافیة‌ فی‌ اصول‌ الفقه» تألیف ملاعبدالله فاضل تونی (م، ۱۰۷۱ ق)، کتابی ارزشمند در علم اصول فقه است. ترتیب و باب‌بندی کتاب «الوافیة» حاکی از ذوق و ابتکار مؤلف آن است. این کتاب پس از فاضل تونی‌، بسیار مورد توجه فقهای امامیه بوده و شروح متعددی بر آن نوشته‌ شده است.

مؤلف

عبدالله بن محمد بشروى، مشهور به فاضل تونى (م، ۱۰۷۱ ق)، عالم ربانی و فقیه اصولی نامدار شیعه در قرن یازدهم قمری است. گفته شده که وى در علم و کمال و فضیلت و تقوا به مرحوم مقدس اردبیلى شباهت داشته است.

برخی عالمان گفته‌اند که فاضل تونی‌ اخباری معتدلی‌ بوده‌ که‌ با اصول‌ فقه‌ میانۀ خوبی‌ داشته‌ است. دانشمند معاصرش شیخ حر عاملی (م، ۱۱۰۴ ق‌‌) در «امل الآمل» در وصف او می‌‌نویسد: «عالم، فاضل، ماهر، فقیه، صالح، زاهد، عابد، ...».

برخی از آثار او عبارتند از: الوافیة‌ فی‌ اصول‌ الفقه، رساله‌ای در نماز جمعه، حاشیه بر معالم الاصول، تعلیقاتی بر مدارک الاحکام، حاشیه‌ بر «ارشاد الاذهان»، فهرست بر «تهذیب الاحکام».

معرفى کتاب

به‌ گفته سید خوانساری‌، تاریخ‌ فراغت‌ از تألیف‌ کتاب «الوافیة‌ فی‌ اصول‌ الفقه» ۱۲ ربیع‌الاول‌ ۱۰۵۹ ق. بوده است‌. این کتاب در اصول فقه شیعه و از بهترین کتب این فن است. فاضل تونی‌ خود کتاب وافیه‌ را رساله‌ای‌ وافی‌ و شافی‌ وصف‌ کرده‌ که‌ مشتمل‌ بر تحقیق‌ درباره مسائل‌ مهم‌ اصولی‌، بویژه‌ ادله عقلی‌ و اجتهاد و تقلید و تعادل‌ و تراجیح‌ است‌.

کتاب «وافیه» یا «رسالة فی الاصول» مورد توجه و مرجع بسیارى از فقها و اصولیونى بوده که بعد از فاضل تونى آمده اند. صاحب الذریعه در مورد کتاب وافیه چنین مى نویسد: «فهذه رسالة وافیة و جملة شافیة محتویة على تحقیق المهم من المسائل سیما مباحث الأدلّة العقلیة و مباحث الاجتهاد والتقلید و باب التراجیح...».

وافیه‌ از مزایای‌ چندی‌ برخوردار است‌، از جمله‌ ابتکار در باب‌بندی‌ و تقسیم‌ مباحث‌ اصولی‌، استدلال‌ قوی‌ و در برخی‌ موارد ابتکاری‌، توضیح‌ و تبیین‌ دقیق‌ مصطلحاتی‌ که‌ غلط‌ اندازند، تأسیس‌ رأی‌ جدید، نثر ساده‌ و روشن‌، جلوگیری‌ از خلط‌ مباحث‌ اصول‌ فقه‌ با علوم‌ دیگر، کثرت‌ منابع‌ و از جمله‌ استفاده‌ از کتب‌ اصول‌فقه‌ مذاهب‌ مختلف‌ اسلامی‌.

وافیه‌ به‌ شیوه کتابهای‌ درسی‌ تنظیم‌ شده‌ است‌. از همین‌ روست‌ که‌ در مباحثِ گوناگون‌، آکنده‌ از مثالهای‌ متعدد، برای‌ دادن‌ قدرت تطبیق‌ به‌ دانشجوست‌. فاضل تونی‌ در این‌ کتاب‌، ضمن‌ رعایت‌ اعتدال‌، از اصول‌فقه‌ دفاع‌ کرده‌ و در موارد مختلف‌ به‌ نقل‌ و نقد آرای‌ محمد امین استرآبادی‌ پرداخته‌ است‌.

محتوای کتاب

کتاب «الوافیه‌» حاوى یک مقدمه‌ و شش‌ باب‌ است. مقدمه‌ و بابها هر کدام‌ به‌ بخشهای‌ کوچکتری‌، با عناوین‌ بحث‌ و فصل‌ و مقصد و قسم‌، تقسیم‌ شده‌اند:

  • مقدمه: مؤلف در مقدمه‌ مباحثی‌ چون‌ تعریف‌ اصول‌فقه‌، حقیقت‌ و مجاز، و مشتق‌ را مطرح‌ کرده‌ است‌.
  • باب اول: در «اوامر و نواهى»
  • باب دوم: در «عام و خاص» و مباحثِ راجع‌ به‌ تخصیص‌؛ در همین‌ باب‌ مباحث‌ حجیت‌ مطلق‌ ظواهر کتاب‌ و خبر واحد بررسی‌ شده‌ است‌.
  • باب سوم: در «ادله شرعى» است‌ و در آن‌ مباحث‌ حجیت‌ کتاب‌، اجماع‌ و سنّت‌، و مسائلی‌ چون‌ شرایط‌ عمل‌ به‌ خبر واحد در عصر غیبت‌ و روش‌ شناخت‌ عدالت‌ راوی‌ بررسی‌ شده‌ است‌.
  • باب چهارم: به‌ مباحث‌ ادلة‌ عقلی‌، استصحاب‌، استلزام‌، دلالت‌، مفاهیم‌، قیاس‌ و تنقیح‌ مناط‌ اختصاص‌ یافته‌ است.
  • باب پنجم: در «اجتهاد و تقلید» است‌ و در آن‌ از تعریف‌ اجتهاد، تجزّی‌ در اجتهاد، دانشهای‌ مورد نیاز مجتهد، نیاز به‌ اجتهاد و تقلید، تقلید از میّت‌ و حکم‌ عبادتِ کسی‌ که‌ نه‌ مجتهد است‌ و نه‌ تقلید می‌کند، بحث‌ شده‌ است‌.
  • باب ششم: به‌ موضوع‌ تعادل‌ و ترجیح‌ اختصاص‌ دارد و در آن‌ پانزده‌ قسم‌ تعارض‌ بررسی‌ شده‌ است‌.

شروح کتاب

«الوافیه‌» از زمان‌ تألیف به ویژه در سدۀ ۱۳ ق. که اخباریگری شدت یافته بود و اصولیان به سختی بر اخباریان می‌تاختند،‌ مورد توجه‌ فقها قرار گرفت‌ و نسخ‌ آن‌ متداول‌ گردید و چندین‌ شرح‌ و حاشیه‌ بر آن‌ نوشته‌ شد. از جمله‌ شروح‌ مهم‌ آن‌ عبارت است‌ از:

منابع

منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القواعد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القواعد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی