میرزا جواد آقا ملکی تبریزی

میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (م، ۱۳۴۳ هجری) فقیه عارف و عالم ربانی شیعه در قرن ۱۴ هجری و از شاگردان ملا حسینقلی همدانی بود. او از اساتید بزرگ فقه و اخلاق و حکمت و عرفان اسلامی بشمار می رود. کتاب «المراقبات» از آثار مشهور اوست.

نام کامل	میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
زادگاه	تبریز
وفات	۱۳۴۳ قمری
مدفن	قم
اساتید	ملا محمدکاظم خراسانی، ملا حسینقلی همدانی، میرزا حسین نوری، آقا رضا همدانی،...
شاگردان	آخوند ملا علی همدانی، امام خمینی، آقا حسین فاطمی قمی، حاج شیخ عباس تهرانی، سید محمود مدرسی،...
آثار	المراقبات، اسرار الصلاة، رساله لقاءالله، کتابی در فقه،...

تحصیل و استادان

میرزا جواد آقا صرف، نحو،‌ منطق، معانی، بیان و دروس مقدماتی دیگر را در تبریز فراگرفت و پس از مدتی دوره «سطح» را به پایان رساند. سپس برای ادامه تحصیل به سوی نجف اشرف رفت.

او در درس عالمان بزرگی چون محدث محقق،‌ میرزا حسین نوری، و فقیه وارسته آیت الله حاج آقا رضا همدانی و آخوند ملا محمدکاظم خراسانی حاضر شد و تابناکی چهره‌ وجود او با آشنایی با آخوند ملا حسین‌قلی همدانی افزون گردید.

سال های هجرت و روزهای تشرف در نجف با انبوه برکات همراه بود و تلاش بسیار در راه تحصیل و تهذیب رهاوردهای مبارکی در پی داشت.

تدریس و شاگردان

میرزا جواد آقا در سال ۱۳۲۱ قمری (۱۲۷۰ ش) آهنگ رجعت به ایران کرد و به زادگاهش تبریز وارد شد.

جاذبه معنوی میرزا جواد آقا روشن ضمیران پاک را از محضر پر فیض وی سیراب ساخت. دانش ‎پژوهان از دانش وی بهره می‎ بردند و مردم نیز با قلبی مطمئن و روحی پرشور اطراف او حلقه می ‎زدند. در این سال ها بود که واقعه مشروطه پدید آمد و ارتش روسیه بخشی از آذربایجان را اشغال کرد. از این رو حاج میرزا جواد آقا به دور از چشم متجاوزان رو به سوی تهران گذارد و از آن جا به زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام شتافت. سپس در سال ۱۳۲۹ ق. به قم مهاجرت کرد و این شهر را وطن دوم خویش قرار داد. در آن ایام این شهر از حداقل امکانات محروم بود، جمعیتی اندک داشت و هنوز حوزه علمیه قم تأسیس نشده بود.

این عارف فرزانه اندکی پس از ورود، به درخواست برخی از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق و عرفان در مدرسه فیضیه برپا کرد. درس «فقه» که متن آن «مفاتیح» فیض کاشانی بود و درس دیگری برای بعضی از خواص در منزل حاج میرزا برقرار می‎ شد که اخلاق و عرفان موضوع آن بود.

علاوه بر این، نماز جماعت در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام نیز از سوی ایشان اقامه می‎ گردید؛ که امام خمینی و آیت الله بهاء‌الدینی از جمله افرادی بودند که در آن شرکت می‎ کردند.

تابناکی سال های حضور این شخصیت علمی عرفانی، زمینه ‎ساز هجرت بسیاری از علما و بزرگان به سوی این خطه گردید. منزل وی دارالشفای روان مردم زجر دیده و مصیبت زده بود. لطافت سخنان این فرزانه سخت کوش در مناسبت های مختلف، امواج مردم را لبریز از شادی و نشاط در ایام عید و سرور معصومین علیهم السلام می ‎نمود و جرعه ‎های معرفت بسیاری در ایام رحلت و عزا در کام وجود آنان سرازیر می ‎کرد.

شاگردان درس اخلاق:

حوزه درس حاج میرزا جواد آقا، سرچشمه نور بود و تأثیر کلام ژرف آن استاد خود ساخته، بذر صلاح و اصلاح در گستره دل ها می ‎افشاند؛ به طوری که هر یک از شاگردان، خود پرچمدار صلاح و سداد شدند و جمع بسیاری را به سر منزل مقصود رهنمون ساختند.

برخی از شاگردان مرحوم ملکی عبارتند از:

• امام خمینی قدس سره الشریف؛ برخی مرحوم امام را در زمره شاگردان ایشان -هرچند به مدت کم- نام برده اند.
• آخوند ملا علی معصومی همدانی: عالم ربانی و شایسته که از همدان به قم هجرت کرد و طوبای وجود خود را با انبوه معارف الهی از حاج میرزا جواد آقا برکت بخشید و تأثیری جاودان در روح خود ایجاد کرد.
• حاج آقا حسین فاطمی قمی: دانشمندی الهی و پرمهر که سالیان بسیار خوشه چین گستره دانش استاد خود بود و تدریس اخلاق و تربیت نفوس بسیاری را به عهده داشت.
• حاج شیخ عباس تهرانی
• سید محمود مدرسی
• حجت الاسلام سید محمود یزدی
• شیخ اسماعیل بن حسین «تائب»
• حاج میرزا عبدالله شالچی

آثار و تألیفات

مرحوم امام خمینی در تشویق به مطالعه آثار آیت الله ملکی می گوید: «... از علمای معاصر، کتب شیخ جلیل القدر، عارف بالله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی را مطالعه کن». برخی از کتب ایشان عبارتند از:

1. «اسرار الصلاة»؛ کتابی که حاوی هزار نکته از اسرار نماز است و بسان استاد اخلاق برای انسان های آماده خودسازی محسوب می ‎شود. برخی از اسرار طهارت و عبرت و تفکر را گوشزد می‎ کند و به معانی وسوسه و الهام می ‎پردازد. با بحث از گناهان کبیره اشاره ‎ای به توبه نموده و حضور قلب و حالات ملکوتی آدمی را توضیح می‎ دهد.
2. «المراقبات» یا «اعمال السنّه»؛ در این اثر پربها، مقدمه‎ ای کوتاه پیرامون دعا و راز و نیاز به چشم می‎ خورد و سپس با قلمی زیبا و گویا، اعمال ماه‌های مختلف، آثار و برکات روحی و معنوی آنها توضیح داده شده است.
3. «رساله لقاءالله»؛ کتابی لبریز از نورانیت و معنویت که ره‎پویان راه تهذیب و وارستگی را به قله قداست و طهارت روح می ‎رساند. معنای «لقاءالله» و آیات مربوط به آن را توضیح داده، از اسم اعظم گفتگو می ‎کند و سپس راه موفقیت الهی را برای سالکین بیان می‎ نماید.
4. کتابی در فقه
5. رساله‎ ای در حج
6. حاشیه فارسی بر «غایة القصوی»

سیره و روش زندگانی

آنان که با حالات ملکوتی و عبادی این فرزانه عارف آشنا بودند، ایشان را از بکّائون می‎ شمردند. سیره آسمانی و راه و روش زندگانی و عبادات حاج میرزا جواد آقا ملکی را از زبان شاگردانش جویا می‎ شویم:

• آیت الله حاج سید حسین فاطمی می گوید: «او خودش دستوالعمل اخلاقی بود. شب که می شد در صحن خانه دیوانه ‎وار قدم می‎ زد و مترنم بود که: «گر بشکافند سراپای من * جز تو نیابند در اعضای من».
• محقق ارجمند شیخ محمد رازی: ایشان ماه‌های رجب و شعبان را روزه بودند و در مدرسه فیضیه درس اخلاق عمومی می‎ گفتند. اکنون که سی سال از رحلت آن عالم ربانی می‎ گذرد، در و دیوار مدرس و فضای مدرسه، صدای حزین و گریان و ناله ‎های شوق و سوزان او را به گوش هوش می‎ رساند که می‎ گوید: «اللهم ارزقنا التجافی عن دارالغرور و الانابه الی دارالخلود والاستعداد للموت قبل الفوت». ارتباط وی با حضرت بقیه الله ارواحنا له الفداء بسیار و ملازمتش به تقوا و ورع فراوان بود. مراقبتی بسیار به نوافل و حضور و توجه دایمی فراوان داشت و لحظه‎ ای از یاد خداوند بیرون نمی‎ رفت.
• مرحوم حاج میرزا عبدالله شالچی: «مرحوم استادم، آیت الله ملکی، اجتهاد فکری و درونی داشت. در برداشت های درونی قوی بود. ایشان دستورهایی در خوردن، خوابیدن و اعمال و رفتار ارائه می ‎دادند که بسیار مؤثر بود و شخص را پاک و پیراسته کرده، به سوی الله رهنمون می‎‎ نمود. ...الان نیز مرقد ایشان - در قبرستان شیخان قم - محل حوایج است. من هر وقت حاجتی داشته باشم بر سر قبر ایشان می ‎‎روم».
• میرزا جواد آقا ملکی، همچنین فردی ژرف‎نگر و اندیشمند نسبت به اوضاع جهان بود. وی صاحب سیرتی سیاسی شده بود و هماره حوادث را با دیده بصیرت و بینش می ‎نگریست. حکومت زمان خود را مردود می‎ دانست و صاحب منصبان را افرادی ناپاک و غاصب می‎ شمرد. هیچ گاه روی خوش به آنان نشان نمی‎ داد و با زبان دعا، ناخرسندی خویش را نسبت به اوضاع ابراز می ‎نمود. افرادی را که برای مشورت به حضورش می ‎شتافتند از قبول کارهای دولتی منصرف می ‎ساخت و سردمداران حکومت را همچون ستمگران بنی امیه و بنی عباس قلمداد می‎ کرد.

در بیان بزرگان

علامه طباطبایی:

مرحوم علامه طباطبائى، بر کتاب المراقبات آیت الله ملکی تبریزی تقریظی نوشته‌‌اند که بخشی از آن چنین است: «...چند سطرى درباره کتاب اعمال سال، تألیف پیشواى طایفه، حجت حق، آیت الله مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى قدس اللّه روحه مى‌نویسم نه با این هدف که این کتاب گرانسنگ یا مؤلف بزرگ آن را بستایم زیرا این کتاب دریاى لبریزى است که در سنگ و پیمانه نگنجد و مؤلف آن پیشواى والا مقامى است که بلنداى زیاد شخصیت او با هیچ مقیاسى قابل اندازه‌‌‌گیرى نیست و ناتوانى، عذرى موجّه و یأس از رسیدن به مقصد، براى استراحت کافى است بلکه با هدف تذکر به برادران و دوستان و سروران صادق و باصفا که تذکر براى مؤمنین سودمند است... کتابى که پیش رو دارید از بهترین کتابهایى مى‌‌باشد که در این زمینه نگارش یافته است. در این کتاب لطایفى که اهل ولایت خدا از آن مراقبت نموده و نکات ظریفى که در دل سرگشتگان محبت خدا خطور نموده و تمام مطالبى که مربیان درباره عبادت خدا فهمیده‌‌اند، وجود دارد. خداوند مرقد مؤلف بزرگ آن را نورانى از بارانهاى رحمت و بخشش خود بر آن سیراب و او را به پیامبر و آل پاک او ملحق نماید».

امام خمینی:

امام خمینی در کتاب «معراج السالکین»، چون سخن از عرفان می‎ شود، استاد خود را «شیخ جلیل القدر» لقب داده و «عارف بالله» می ‎خواند و علاقه مندان به تهذیب و وارستگی را به مطالعه کتاب های ایشان راهنمایی می‎ نماید. و در کتاب «چهل حدیث»، بیدار دلان را به «رساله لقاء الله» آن برزگوار رهنمون می ‎شود.

شهید مرتضی مطهری:

استاد شهید مطهری می‌گوید: «مرحوم حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى از بزرگان اهل معرفت زمان ما - که پنجاه و دو سال پیش از دنیا رفته است و قبر او در قم است و من هر وقت به قم مشرف مى‌‌‌شوم آرزو دارم قبر این مرد بزرگ را زیارت کنم...».

وفات

مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، سرانجام در روز یازدهم ذی الحجه سال ۱۳۴۳ قمری (۱۳۰۵ ش) در قم دار فانی را وداع گفت. آیت الله سید حسین فاطمی می گوید: «... آخرین حرف او در بیماری اش این بود که گفت «الله اکبر» و جان تسلیم کرد». پیکر مطهر وی را تشییعی باشکوه نمودند و در جوار حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در قبرستان شیخان قم به خاک سپردند.

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "میرزا جواد آقا ملکی تبریزی" از احمد لقمانی.
• خبرگزاری فارس، بازیابی: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۳.
• دستورالعمل حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رحمت الله علیه، مجله اخلاق و تربیت، خُلُق، آذر و دی ۱۳۸۶، شماره۲، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۳.