دعای بیستم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش پنجم)
بخش اول - بخش دوم - بخش سوم - بخش چهارم - بخش پنجم - بخش ششم - بخش هفتم - بخش هشتم - بخش نهم - بخش دهم
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْ أَوْسَعَ رِزْقِک عَلَی إِذَا کبِرْتُ، وَ أَقْوَی قُوَّتِک فِی إِذَا نَصِبْتُ، وَ لَا تَبْتَلِینِّی بِالْکسَلِ عَنْ عِبَادَتِک، وَ لَا الْعَمَی عَنْ سَبِیلِک، وَ لَا بِالتَّعَرُّضِ لِخِلَافِ مَحَبَّتِک، وَ لَا مُجَامَعَةِ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْک، وَ لَا مُفَارَقَةِ مَنِ اجْتَمَعَ إِلَیک.
اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَصُولُ بِک عِنْدَ الضَّرُورَةِ، وَ أَسْأَلُک عِنْدَ الْحَاجَةِ، وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیک عِنْدَ الْمَسْکنَةِ، وَ لَا تَفْتِنِّی بِالاسْتِعَانَةِ بِغَیرِک إِذَا اضْطُرِرْتُ، وَ لَا بِالْخُضُوعِ لِسُؤَالِ غَیرِک إِذَا افْتَقَرْتُ، وَ لَا بِالتَّضَرُّعِ إِلَی مَنْ دُونَک إِذَا رَهِبْتُ، فَأَسْتَحِقَّ بِذَلِک خِذْلَانَک وَ مَنْعَک وَ إِعْرَاضَک، یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَا یلْقِی الشَّیطَانُ فِی رُوعِی مِنَ التَّمَنِّی وَ التَّظَنِّی وَ الْحَسَدِ، ذِکراً لِعَظَمَتِک، وَ تَفَکراً فِی قُدْرَتِک، وَ تَدْبِیراً عَلَی عَدُوِّک، وَ مَا أَجْرَی عَلَی لِسَانِی مِنْ لَفْظَةِ فُحْشٍ أَوْ هُجْرٍ أَوْ شَتْمِ عِرْضٍ أَوْ شَهَادَةِ بَاطِلٍ أَوِ اغْتِیابِ مُؤْمِنٍ غَائِبٍ أَوْ سَبِّ حَاضِرٍ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِک، نُطْقاً بِالْحَمْدِ لَک، وَ إِغْرَاقاً فِی الثَّنَاءِ عَلَیک، وَ ذَهَاباً فِی تَمْجِیدِک، وَ شُکراً لِنِعْمَتِک، وَ اعْتِرَافاً بِإِحْسَانِک، وَ إِحْصَاءً لِمِنَنِک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و فراخترین روزی را به وقت پیری نصیبم کن، و نیرومندترین قوّت خود را به هنگام درماندگی بهره من فرما، و مرا در راه عبادت دچار سستی منما، و از تشخیص راهت نابینایم مساز، و به ارتکاب خلاف محبتت دچار مکن، و مپسند که به کسی که از تو دور است نزدیک شوم، و از آن که با تو همراه است جدا گردم.
الهی چنان کن که با نیرو و قدرت تو به شداید حمله کنم، و به وقت نیاز به گدایی از تو برخیزم، و در بیچارگی به پیشگاه تو بنالم، و مرا به کمک خواستن از غیر خود چون مضطر شوم، و به فروتنی برای مسئلت از غیر خود چون ندار شوم، و به زاری کردن به درگاه غیر خود چون بترسم گرفتار مکن، که به آن خاطر سزاوار خواری و منع از رحمت و بی‌اعتنایی از جانب تو شوم،ای مهربانترین مهربانان.
الهی عنایت کن که به جای آنچه شیطان در دلم می‌افکند از آرزوی باطل و بدگمانی و حسد، یاد عظمت تو کنم، و در قدرت تو اندیشه نمایم، و در دفع دشمنان تو چاره‌سازی نمایم، و به جای آنچه شیطان بر زبانم جاری می‌سازد از فحش و بدگویی و ناسزا یا شهادت ناحق، یا غیبت از مؤمن غایب یا دشنام به شخص حاضر و مانند اینها، سخن در سپاس تو گویم، و و مبالغه در ثنای تو ورزم، و با تمام هستی خود ستایش بزرگی تو کنم، و شکر نعمت تو بجای آورم، و اعتراف به احسان تو نمایم، و به شمردن نعمت‌های تو مشغول گردم.
ترجمه آیتی
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و فراخ ترین روزى ات را به هنگام پیرى به من ارزانى دار و نیرومندترین نیرویت را به هنگام درماندگى. در عبادت دچار کاهلیم مگردان و چنان مکن که دیدگانم از دیدن راه تو نابینا بود، یا به خلاف محبت تو گام بردارم، یا به آنان که از تو بریده اند پیوندم، یا از آنان که به تو پیوسته اند بریده شوم.
اى خداوند، چنان کن که به هنگام ضرورت به نیروى تو بتازم و به هنگام نیاز از تو یارى خواهم و به هنگام مسکنت به درگاه تو تضرع کنم. و مرا میازماى که به هنگام اضطرار از جز تویى یارى جویم و به هنگام بینوایى به پیشگاه جز تویى خاضع شوم و به هنگام ترس در برابر جز تویى تضرع کنم، تا آنگاه مستحق خذلان و منع و اعراض تو گردم. اى مهربانترین مهربانان.
اى خداوند، هر آرزو و گمان و حسد که اهریمن در دل من افکند تو آن را به ذکر عظمتت و تفکر در قدرتت و تدبیر بر ضد دشمنت بدل نماى. هر ناسزا و لغو و دشنام در آبرو، یا شهادت باطل، یا غیبت مومن غایب یا ناسزا به حاضر و از اینگونه که اهریمن بر زبان من مى افکند تو آن را به حمد و سپاس خود و افزونى در ثناى خود و بیان مجد و عظمت خود و سپاس نعمت خود و اعتراف به احسان خود و شمارش نعم خود بدل فرماى.
ترجمه ارفع
پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و مقرر دار وسیعترین روزیت را براى من آنگاه که پیر شوم و قوى ترین نیرو را هنگامى که از کار افتاده و وامانده شدم و گرفتارم مکن به بیحالى در عبادتت و نه به کورى و گمراهى از راهت و نه به دست زدن آنچه مخالف دوستى توست. و نه به همراه شدن با کسى که از تو جدا شده و نه جدا شدن از آن کسى که با تو همراه گشته،
خدایا چنانم کن که در هنگام بیچارگى و گرفتارى به تو رو کنم و در هنگام حاجتمندى از تو درخواست و در هنگام ندارى به درگاه تو زارى نمایم، دچارم مکن به کمک خواهى از غیرت در هنگام ناچارى و نه به خضوع و کرنش براى درخواست از غیر تو گاهى که نیازمند گشتم و نه به زارى کردن به درگاه دیگرى جز تو هنگام هراسم که در نتیجه سزاوار خذلان و خوارى تو گردم و مستحق منع لطف و اعراض تو شوم ای مهربانترین مهربانان.
خدایا چنان کن آنچه را شیطان در دلم و خاطرم اندازد از آرزو و بدگمانى و حسد همه مبدل به تذکر عظمت تو و تفکر در قدرت تو و تدبیرى براى از بین بردن دشمنت گردد و آنچه را بر زبانم جارى سازد از لفظ فحش یا هرزه گویى یا ریختن آبرو و یا شهادت بنا حق یا غیبت مومنى که غائب است یا دشنام مومنى که حاضر است و امثال اینها همه را مبدل کن به ذکر حمد و ستایش خودت و ثناگوئى ات به حد اغراق و ورود در تمجیدت و سپاسگزارى نعمت و اعتراف به احسان و لطف و شماره کردن بخشش هایت.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و فراخ ترین روزیت را بر من در سر پیرى ام، و قوى ترین نیرویت را در من به هنگام رنج و سختى ام قرار ده. و مرا به کسالت و کاهلى در عبادتت، و کورى از راهت، و پرداختن به کارى خلاف محبتت، و گرد آمدن با پراکندگان از تو، و جدایى از گردآمدگان به نزد تو، گرفتار مساز.
خدایا، چنانم کن که به وقت ضرورت و نیاز با یارى تو حمله کنم، و به هنگام حاجت از تو درخواست کنم، و به وقت تهیدستى و بیچارگى به درگاه تو زارى نمایم. و مرا به یارى جستن از غیر خودت به وقت درماندگى ام، و به فروتنى براى درخواست از دیگران به هنگام نیازم، و به زارى به درگاه دیگران به وقت ترسم گرفتار مساز، که بدان سبب سزاوار بى تفاوتى و منع و روى گردانى تو خواهم شد، اى مهربان ترین مهربانان.
خدایا، آنچه شیطان در دلم مى افکند از آرزوى پوچ و گمان بد و حسد، همه را مایه یاد عظمتت، و اندیشه در قدرتت، و نقشه بر ضد دشمنت قرار ده. و آنچه او بر زبانم جارى ساز از سخن زشت، یا دشنام گویى، یا آبروریزى، یا گواهى ناحق، یا غیبت کردن مؤمن غایب، یا دشنام دادن به شخص حاضر و مانند اینها همه را ستایش گویى و ثنا خوانى فراوان و اقدام به تمجید خودت، و شکر نعمتت، و اعتراف به احسانت، و بر شمارى بخشش هایت قرار ده.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و وسیعترین رزق خود را بر من مقرر بدار هنگامى که پیرى به من روى آرد و قویترین نیرو به من عطا فرما هنگامى که به رنج و زحمت در افتم و مرا به کسالت و مسامحه در عبادتت مبتلا مگردان و نیز به نابینائى (و گمراهى) از طریق خود و به تعرض بر خلاف دوستى خود مبتلا مساز هرگز مرا با آنانکه از درگاه تو دور شدند معاشر مساز و از آنانکه به درگاهت روى آوردند دور مگردان.
پروردگارا بر من مقرر فرما که هنگام ضرورت و بیچارگى تنها به تو متوجه شوم و وقت حاجت و نیازمندى از تو حاجت خواهم و هنگام فقر و پریشانى به درگاه تو تضرع و زارى کنم و مرا هنگام اضطرار به اعانت خواستن از غیر ذات اقدس خود امتحان مکن و به خضوع و ذلت سئوال از درگاه غیر خود وقت فقر و درماندگى مبتلا مگردان و هنگام ترس و هراس نزد غیر خود زار و نالان مساز که اینها مرا مستوجب خذلان و قهر و اعراض تو و منع از لطف و احسانت خواهد ساخت اى مهربانترین مهربانان عالم.
پروردگارا آنچه را که شیطان به قلب من القا مى کند که تمناها و پندارهاى باطل و حسد بر خلق است تو بدل گردان به تذکر عظمت و تفکر در قدرت خود و فکر و تدبیر محو دشمنان خویش و آنچه که خواهد بر زبانم جارى شود از فحش و لغو و بدگوئى و ریختن آبروى مردم و یا شهادت دادن باطل و غیبت از مومنى غایب یا بدگوئى به مومنى حاضر یا مانند اینگونه آفات و معاصى زبان همه را تو بدل گردان به ذکر و حمد و ثناى خود و استغراق در ستایش حضرتت و اقبال کامل بر مجد و عظمت و شکر و سپاس نعمتت و اعتراف به احسان و شماره ى نعم بى پایانت.
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و فراخ ترین روزى ات را بر من، زمانى که پیر شدم و قوى ترین توانایى ات را در من، هنگامى که درمانده شدم قرار ده. و مرا به سستى در عبادتت و به کورى از راهت و پرداختن به کارى خلاف دوستى ات و گرد آمدن با کسى که از تو دورى نموده و جدایى از آنکه به تو پیوسته، گرفتار نساز.
خداوندا مرا چنانم کن که به وقت ضرورت، به (یارى) تو حمله آورم و هنگام نیازمندى از تو درخواست کنم و هنگام تهى دستى، به درگاه تو زارى کنم و مرا به یارى خواستن از دیگران به وقت درماندگى ام و به فروتنى براى درخواست از دیگران به هنگام نیازم و به زارى به درگاه دیگران هنگام ترسم، آزمایش نکن. تا به سبب آن، سزاوار خوارى و بى بهرگى و روى گرداندن تو شوم. اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
خداوندا به جاى آنچه شیطان از آرزو و خیال بافى و رشک، در دل من مى افکند، یاد بزرگى ات و اندیشه در قدرتت و تدبیر علیه دشمنت، و به جاى آنچه او بر زبانم جارى ساخته از سخن زشت یا دشنام یا آبروریزى یا گواهى نادرست یا غیبت مؤمن غائب یا ناسزا به شخص حاضر و مانند اینها، سپاس براى خودت و ثناى فراوانت و اقدام به بزرگ دانستنت و شکر نعمتت و اعتراف به نیکى ات و شمردن بخشش هایت را قرار ده.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و فراخترین روزى را هنگام پیرى به من مرحمت کن، برترین نیرو را وقت ماندگى و مرا به سستى در عبادت و نادیدن راه حق مبتلا مساز، کارى برخلاف رضاى تو نکنم و با کسى که از تو دور است الفت نگیرم و از آنکه با تست جدا نشوم
خداوندا چنان کنم که در سختیها به پشتیبانى تو بکوشم و هنگام نیاز از تو حاجت خواهم و در بیچارگى زارى سوى تو کنم، و مبادا آنکه در فروماندگى از غیر تو یارى جویم و چون درویش گردم فروتنى نزد غیر تو کنم و از او چیز خواهم، و هنگام ترس به جز تو پناه برم تا سزاوار منع تو گردم و مرا به حال خود گذارى و روى از من بگردانى یا ارحم الراحمین.
خداوندا! به جاى آرزوى باطل و گمان بد و رشک بر بندگان تو که شیطان در دل من افکند یاد بزرگى و اندیشه در توانائى خود و چاره سازى در دفع دشمن را در دل من انداز و به جاى سخن زشت و بیهوده و آبروریزى مردم و گواهى بناحق و غیبت مومنى غائب و دشنام حاضر و مانند آن، سخن من سپاس تو باشد و ستایش تو بسیار کنم و بزرگى تو از هر جهت بگویم و شکر نعمتهاى تو گزارم و احسان تو بر زبان آرم و نعمتهاى تو برشمارم.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و هنگام سالخوردگى فراخ ترین روزیت را به من ارزانى دار و نیرومندترین نیروى خود را در وقت فرسودگیم به من ده و مرا در نیایش خود دچار کسالت مکن و به کورى در نور دیدن راهت مبتلا مساز، یا بر خلاف دوستى تو مرتکب ناشایسته اى نشوم و مباد آنکه با آنان که از تو بریده اند در پیوندم یا از آنان که به تو پیوسته اند در گسلم.
بار خدایا! چنان کن که با سلاح یارى تو در هنگام ضرورت، تاختن کنم و در وقت نیاز از تو مسئلت کنم و هنگام مسکنت پیش تو به زارى درآیم، و مرا در وقت ناچارى به یارى جویى از غیر خودت و در فقر به فروتنى سئوال از غیر خودت، میازماى، و چون هراسناک شوم به زارى در پیش غیر از خودت ناله سر ندهم، تا بدان سبب در خور خوارى و منع و بى اعتنایى تو گردم. اى پر مهرترین مهربانان!
اى خدا! هر آرزو و گمان و رشگ که اهرمن در دلم افکند، تو آن را به ذکر شکوه و اندیشه در قدرت و تدبیر بر ضد دشمنت، مبدل فرماى و هر ناسزا و هرزه درایى و دشنام ناموسى یا شهادت باطل، یا غیبت مومنى که خود حضور ندارد یا ناسزا به شخص حاضر و مانند آن را که شیطان بر زبانم جارى مى سازد، تو به رحمت خویش ان را به یاد کرد شکوه و اندیشه در توانایى و تدبیر علیه دشمنت مبدل فرماى!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و فراخترین روزیت را بر من هنگام پیرى و قویترین توانائیت را در من هنگامى که به رنج افتم قرار ده، و مرا به کاهلى و سستى در بندگیت و کورى (گمراهى) از راهت (دین خود) و درخواست خلاف دوستیت (رضا و خشنودیت) و گرد آمدن با کسى که از تو دورى گزیده (پیرو فرمان تو نیست) و پراکندگى از کسى که از تو جدا نگردیده (فرمانبردار تو است) گرفتار مکن.
بار خدایا مرا چنان قرار ده که هنگام اضطرار به (کمک و یارى) تو (بر دشمن) حمله آورم، و هنگام نیازمندى از تو بخواهم، و هنگام درویشى (یا ذلت و خوارى) به درگاه تو زارى کنم، و مرا چون بیچاره شوم به یارى خواستن از غیر خود و چون فقیر گردم به فروتنى براى درخواست از غیر خویش و چون بترسم به زارى کردن پیش غیر خود آزمایش (یا گمراه) مفرما که به آن سبب سزاوار خوارى و بازداشتن (از رحمت) و روى گردانیدن (کیفر) تو شوم، اى بخشنده ترین بخشندگان.
بار خدایا آنچه شیطان از دروغ و گمان و رشک در دل من مى افکند به یاد بزرگیت و اندیشه در توانائیت و عاقبت اندیشى بر دشمنت (که از بندگیت دورى گزیده آن را دشمن دارد) مبدل گردان، و آنچه از سخن زشت یا بیهوده یا دشنام به عرض و آبرو (ى کسى) یا گواهى نادرست یا غیبت کردن مومن غائب یا ناسزا گفتن به حاضر و مانند آنها که بر زبان من مى آید به گفتن سپاس تو و بسیارى ستایش تو و کوشش در بزرگ دانستن تو و شکر نعمت تو و اقرار به نیکى تو و شمردن نعمتهایت مبدل ساز.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ أَوْسَعَ رِزْقِک عَلَی إِذَا کبِرْتُ وَ أَقْوَى قُوَّتِک فِی إِذَا نَصِبْتُ وَ لاَ تَبْتَلِینِّی بِالْکسلِ عَنْ عِبَادَتِک وَ لاَ الْعَمَى عَنْ سَبِیلِک وَ لاَ بِالتَّعَرُّضِ لِخِلاَفِ مَحَبَّتِک وَ لاَ مُجَامَعَةِ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْک وَ لاَ مُفَارَقَةِ مَنِ اجْتَمَعَ إِلَیک»:
"الهى بر محمد و آل محمد درود فرست، و فراخ ترین روزیت را بر من هنگام پیرى قرار ده، و بیشترین نیرویت را در من بوقت خستگى ظاهر فرما، مرا از تنبلى و سستى درعبادت حفظ نما، و از کورى در راهت و عدم شناخت حقیقت دو دار.از دست یازیدن بخلاف محبتت و همصدا شدن با آن که از تو دور شده و فاصله گرفتن از کسى که بسوى تو آمده، محافظت فرما".
درخواست واقعیات از کافى المهمّات:
۱. روز پیرى آن روزى که انسان از کار و فعالیت ناتوان است، و در میان خانواده بعنوان یک محور و ریشه و بنیان مطرح است، و فرزندان و نوه ها و نتیجه ها و دامادها و عروس ها و سایر اقوام با دنیائى از توقعات براى دیدن و زیارت انسان مى آیند، روز خاص و زمانى مخصوص است.
آن روز، انسان علاقمند است در قله آبرو و شخصیت و عظمت باشد، و در خانه اش به روى همه باز و سفره اش براى استفاده وابستگان گسترده و پرنعمت دیده شود.
آن روز، اگر انسان دچار خجالت و شرمندگى شود، و شخصیتش حتى با نگاه سرد دیگران ضربه ببیند، و نتواند ازعهده پذیرائى عزیزانش برآید روز بسیار سختى است.
امام علیه السلام همچون همه انبیا و امامان درخواست گشایش و فراخى روزى بخصوص براى آن روز مى نماید، تا شخصیت انسان لطمه نبیند، و دل بخاطر ندارى نسوزد، و آبرو براى تأمین مخارج پیش این و آن بباد نرود.
۲. روز ضعف و ناتوانى اگر قدرت و قوت حضرت دوست بفریاد نرسد، آدمى درتمام امتحانات و ابتلائات و مصائب رفوزه مى شود، و ممکن است سختى ها تحمل را از بین ببرد و دین و ایمان انسان بخطر بیفتد، این است که باید عاجزانه ازحضرت قادر درخواستکرد که ضعف و ناتوانى ما را با قوى ترین قدرتش که در حالات روحى و حسنات اخلاقى و نورانیت قلب تجلّى دارد جبران نماید، ورنه درآن موقعیت که آدمى در کنار مرز مرگ است به سلامت از دنیا به آخرت منتقل نخواهد شد.
۳. عبادت وسیله قرب حق به عبد است، عبادت رشته اتصال بین حق و بنده است، عبادت رمز موفقیت، و بهار دل، و نسیم الهى، و ضامن خیر دنیا و آخرتست.
ارزش انسان به عبادت و طاعت است، و عبادت است که آدمى را از ملک به ملکوت مى برد، و از فرش به عرش مى رساند.
امتیاز بین انسان و حیوان عبادت است، عبادت کلید هشت در بهشت و قفل هفت در جهنم است.
عبادت انسان را تبدیل به کلمه طیبه مى کند و موجب جلب رحمت و مورث عنایت ابدیحضرت رب العزّه است.
عبادت عامل شکوفائى حالات عالى درونى، و بازدارنده انسان از فحشا و منکرات، و نظام دهنده زندگى، و ظهور دهنده مقام خلافت الهى است.
بستان زندگى و حیات انسان بدون عبادت بى گل و لاله، و شاخ و برگ وجودبى ثمر، و میدان هستى آدمى آلوده به انواع رذائل و سیئات است.
هجوم سستى و تنبلى و کسالت و بیحالى را باید با واداشتن خویش به عبادت و قیام به مسائل الهى دفع کرد.کسالت و سستى آفتى خطر ناک و میکربى مهلک، و زهرى قتّال، و آشتى بر خرمن سعادت و سلامت است.
از حضرت صادق علیه السلام روایت شده:
مَنْ کسِلَ عَنْ طَهُورِهِ وَصَلاتِهِ فَلَیسَ فیهِ خَیرٌلِاَمْرِ آخِرَتِهِ، وَمَنْ کسِلَ عَمَا یصْلُحُ بِهِ اَمْرُمَعیشَتِهِ فَلَیسَ فیهِ خَیرٌ لِاَمْرِ دُنْیاهُ:(۴۲۰)
آن که از برنامه طهارت و نمازش سست شود خیرى در مسئله آخرت برایش نیست، و هر که از آنچه زندگى روزمره اش را به میدان اصلاح مى آورد به کسالت بنشیند براى دنیایش خیرى نیست.
و نیز آن حضرت مى فرماید:
اِنْ کانَ الثَّوابُ مِنَ اللّهِ فَالْکسلُ لِماذا؟:(۴۲۱)
در حالیکه ثواب و مزد هر عبادت و عمل خیرى از جانب حضرت حق ضمانت شده، پس کسالت براى چه؟!
و نیز حضرت فرموده:
عَدُوُّ الْعَمَلِ الْکسلُ:(۴۲۲)
دشمن عبادات و امور خیر کسالت است.
على علیه السلام مى فرماید:
اَلْکسلُ یفْسِدُ الْآخِرَةَ:(۴۲۳)
کسالت آخرت انسان را فاسد مى کند.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
اِیاک وَ خَصْلَتَّینِ: اَلضَّجَرَ وَ الْکلَ، فَاِنَّک اِنْ ضَجِرْتَ لَمْ تَصْبِرْ عَلى حَقَّ، وَ اِنْ کسِلْتَ لَمْ تَؤَدَّ حَقّاً:(۴۲۴)
از دو خصلت بپرهیز:دلتنگى وملولى، و سستى و کسالت;اگر ملول و دلتنگ شوى پایدارى و ثبات بر حق نخواهى داشت، و اگر کسل شوى به اداى حق قیام نخواهى کرد.
۴ انسان زمانى که عمر گرانمایه را فقط و فقط با امور مادى محض معاوضه کند، و از اندیشه در جهان و در نفس خویش و گذشته و آینده هستى،باز بماند، و توجهى به فرهنگ الهى و نبوت انبیا و قرآن مجید، و امامان معصوم و حیات اولیاء عاشق و عاقبت ستمکاران ننماید بدون شک نسبت به راه خدا و صراط مستقیم دچار کوردلى مى گردد، و از این طریق به خسارت سنگین و ضرر غیر قابل جبرانى دچار مى شود.
«وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِکرى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنَکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ القِیامَةِ اَعْمى، قالَ ربَّ لِمَ حَشَرْتَنى اَعْمى و قَدْ کنْتُ بَصیراً، قالَ کذلِک اَتَتْک آیاتُنا فَنَسیتَها فَکذلِک الْیوْمَ تُنْسى»:(۴۲۵)
و هر کس از یاد من روى گردان شود زندگى تنگ و سختى خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا وارد محشر مى کنیم.مى گوید:پروردگارا چرا مرا نابینا آوردى؟من که بینا بودم!! در پاسخ او مى فرماید: این بخاطر این است که آیات من به تو رسید و آنها را فراموش کردى امروز نیز تو فراموش مى شوى.
آرى آن که در این دنیا از دیدن حق و حقیقت، و درک واقعیت، و بصیرت نسبت به توحید و نبوت و امامت، و الگو بردارى از اولیاء الهى، بخاطر غرق بودن در مادیات، خود را محروم کرد، در آخرت هم از دیدن رحمت حق و تماشاى مناظر بهشتى و فیض بردن از عنایات دائمى و سرمدى حضرت مولا محروم وممنوع خواهد بود.
حضرت امام حسن عسگرى علیه السلام در روایتى مى فرماید: منظور از این کورى و عمى کورى چشم نیست بلکه کورى قلب و عماى دل است.(۴۲۶)
روى ننمود یار چه توان کرد *** نیست تدبیر کار چه توان کرد
بر درش چه داشتم بردم *** نپذیرفت یار چه توان کرد
بوده ام بر درش عزیز بسى *** گشتم این لحظه خوار چه توان کرد
بر مراد دلم نمى گردد *** گردش روزگار چه توان کرد
از پى صید دل نهادم دام *** لاغر آمد شکار چه توان کرد
چند باشى عراقى از پى دل *** درهم و سوگوار چه توان کرد
۵،۶،۷ پروردگارا وجود انبیا و راه انبیا و اخلاق و عمل آن بزرگمردان بى نظیر تاریخ، و آیات قرآن مجید، و ولایت امامان و روشن روحى و عملى آنان، و آنچه کار خیر است از عبادت به درگاهت و خدمت به خلق مورد رضا و خوشنودى و محبّت تست، این عبد مسکین و بنده ضعیف و عاشق حقیقت را توفیقى رفیق راه فرما که تا لحظه خروج از دنیا یک قدم و یک لحظه در جهت خلاف محبت تو حرکت نکند، و به آنچه که مورد نفرت تست دچار نیاید.
قدم برداشتن بر خلافت محبت و رضایت تو همکارى و همیارى و همدوشى با شیطان و هواى نفس است، و ثمرى جز شقاوت سرمدى و عذاب الیم ابدى ندارد.
الهى مرا از معاشرت و مصاحبت و همرنگى و هماهنگى با آن بدبختى که از تو دورى گزیده، و از صراط مستقیم منحرف شده، و به تاریکى گناه و معصیت دچار گشته و مسیرى جز ضلالت و گمراهى و پستى و ظلمت ندارد حفظ فرما.
خدایا از اینکه از دوستانت و یارانت و اولیائت بخصوص انبیا و امامان جدا شوم و به این خاطر به خزى دنیا و آخرت دچار آیم مرا نگهدار، و دوستى عاشقانت و نفرت نسبت به دشمنانت را در خانه قلبم همچون موج دریا قرار بده،و لحظات عمرم را در عبادت و خدمت به بندگانت وقف کن.
«اَللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَصُولُ بِک عِنْدَ الضَّرُورَةِ وَ أَسْاَلُک عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ أَتَضَرَّعُ إِلَیک عِنْدَ الْمَسْکنَةِ وَ لاَ تَفْتِنِّی بِالاِسْتِعَانَةِ بِغَیرِک إِذَا اضْطُرِرْتُ وَ لاَ بِالْخُضُوعِ لِسُؤَالِ غَیرِک إِذَا افْتَقَرْتُ وَ لاَ بِالتَّضَرُّعِ إِلَى مَنْ دُونَک إِذَا رَهِبْتُ فَأَسْتَحِقَّ بِذَلِک خِذْلاَنَک وَ مَنْعَک وَ إِعْرَاضَک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ»:
۱. الهى من در برابر هجوم هواى نفس، و حملات ناجوانمردانه شیاطین توان و قدرتى ندارم، و بوقت درگیرى با دشمنان دین از قوّت لازم برخوردار نیستم، مرا آنچنان قرار ده که به هنگام اضطرار به کمک و یارى تو بر دشمن حمله برم و تا رسیدن به پیروزى نهائى پابرجابمانم.
۲. خداونداوجودم در تمام شئون عین فقر و محض احتیاج و نیاز است، عنایت و لطفت را بدرقه من فرما که به وقت نیازمندى دست گدائى بسوى تو بى نیاز دراز کنم وخواسته هى دنیائى و آخرتیم را از تو بخواهم.
۳. الهى آنچنانم قرار ده که در درویشى و ذلت و خوارى و مسکنت روى حاجت به تو آرم و بدرگاه لطف و عنایت و رحمت تو زارى کنم و این اشک ناقابل و حال بى قدر و قیمت را نثار کوى تو کنم باشد که با اتصال به رحمت تو ارزش پیدا کند، و دستم را بگیرد، و به میدان رضا و لطفت رهنمون گردد، و مسکنت دنیا و آخرتم از این طریق جبران شود، و راه رسیدن به رحمت واسعه ات به رویم گشوده گردد.
۴. اى مولاى محبوب من، اى عزیز قلب و جانم، اى خالق و رازق من، اى کریم بنده نواز، اى رحیم و لطیف، اى غفور و ودود، مرا به یارى خواستن از غیر خودت به وقت بیچارگى، و به تواضع و فروتنى براى درخواست از ما سوى اللّه به هنگام ندارى، و به زارى و گریه در نزد غیر در زمان ترس و وحشت مبتلا مکن، که اگر اینگونه شود مستحق خوارى و ممنوعیت ازرحمت خاصه و روى گردانى وجود مقدس تو شوم اى بخشنده ترین بخشندگان.
«اَللَّهُمَّ اجْعَلْ مَا یلْقِی الشَّیطَانُ فِی رُوعِی مِنَ التَّمَنِّی وَ التَّظَنِّی وَ الْحدِ ذِکراً لِعَظَمَتِک وَ تَفَکراً فِی قُدْرَتِک وَ تَدْبِیراً عَلَى عَدُوِّک وَ مَا أَجْرَى عَلَى لِسَانِی مِنْ لَفْظَةِ فُحْش أَوْ هُجْر أَوْ شَتْمِ عِرْض أَوْ شَهَادَةِ بَاطِل أَوِ اغْتِیابِ مُؤْمِن غَائِب أَوْ سَبِّ حَاضِر وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِک نُطْقاً بِالْحَمْدِ لَک وَ إِغْرَاقاً فِی الثَّنَاءِ عَلَیک وَ ذَهَاباً فِی تَمْجِیدِک وَ شُکراً لِنِعْمَتِک وَ اعْتِرَافاً بِإِحْسَانِک وَ إِحْصَاءً لِمِنَنِک»:
در تفسیر دعاهاى گذشته بخصوص دعاى هشتم در رابطه با بدى اخلاق و کردارهاى نکوهیده مسئله حرص و بدگمانى و حسد و سخن زشت و بدگوئى و دشنام و شهادت باطل و غیبت و ناسزا بطور مفصل توضیح داده شد،در اینجا تنها به ترجمه جملات ملکوتى بالا اکتفا مى کنم،و از حضرت حق عاجزانه درخواست مى کنم همه ما را از آنچه حرام فرموده در پناه لطفش حفظ فرماید.
"الهى آن حرص و بدگمانى و حسدى را که شیطان در دلم مى افکند، با یادآورى عظمت، و اندیشه نمودن در قدرتت، و چاره اندیشى درمقابل دشمنت جایگزین کن. و هر کلمه زشتى، یا بدگوئیى یا دشنام آبروبرى یا گواهى باطل دادنى، یا غیبت نمودن از مؤمن غائبى، یا ناسزا گفتن به شخص حاضرى، و نمونه و نظائر اینها که شیطان بر زبانم جارى کند به سپاس گوئیت، و فزونى در ثنا، و کوشش جهت شکر نعمت و اعتراف به احسانت و شمردن نعمت هایت مبدّل فرما".
هر که رانیست عیش خوش بى دوست *** این مناجاتمى کند کاى دوست
جان ما گوهریست بیش بها *** کالبدهاى ما چو مزبله ها
اندرین مزبله چه مى بایم *** روى بنماى تا برون آئیم
گرچه از تو ببوى خرسندیم *** هم بدیدارت آرزومندیم
عاشقا راز عاشقان بشنو *** هم زبیدل حدیث جان بشنو
گوش کن سرّ این فسانه زمن *** گلشن جان تست و گلخن تن
گرچه درجان تست کان علوم *** در تنت هست گلخنى ظلوم
آن که در جان ترااصول نهاد *** لقب جسم تو جهول نهاد
تاتو از خویشتن برون نایى *** دیده دل به دوست نگشائى
چون برون آمدى فداکن جان *** تا ببینى مگر رخ جانان
پی نوشت:
۴۲۰- "میزان الحکمة" ج ۸، ص ۳۹۲ ۳۹۳.
۴۲۱- "میزان الحکمة" ج ۸، ص ۳۹۲ ۳۹۳.
۴۲۲- "میزان الحکمة" ج ۸، ص ۳۹۳.
۴۲۳- "میزان الحکمة" ج ۸، ص ۳۹۳.
۴۲۴- "میزان الحکمة" ج ۸، ص ۳۹۳.
۴۲۵- طه، ۱۲۴ ۱۲۶.
۴۲۶- "مستدرک سفینة البحار" ج ۷، ص ۴۴۳.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و اجعل اوسع رزقک على اذا کبرت، و اقوى قوتک فى اذا نصبت».
بکسر الصاد المهمله من باب علم، اى: اذا تعبت. من النصب- بالتحریک- بمعنى التعب. و فى بعض النسخ: «اذا قنیت» بالکسر- کرضیت- اى: اذا لزمت العباده. او بالفتح- کرمیت- اى: اذا طال دوامى فى الطاعه. یقال: قنیت الحیاء- بالکسر- اى: لزمته. و یقال: قنى له الشىء، اى: دام. کذا افاده سیدنا و سندنا فى معلقاته على هذا الکتاب المستطاب.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بگردان فراخترین روزى خود را بر من در هنگامى که پیر شوم، و قویترین قوت خود را در من وقتى که رنج و تعب کشیده باشم در طاعت و عبادت تو- یا: در وقتى که ملازم عبادت تو باشم.
«و لا تبتلینى بالکسل عن عبادتک».
اى: لا توقعنى فى الابتلاء. و الکسل: التثاقل عن الامر. و قد کسل- بالکسر- فهو کسلان.
(یعنى:) و مینداز مرا در ابتلاى کاهلى نمودن از عبادت تو.
«و لا العمى عن سبیلک».
و نه کورى از راه تو که راه حق است. یعنى مرا از راه حق مگردان.
«و لا بالتعرض لخلاف محبتک».
و مبتلا مساز مرا به چیزى که خلاف محبت تو باشد.
«و لا مجامعه من تفرق عنک، و لا مفارقه من اجتمع الیک».
و نه فراهم آمدن با کسى که جدایى کرده باشد از تو، و نه جدایى کردن از کسى که فراهم آمده باشد به تو.
«اللهم اجعلنى اصول بک عند الضروره».
اصول: اى: احمل على العدو بقوتک.
یعنى: بار خدایا، بگردان مرا به حالتى که در حمله نمودن بر دشمن وقتى که ضرورتى واقع شود و به قوت تو حمله نمایم.
«و اسالک عند الحاجه، و اتضرع الیک عند المسکنه».
و از تو خواهم چیزى به وقت احتیاج، و تضرع و زارى کنم به سوى تو در وقت درویشى و بى چیزى و مسکنت.
«و لا تفتنى بالاستعانه بغیرک اذا اضطررت، و لا بالخضوع لسوال غیرک اذا افتقرت، و لا بالتضرع الى من دونک اذا رهبت».
لا تفتنى، اى: لا تمحنى.
و در بعضى نسخ به جاى «رهبت»، «دهیت» روایت شده. و دواهى الدهر ما یصیب الناس من فجائع نوبه، یقال: دهیته، و داهیه دهیاء.
(یعنى:) و در فتنه مینداز مرا به یارى خواستن از غیر تو چون مضطر شوم، و نه به فروتنى کردن به غیر تو که سوال از آن غیر نمایم چون فقیر و محتاج شوم، و نه به زارى و تضرع کردن به کسى که غیر تو باشد چون ترسى یا کارى سخت پیشم آید از حوادث روزگار.
«فاستحق بذلک خذلانک و منعک و اعراضک، یا ارحم الراحمین».
تا بدین سبب سزاوار شوم خذلان و ترک نصرت تو را و بازداشتن از عطاى تو و روگردانیدن تو، اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
«اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذکرا لعظمتک، و تفکرا فى قدرتک، و تدبیرا على عدوک».
الروع- بالضم-: القلب و العقل. یقال: وقع ذلک فى روعى، اى: فى خلدى و بالى. و منه الحدیث: «ان الروح الامین نفث فى روعى». و فى بعض الطریق: «نفث روح القدس فى روعى».
و التمنى: الکذب و الاختلاق و الافتراء.
و التظنى: تفعل من الظن بقلب النون الاخیره یاء. و عنى به علیه السلام اعمال الظن و ارخاء عنانه.
یعنى: بار خدایا، بگردان به جاى آنچه مى اندازد شیطان در دل من، از افتراها و اکاذیب و کردار ظن ناشایسته و حسد بردن، یاد کردن مر بزرگوارى تو و اندیشه کردن در قدرت تو و تدبیر کردن بر دفع دشمن تو که شیطان رجیم است.
«و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش، او هجر، او شتم عرض، او شهاده باطل، او اغتیاب مومن غائب، او سب حاضر، و ما اشبه ذلک، نطقا بالحمد لک، و اغراقا فى الثناء علیک، و ذهابا فى تمجیدک، و شکرا لنعمتک، و اعترافا باحسانک، و احصاء لمننک».
الهجر بالضم: الفحش، و بالفتح: الهذیان. قال فى المغرب: الهجر- بالفتح-: الهذیان. و منه قوله تعالى: (سامرا تهجرون). و الهجر- بالضم-: الفحش، اسم من اهجر فى منطقه، اذا افحش. و کرر لضرب من التاکید و اختلاف فى اللفظ.
الشتم: السب.
و العرض- بالکسر-: النفس. یقال: اکرمت عنه عرضى، اى: صنت عنه نفسى. و فلان نقى العرض، اى: برى ء من ان یشتم او یعاب. و قد قیل: عرض الرجل حسبه.
و الاغراق: المبالغه. من اغرق النازع فى القوس، اى: استوفى مدها.
یعنى: بار خدایا، بگردان به جاى آنچه جارى سازد و براند بر زبان من شیطان، از گفتن فحش، یا گفتن ناشایست، یا دشنامى که متعلق باشد به کسى یا ناموس او، یا گواهى دادن به باطل، یا غیبت کردن مومنى غایب، یا دشنام دادن مومنى حاضر، و آنچه مانند اینها باشد، گویا کردن مرا به سپاس و حمدگزارى مر تو را، و مبالغه و اغراق در ثنا و ستایش بر تو، و رفتن و فکر کردن در یاد کردن بزرگى تو، و شکرگزارى بر نعمت تو، و اعتراف به نیکویى کردن تو، و شمردن مر نعمتهاى تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
قوه: مقابل ضعف و لذا تعبیر از او به زور شده در کنز اللغه.
نصب: تعب و مشقت.
تعرض: تصدى از براى امرى،
کسل: ناتوانى و سستى و بى رغبتى.
شرح:
یعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بگردان وسیع تر روزى خود را بر من زمانى که پیر و ناتوان شوم و قوى تر قوت خود را بر من زمانى که به مشقت افتادم و امتحان نکنى مرا به کسالت از بندگى و راه تو و امتحان نکنى مرا به تصدى خلاف محبت تو یعنى خلاف رضاى تو را به جاى آورم و امتحان نکنى مرا بر اینکه مجالست کنم کسى را که از تو جدا شده است یا جدا شوم از کسى که با تو مجالست کرده است و این عبارت اخرى آن مطلب است که از اهل طاعت مفارقت کردن و با اهل معصیت مخالطه نمودن زیرا که در مجالست تاثیر است چنان معلوم هست به العیان حتى در السنه (المجالسه موثره) مشهور است حتى روایت شده است از حضرت امیرالمومنین علیه السلام که آن امام یوم الجمل بعد از اینکه مسلط بر عائشه گردید امام حسین (ع) را نزد او فرستادند فرمودند به او بگو برود جانب مدینه و الا خواهم او را طلاق داد لکن اى پسر همین که تبلیغ رسالت نمودى زود مراجعت کن و نمان عرض کرد: لمه یا اب فرمودند براى آنکه غالب نفوس ایشان شقى و بدبخت هستند مى ترسم که بر تو تاثیر کند.
اللغه:
اصول: من الصول یعنى حمله نمودن یقال صولته کصوله الاسد.
مسکنه و فقر: هر دو به معنى پریشانى است ظاهر آن است که فقیر اسوء حال باشد زیرا که در مسکین جهت سکون و اطمینانى است به سبب سئوال به خلاف فقیر.
رهبه: ترسیدن.
الاعراب:
باء فى قوله اصول بک از براى استعانه است لام فى قوله لسئوال به معنى عند.
شرح:
یعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بگردان مرا که حمله نمایم به اعانت تو به سوى تو در وقت ضرورت و سئوال نمایم تو را در وقت حاجت و تضرع و زارى نمایم به سوى تو در وقت پریشانى و امتحان مفرماى مرا به استعانت به غیر تو در زمانى که مضطر شدم و فروتنى و عجز نمایم وقت سئوال از غیر تو در زمانى که فقیر شوم و زارى کنم به سوى کسى که دون تو است در زمانى که به ترسم تا اینکه استحقاق بیابم به سبب این امور رسوائى تو را و منع تو را و روى برگردانیدن تو را اى رحم کننده تر از رحم کنندگان.
اللغه:
القاء: به معنى انداختن.
روع: به ضم راء به معنى قلب.
تمنى: آرزو بردن.
تظنى: گمان بد بردن.
تدبیر: از دبر یعنى به عاقبت امر وارسى نمودن.
فحش: به ضم فاء حرف بد زدن و یقال ردى من القول.
هجر: یا به ضم است یا به فتح اما به ضم قبیح از کلام و کلام زیادى که سزاوار نباشد و به فتح به معنى هذیان.
شتم: حرفى که موجب نقص دیگرى شود و گفته شده که او و سب به معنى دشنامند.
عرض: ناموس و امور خفیه از انسان.
اغراق: از غرق به معنى احاطه و فرو گرفتن.
احصاء: به معنى حفظ نمودن.
منن: به کسر میم جمع منه کنعم و نعمه.
الاعراب:
ذکر مفعول لاجعل لعظمتک متعلق با جعل لام او تقویه و ما اجرى معطوف على قوله ما القى پس خواهد مفعول اول اجعل شد و مفعول ثانى او نطقا.
شرح:
یعنى اى خداى من بگردان آنچه را که شیطان در قلب من مى اندازد از آرزو کردن و گمان بد بردن و حسد ورزیدن متذکر شدن عظمت تو را و تامل و تفکر کردن در قدرت تو و تدبیر نمودن بر ضرر عدو تو، و بگردان آنچه را که جارى سازد شیطان در زبان از تکلم کردن به فحش یا هجر یا دشنام دادن بر عرض و ناموس یا غیبت کردن مومن غایبى یا دشنام دادن حاضرى و آنچه شبیه آن است مثل بهتان و نمیمه و معایبه و استهزاء و تهمت و غیر آنها تکلم نمودن به ثناء تو و ابتلاء در ثناء بر تو و فرو رفتن در بزرگى تو و شکر نمودن مر نعمت تو و اعتراف نمودن و حفظ نمودن و متذکر شدن منتهاى تو.
ختام:
بعد از اینکه شیطان در قلب و در لسان تصرف نمود جعل چگونه تصویر شود احتمال دارد محو این امور به توبه کند و بدل ایشان ثواب قرار دهد یا اینکه تبدیل ملکات ردیه را کند به ملکات حسنه ظاهر این معنى اخیر باشد.
تنبیه:
تفکر و قدرت که در کلام امام واقع شد به قرینه ى تمنى تفکر در اوصاف خدا و افعال او است چنانکه در بعضى از روایات وارد است تفکر آنى در او مقابل شصت سال عبادت است بلکه مراد تفکر در فناء و زوال امر دنیویست.
حسن صیقل قروینى از صادق آل محمد علیهم السلام روایت کند که از آن حضرت سئوال نمودم که: روایت کنند اینکه تفکر یک ساعت بهتر است از یک شب عبادت کردن یا از عبادت یک سال چگونه تفکر کند؟ فرمودند: که مرور کند به خرابه اى یا خانه ى بى صاحبى و بگوید کجا هست ساکنین شما؟ کجایند کسانى که شما را بنا نموده بودند؟ چه هست شما را که حرف نمى زنید؟
علاج:
اگر کسى بخواهد خود را نجات دهد از تمنى در هر امرى که داخل شود بسم الله بگوید. روایت شده است که انسان اگر سوار اسب شود اسم خدا را ببرد ملکى با او ردیف شود و او را حفظ نماید تا اینکه از دابه نازل شود اگر سوار شد و بسم الله نگفت شیطان با او ردیف شود و بگوید بر او که تغنى بکن اگر گوید آواز ندارم بگوید او را که تمنى کن پس لایزال در آرزو بردن است تا اینکه از دابه نازل شود.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در نهمین فراز امام علیه السلام خواسته هاى خود را بدین گونه مطرح مى کند: بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و گسترده ترین و وسیع ترین روزیهایت را بر من زمانى قرار ده که به کهنسالى رسیده ام) (اللهم صل على محمد و آله، و اجعل اوسع رزقک على اذا کبرت).
(و نیرومندترین نیروهایت را هنگامى در اختیارم قرار ده که خسته و از پا افتاده ام) (و اقوى قوتک فى اذا نصبت).
(مرا به کاهلى و سستى در عبادتت، کورى از راهت، متعرض خلاف محبتت، هماهنگى از آنکه از تو جدا شده، و جدائى از آنکه به تو پیوسته مبتلا مساز) (و لا تبتلینى بالکسل عن عبادتک و لا العمى عن سبیلک، و لا بالتعرض لخلاف محبتک، و لا مجامعه من تفرق عنک، و لا مفارقه من اجتمع الیک).
پس از آن مى افزاید: (بار خداوندا مرا آنچنان قرار ده که به هنگام ضرورت، با یارى تو حمله ور شوم (و نیازهایم را برآورم) (اللهم اجعلنى اصول بک عند الضروره).
(به هنگام نیاز حاجتم را فقط از تو بخواهم) (و اسالک عند الحاجه).
(در زمان سختى و مسکنت تضرع و زارى نزد تو آورم) (و اتضرع الیک عند المسکنه).
(مرا به کمک خواستن از غیر خودت به هنگامى که ناچار شوم میازماى) (و لا تفتنى بالاستعانه بغیرک اذا اضطررت).
(و با خضوع و فروتنى به هنگام سوال کردن از دیگرى، در زمان فقر و احتیاجم، و به هنگام ترس، بردن تضرع و زارى در نزد غیر خویش، مرا آزمایش مکن) (و لا بالخضوع لسوال غیرک اذا افتقرت، و لا بالتضرع الى من دونک اذا رهبت).
(که اگر چنین کنم مستحق خذلان و منع نعمت و بى اعتنایى تو خواهم بود، اى مهربانترین مهربانان) (فاستحق بذلک خذلانک و منعک و اعراضک، یا ارحم الراحمین).
سپس امام علیه السلام دعا را چنین ادامه مى دهد: (بار خداوندا آنچه که شیطان به قلب و روح من القا مى کند، یعنى آرزوهاى طولانى گمان بد و حسادت را، ذکر عظمت خود، تفکر در قدرتت و تدبیر بر ضد دشمنت قرار ده) (اللهم اجعل ما یلقى الشیطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذکرا لعظمتک، و تفکرا فى قدرتک، و تدبیرا على عدوک).
(و آنچه بر زبانم جارى مى گردد از الفاظ زشت، سخن ناستوده، یا دشمنام عرضى و آبرویى، یا شهادت باطل، یا غیبت مومنى که در جلسه حضور ندارد، یا بدگوئى شخص حاضر و امثال اینها، همه را نطق و سخن به حمد خود، مبالغه در مدح و ثناى خویش، سعى در تمجیدت شکر نعمتت، اعتراف به احسانت و برشمردن نعمتهایت قرار ده) (و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش او هجر او شتم عرض او شهاده باطل او اغتیاب مومن غائب او سب حاضر و ما اشبه ذلک نطقا بالحمد لک، و اغراقا فى الثناء علیک، و ذهابا فى تمجیدک و شکرا لنعمتک، و اعترافا باحسانک و احصاء لمننک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۳۸۰-۳۶۳
«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ أوْسَعَ رِزْقِک عَلَی إذا کبرْتُ، وَ اقْوى قُوَّتِک فی إذا نَصِبْتُ، وَ لا تَبْتَلِینّی بِالکسَلِ عَنْ عِبادَتِک، وَ لا العَمى عَنْ سَبیلِک، وَ لا بِالتّعَرُّضِ لِخِلافِ مَحَبَّتِک، وَ لا مُجامَعَةِ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْک، وَ لا مُفارَقَةِ مَن اجْتَمَعَ إلَیک».
الجعل: بمعنى التصییر المتعدى الى مفعولین، و هماهنا المنصوبان بعده، اولهما: اوسع، و الثانى: الظرف اعنى «على»، و هو متعلق بمحذوف اى: کائنا على، لان مفعولى التصییر فى الاصل مبتدا و خبر، و الظرف اذا وقع خبرا لا یکون الا مستقرا.
و اذا: ظرف للفعل مضمن معنى الشرط، و ما قبلها هو الجواب فى المعنى، کما فى قولک: اکرمنى اذا جئتک.
و قول بعض القاصرین:«اذا» نصبت ظرفیه مجرده عن معنى الشرط ثانى مفعولى اجعل بمعنى صیر، الناصب لاوسع على انه الاول، خبط صریح، و کیف تقع اذا المنصوبه على الظرفیه ثانى مفعولى اجعل؟ و وقوعها مفعولا عند من زعمه یستلزم خروجها عن الظرفیه!.
و اما قوله بعد ذلک: او مجرده عن الظرفیه ایضا على تقدیر مضاف لاوسع لئلا یلزم الاخبار باسم الزمان عن اسم العین، فالتقدیر: اجعل وقت اوسع رزقک وقت کبرى، فهو تعسف شدید و تکلف ما علیه مزید، و لا داعى الیه اصلا.
اما اولا: فالقول بخروج «اذا» عن الظرفیه خلاف قول الجمهور.
قال ابن هشام: و الجمهور على ان «اذا» لاتخرج عن الظرفیه.
و قال الرضى: اخراج «اذا» عن الظرفیه قلیل.
و التخریج على الامور البعیده و الاوجه الضعیفه و ترک الوجه القریب و القوى، من الجهات التى یجب على المعرب احترازها.
و اما ثانیا: فالقائلون بخروجها عن الظرفیه انما قالوا به فى مواضع لم یظهر لهم کونها فیها ظرفا، فاحتاجوا الى القول بذلک، کوقوعها موقع المبتدا و الخبر او المفعول به او فى موضع جر، و لم یذهبوا الى خروجها عن الظرفیه فى کل موضع البته، حتى یحتاج الى التخریج علیه فى مثل هذه العباره المتعین فیها ظرفیها، فاى داع الى القول به؟ نسال الله الهدایه.
و القوه: هى تمکن الحیوان من الافعال الشاقه، و اضافتها الیه تعالى باعتبار خلقه سبحانه لها.
و نصب نصبا- من باب تعب تعبا-: اعیا.
و انما سال علیه السلام جعل اوسع الرزق علیه وقت الکبر، لیستغنى عن تکلف تحصیله و مشقه تدبیره فى الوقت المقتضى لضعف البنیه عن کثیر الحرکه، و سال جعل اقوى القوه فیه وقت الاعیاء، لیقاوم ما یوجبه الاعیاء من الضعف و انحلال القوى، و هو ظاهر.
و قوله:«لا تبتلینى» یروى بالجزم و بالنون الموکده و هى الاشهر.
و الکسل بالتحریک: وقوف الاعضاء و فتورها عن اعمالها، بسبب تحلل الروح و ضعفه و رجوعه الى الاستراحه.
و فى القاموس: الکسل: التثاقل عن الشىء و الفتور فیه، کسل کسلا- من باب تعب - فهو کسل و کسلان.
قال بعض العارفین: الکسل عن العباده من صفات الجاهل المحبوس فى سجن الطبیعه البشریه، و المغلول باغلال لواحق القوه الشهویه، و المصفود بصفاد عوارض القوى البدنیه، فهو ثقیل لا تحرکه ریح النشاط الى الدرجه العلیا، و لا تعرج به اریحیه العباده عن المرتبه الدنیا.
و المراد بالعمى هنا: الضلال و الغوایه، مستعار من عمى البصر بجامع عدم الاهتداء الى المطلوب.
سبیله تعالى: هو الطریق المستقیم الموصل الى معالم الحق و الهدى الناجى سالکه من التردى فى مهاوى الردى.
و تعرض للشى ء و تعرضه، یتعدى بالحرف و بنفسه، اى: تصدى له و طلبه، ذکره الازهرى و غیره.
و الخلاف: المخالفه، یقال: خالفه خلافا و مخالفه: اذا ذهب الى غیرها ذهب الیه.
و المراد بمحبته تعالى هنا: رضاه، و هو افاضه ثوابه و رحمته.
و المجامعه: مصدر جامعه على الامر اى: اجتمع معه و ساعده و شایعه علیه.
و تفرق الناس عن فلان: اعرضوا عنه و ترکوه، و لا یقال ذلک الا فیمن کان رئیسا فى دین او دنیا، لان التفرق عنه لا یکون الا بعد الاجتماع علیه.
و المراد بالمتفرقین عنه تعالى: المتفرقون عن امره و طاعته. کما ان المراد بالمجتمعین الیه: المجتمعون الى دینه و طاعته.
و عدى الاجتماع ب«الى» لتضمینه معنى الرکون، و هو السکون الى الشى ء و المیل الیه، و الله اعلم.
صال علیه یصول صولا: حمل وسطا.
قال ابن الاثیر فى النهایه فى حدیث الدعاء: و بک اصول اى: اسطو و اقهر و الصوله: الحمله و الوثبه.
و الضروره اسم من الاضطرار، و هو الاحتیاج و الافتقار الى الشىء، فالباء للاستعانه.
و سالت الله العافیه: طلبتها، و لم یذکر المفعول الثانى لان المراد ایقاع سئواله تعالى مطلقا.
و الحاجه: اسم من الاحتیاج.
و تضرع الى الله: خضع و تذلل، او تعرض لطلب الحاجه.
و المسکنه: الذل و الخضوع و القهر، و منه:«ضربت علیهم الذله و المسکنه»، و هى بهذا المعنى تجامع الغنى و الثروه، و تطلق على الفقر و قله المال و سوء الحال.
و اشتقاقها على المعنیین من السکون، لسکون صاحبها الى الناس. فان حملتها فى الدعاء على المعنى الاول کان المراد بالتضرع التذلل و الخضوع.
و ان حملتها على المعنى الثانى کان المراد به التعرض لطلب الحاجه.
و فتنه فتونا- من باب ضرب-: امتحنه.
و قال بعضهم: الفتنه: هى الضلال عن الحق بمحبه امر ما من الامور الباطله، و الاشتغال به عما هو الواجب من سلوک سبیل الله.
و على هذا فمعنى «لا تفتنى» لا تضلنى، کما قالوا: ربنا لا تضلنا. و لا شک ان الاستعانه بغیر الله سبحانه حال الاضطرار، و الخضوع لسئوال غیره عند الافتقار، و التضرع الى من هو دونه وقت الرهبه، من الضلال عن سبیل الحق، اذ کان ذلک التجاء فى جلب النفع و دفع الضرر الى من لا یملک لنفسه نفعا و لا ضرا و عدولا عمن بیده ازمه الامور القادر على کل مقدور، و لذلک حکم علیه السلام باستحقاق الخذلان و المنع و الاعراض منه تعالى، من حیث عدم استعداده لنفحات الله سبحانه بالتوجه الیه و الاعتماد علیه، بالتوجه الى غیره و اشتغال قلبه بسواه، و قد تقدم الکلام على هذا المعنى مبسوطا فى الروضه الثالثه عشره. و قوله:«الى من دونک» اى: من سواک، فدون بمعنى «سوى» الظرفیه التى هى بمعنى مکان الذى یدخله معنى العوض و البدل، او بمعنى «غیر» فهو خبرک «هو» محذوفا، او حال ل«ثبت» مضمرا، و التقدیر: الى الذى ثبت حاله کونه دونک، او بمعنى «تحت».
قال الجوهرى: دون نقیض فوق، و هو تقصیر عن الغایه.
او بمعنى «قدام» کانه قدامه تعالى فى المکان، و هو سبحانه وراءه، تعالى الله عن ذلک.
و قوله علیه السلام: فاستحق الفاء: للسببیه، و الفعل منصوب بعدها ب«ان» مضمره لوقوعه بعد النهى الصریح نحو:«و لا تطغوا فیه فیحل علیکم غضبى».
و الخذلان بالکسر: اسم من خذله- من باب قتل- اذا اهمله و ترک اعانته.
و منعه معروفه و منعه منعا: حرمه ایاه.
و اعرض عنه اعراضا: صد، و هو هنا مجاز عن الاستهانه به و السخط علیه، کقوله تعالى:«و لا ینظر الیهم»، و قد تقدم الکلام علیه، و الله اعلم.
اجعل: من الجعل بمعنى التصییر، و هو نقل الشى ء من حاله الى اخرى. قال صاحب المحکم: جعل الطین خزفا و القبیح حسنا: صیره ایاه.
و القى الشىء یلقیه القاء: طرحه و وضعه. و اصله ان یستعمل فى الاعیان کقوله تعالى:«و القى الالواح»، «فالقوا حبالهم»، ثم استعمل فى المعانى اتساعا، و منه قوله تعالى:«و القیت علیک محبه منى»، «سنلقى فى قلوب الذین کفروا الرعب»، و هو هنا کذلک.
و الروع بالضم: القلب، و قیل: سواده، و یطلق على الذهن و العقل.
و التمنى: تشهى حصول الامر المرغوب فیه، و حدیث النفس بما یکون و بما لا یکون، و التکذب، من منى یمنى اذا قدر، لان الکاذب یقدر الحدیث فى نفسه ثم یقوله، و منه: اهذا شى ء رویته او شى ء تمنیته؟ اى: اختلقته، و کل من هذه المعانى یحتمل ارادته هنا.
و التظنى: اعمال الظن، و اصله التظنن ابدل من احدى النونات یاء، و منه قولهم: لیس الامر بالتظنى و لا بالتمنى.
و الحسد: تمنى زوال نعمه المحسود الى الحاسد.
و الذکر: حضور المعنى فى النفس، ثم یکون تاره بالقلب و تاره باللسان، و لیس شرطه ان یکون بعد نسیان، و قد تقدم الکلام على بیان مراتبه فى الروضه الحادیه عشر.
و عظمته تعالى: عباره عن تجاوز قدره حدود العقول، حتى لا یتصور الاحاطه بکنهه و حقیقته.
و قال بعض العارفین: اعلم ان عظمه الحق تعالى صفه اضافیه ثابته، له تعالى بالقیاس الى اعتقاد العبد و تصوره و اثباته لغیره عز و جل وجودا، و الا فلیس لما سواه فى جنب وجوده تعالى وجود حتى یتصف بالعظمه بالقیاس الیه، لکن الانسان یتصور لنفسه بقوته الوهمیه وجودا مستقلا، و بواسطه وجوده الموهوم یثبت للعالم و افراده وجودا مستقلا، یقیس الیها وجود الحق فیصفه بالعظمه، ثم بقدر ما یظهر قصور وجوده و ضعفه و قصور الموجودات الامکانیه و ضعفها یزید فى نظره عظمه الحق.
و لهذا قیل: ان ظهور الانسان سبب خفاء الحق فى هذا العالم، فبقدر انکساره و افتقاره یظهر وجود الحق و عظمته و کبریائه.
و التفکر لغه: اعمال النظر فى الشىء، و اختلفت عباره العلماء فى تفسیره، و المرجع واحد.
قال الغزالى: حقیقه التفکر طلب علم غیر بدیهى عن مقدمات موصله الیه، کما اذا تفکر ان الاخره باقیه و الدنیا فانیه، فانه یحصل له العلم بان الاخره خیر من الدنیا، و هو یبعثه على العمل للاخره، فالتفکر سبب لهذا العلم، و هذا العلم، یقتضى حاله نفسانیه هى التوجه الى الاخره، و هذه الحاله تقتضى العمل لها، و قس على هذا، فالتفکر موجب لتنور القلب و خروجه عن الغفله، و اصل الجمیع الخیرات.
و قال المحقق الطوسى قدس سره: التفکر سیر الباطن من المبادى الى المقاصد، و هو قریب من النظر، و لا یرتقى احد من النقص الى الکمال الا بهذا السیر، و مبادوه الافاق و الانفس، بان یتفکر فى اجزاء العالم و ذراته، و فى الاجرام العلویه من الافلاک و الکواکب و حرکاتها و اوضاعها و مقادیرها و اختلافاتها و مقارناتها و تاثیراتها و تغییراتها، و فى الاجرام السفلیه و ترتیبها و تفاعلها و کیفیاتها و مرکباتها و معدنیاتها و حیواناتها، و فى اجزاء الانسان و اعضائه من العظام و الاعصاب و العضلات و العروق و غیرها مما لا یحصى کثره، و یستدل بها و بما فیها من المصالح و المنافع و الحکم على کمال الصانع و حکمته و علمه و قدرته و عدم ثبوت ما سواه، و بالجمله: التفکر فیما ذکر و نحوه من حیث الخلق و الحکمه و المصالح اثره العلم بوجود الصانع و قدرته، و من حیث تغیره و انقلابه و فنائه بعد وجود اثره الانقطاع عنه و التوجه بالکلیه الى الخالق الحق، انتهى.
و هو اعظم العبادات قدرا و اشرفها اثرا و افخمها رتبه و ارفعها درجه، و لذلک وقع الامر به فى مواضع کثیره من القرآن المجید، و وردت به اخبار عدیده عن سیدالمرسلین و اهل بیته الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین.
کقوله علیه السلام: تفکر ساعه خیر من عباده سبعین سنه.
و قول امیرالمومنین علیه السلام: التفکر یدعو الى البر و العمل به.
و قول الصادق علیه السلام: افضل العباده ادمان التفکر فى الله و فى قدرته.
و قول الرضا علیه السلام: لیس العباده کثره الصلاه و الصوم، انما العباده التفکر فى امر الله عز و جل، الى غیر ذلک.
و اعلم انه لیس المراد التفکر فى حقیقه ذاته و حقیقه قدرته و سرائر صفاته تعالى، فان معرفتها خارجه عن طوق البشر لا یصل الیها عقل و لا فکر، و التفکر فیها مود الى الضلال المبین و الالحاد فى الدین، بل المراد التفکر فى صنع الله و آثار قدرته، فان التفکر فیها و فى عظمتها یدل على عظمه الصانع الحق و کمال قدرته.
و مما یدل على ذلک ما روى عنه صلى الله علیه و آله. تفکروا فى الخلق و لا تتفکروا فى الخالق.
و ما روى عن ابى جعفر علیه السلام: ایاکم و التفکر فى الله، و لکن اذا اردتم ان تنظروا الى عظمته فانظروا الى عظیم خلقه.
فقوله علیه السلام:«و تفکرا فى قدرتک» اى: فى آثار قدرتک و آیاتها.
حکى الزمخشرى فى ربیع الابرار قال: قرب الى على بن الحسین علیه السلام طهوره فى وقت ورده، فوضع یده فى الاناء لیتوضا، ثم رفع راسه فنظر الى السماء و القمر و الکواکب، فجعل یفکر فى خلقها حتى اصبح و اذن الموذن و یده فى الاناء.
و حکى ذو النون المصرى قال: سمعت شخصا قائما وسط البحر و هو یقول: سیدى سیدى انا خلف البحور و الجزائر، و انت الملک الفرد بلا حاجب و لا زائر، من الذى انس بک فاستوحش، ام من ذا الذى نظر الى آیات قدرتک فلم یدهش، اما فى نصبک السماء ذات الطرائق، و بضمک الفلک فوق رووس الخلائق، و اجرائک الماء بلا سائق، و ارسالک الریح بلا عائق، ما یدل على فردانیتک، اما السماوات فتدل على منعتک، و اما الفلک فیدل على حسن صنعتک، و اما الریاح فنشر من نسیم برکاتک، و اما الرعود فتصوت بعظیم آیاتک، و اما الارض فتدل على عظیم حکمتک، و اما الانهار فتنفجر بعذوبه کلمتک، و اما الاشجار فتخبر بجمیل صنائعک، و اما الشمس فتدل على تمام بدائعک.
قوله علیه السلام: «و تدبیرا على عدوک» دبرت الامر تدبیرا: نظرت الى ما توول عاقبته، ماخوذ من الدبر و هو الاخر من کل شىء، لانه نظر فى دبر الامر. و هو قریب من التفکر، لان التفکر تصرف القلب بالنظر فى الدلیل، و التدبر تصرفه بالنظر فى العواقب.
و عداه ب«على» ایذانا بان التدبیر مستعل علیه لازم له لزوم الراکب لمرکوبه، کقولهم: هذا لک و هذا علیک.
و المراد بعدوه تعالى: المرض عن عبادته و المبغض لها و لمن تلبس بها من عباده، و هو من باب اطلاق الشىء على ما هو من لوازمه مجازا.
قوله علیه السلام:«و ما اجرى على لسانى من لفظه فحش» الى آخره، اسناد الاجراء الى الشیطان مجاز عقلى، من حیث انه سبب امر، کقولهم: بنى الامیر المدینه.
و الفحش بالضم: السىء و الردى، من القول.
و قال فى القاموس: الفحش عدوان الجواب، و منه: لا تکونى فاحشه لعائشه، انتهى.
و قال فى النهایه: قال صلى الله علیه و آله و سلم لعائشه: لا تقولى ذلک فان الله لا یحب الفحش، اراد بالفحش التعدى فى القول و الجواب، لا الفحش الذى هو من قذع الکلام وردیه.
و قیل: الفحش و الفحشاء: ما ینفر عنه الطبع السلیم و یستنقصه العقل المستقیم، قولا کان او فعلا.
و الهجر: یروى بالضم، و الفتح، و هو بالضم: الخنا، و القبیح و الفحش، من القول، و الاکثار من الکلام فیما لا ینبغى، اسم من اهجر فى منطقه یهجر اهجارا: اذا افحش، و کذلک اذا اکثر الکلام فیما لا ینبغى، و بالفتح: الهذیان.
یقال: هجر یهجر- من باب قتل- هجرا بالفتح: اذا خلط فى کلامه و هذى.
و شتمه شتما- من باب ضرب و قتل-: سبه.
و قیل الشتم: وصف الرجل بما فیه ازراء و نقص سیما فیما یتعلق بالنسب.
و عرض الرجل بالکسر: حسبه.
و قیل: خلیقته المحموده.
و قیل: ما یمدح به و یذم.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: العرض: موضع المدح و الذم من الانسان، سواء کان فى نفسه او فى سلفه او من یلزمه امره.
و قیل: هو جانبه الذى یصونه من نفسه و حسبه و یحامى عنه ان ینتقص و یثلب.
و قال ابن قتیبه: عرض الرجل: نفسه و بدنه لا غیر.
و قیل: هو ما یفتخر به من حسب او شرف، و قد یراد به الاباء و الاجداد.
و الشهاده: الاخبار بما قد شوهد اى: عن عیان، و هى اسم من المشاهده و هى الاطلاع على الشىء عیانا.
و الباطل ما لا یکون صحیحا باصله، و اضافه الشهاده الى الباطل اما بمعنى لام الاختصاص، او على حذف الجار و الایصال، کان الاصل شهاده على الباطل.
و اغتاب فلان فلانا: اذا ذکره بما یسووه و یکرهه من العیوب و کان فیه، فان لم یکن فیه فهو بهت و تهمه.
و فى العرف: ذکر الانسان المعین او بحکمه فى غیبته بما یکره نسبته الیه مما هو حاصل فیه، و یعد نقصا فى العرف بقصد الانتقاص و الذم، قولا او اشاره او کنایه تعریضا او تصریحا، فلا غیبه فى غیر معین کواحد مبهم من غیر محصور کاحد اهل البلد، بخلاف مبهم من محصور کواحد من المعینین کاحد قاضى البلد فاسق مثلا، فانه فى حکم المعین کما صرح به شیخنا البهائى قدس سره فى شرح الاربعین، و لا بذکر عیبه فى حضوره و ان کان آثما لایدائه لا بقصد الوعظ و النصیحه، و لا بذکر ما لیس فیه فانه بهتان و تهمه، و لا بذکر ما یکره و لا یعد نقصا، و لا بذکر عیبه لا لقصد الانتقاص، کذکره للطبیب لقصد العلاج و للسلطان لقصد الترحم.
فان قلت: ما فائده وصف المومن بالغائب؟ فان الاغتیاب هو ذکر الرجل بما یسووه فى غیبته، فلا یکون الا لغائب.
قلت: هو من باب التصریح بما علم ضمنا، و فائدته التنصیص على متعلق الاغتیاب.
تنبیهات:
الاول: الغیبه حرام للایات و الروایات و اجماع الامه، و قد عدت من الکبائر، و لو لم یرد فیها الا قوله تعالى:«و لا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا»، فانه مثل الاغتیاب باکل الانسان لحم انسان آخر مثله، ثم لم یقتصر على ذلک حتى جعله لحم الاخ، ثم لم یقتصر حتى جعله میتا، ثم جعل ما هو فى غایه الکراهه موصولا بالمحبه.
و قول نبیه صلى الله علیه و آله: ایاکم و الغیبه، فان الغیبه اشد من الزنا، الرجل یزنى فیتوب الله علیه و ان صاحب الغیبه لا یغفر له حتى یغفر صاحبه.
قال بعض علمائنا: ان المغتاب لما لم یکن معصوما ینبغى ان یکون له فى عیبه لنفسه شغل عن عیب الناس، و لو فرض انه خال عن العیوب کلها، فلینزه نفسه عن الغیبه التى هى من اقبح العیوب و من اعظم الکبائر.
قال شیخنا الشهید الثانى قدس سره: و العجب من علماء الزمان ان کثیرا منهم یجتنب کثیرا من المعاصى الظاهره من شرب الخمر و الزنا و غصب اموال الناس و نحوها، وهم مع ذلک یتعاطون الغیبه، و السبب فیه اما الغفله عن تحریمها و ماورد من الوعید علیها، و اما لان مثل ذلک من المعاصى لا یخل عرفا بمراتبهم و منازلهم من الرئاسات، لخفاء هذا النوع من المنکر على من یرومون المنزله عنده من اهل الجهالات، و لو رغبوهم فى الشراب او الزنا او غصب مال الغیر ما اطاعوه، لظهور فحشه عند العامه و سقوط منزلتهم، و لو استبصروا علموا ان لا فرق بین المعصیتین، بل لانسبه بین المعصیه المستلزمه للاخلال بحقه تعالى و بین ما یتعلق مع ذلک بحق العبد، خصوصا باعراضهم التى هى اجل و اشرف من اموالهم.
الثانى: کفاره الغیبه ان یندم المغتاب و یتوب و یتاسف على فعله لیخرج من حق الله اولا، ثم یستحل من اغتابه لیحله فیخرج عن مظلمته، و ذلک اذا امکنه الوصول الیه، و ینبغى ان یستحله و هو حزین متاسف نادم على فعله مستح مما ارتکبه، فان المرائى قد یستحل لیظهر من نفسه الورع، و فى الباطل لا یکون تائبا، فیکون قد قارف معصیه اخرى.
یدل على ذلک ما روى عن النبى صلى الله علیه و آله: من کانت لاخیه قبله مظلمه فى عرض او مال فلیستحللها منه، من قبل ان یاتى یوم لیس هناک دینار و لا درهم، یوخذ من حسناته فتزاد فى حسنات صاحبه، فان لم تکن له حسنات اخذ من سیئات صاحبه فتزاد على سیئاته.
و ان لم یمکنه الوصول اما لموت او لغیبه فلیستغفر له. یدل على ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: سئل النبى صلى الله علیه و آله ما کفاره الاغتیاب؟ قال: تستغفر الله لمن اغتبته کلما ذکرته.
و یستحب للمعتذر الیه قبول العذر، فان لم یقبل کان اعتذاره و تودده حسنه محسوبه له، و قد تقابل سیئه الغیبه فى القیامه.
و لا فرق بین اغتیاب الصغیر و الکبیر و الحى و المیت و الذکر و الانثى.
و لیکن الاستغفار و الدعاء له بحسب ما یلیق بحاله، فیدعو للصغیر بالهدایه، و للمیت بالرحمه و المغفره و نحو ذلک.
و لا یسقط الحق باباحه الانسان عرضه، لانه عفو عما لم یجب، کما ان لو اباح قذف نفسه لم یسقط حقه من الحد. و الظاهر انه تجب فى هذه الکفاره النیه کما فى سائر الکفارات.
الثالث: جوز العلماء الغیبه فى عشره مواضع: الشهاده، و النهى عن المنکر، و شکایه المتظلم، و نصح المستشیر، و جرح الشاهد و الراوى، و تفضیل بعض العلماء و الصناع على بعض، و غیبه المتظاهر بالفسق الغیر المستنکف على قول، و قیل: مطلقا، و قیل بالمنع مطلقا، و ذکر المشتهر بوصف ممیز له کالاعور و الاعرج مع عدم قصد الاحتقار و الذم، و ذکره عند من یعرفه بذلک بشرط عدم سماع غیره على قول، و التنبیه على الخطا فى المسائل العلمیه و نحوها بقصد ان لا یتبعه احد فیها.
ثم هذه الامور ان اغنى التعریض فیها فلا یبغد القول بتحریم التصریح، لانها انما شرعت للضروره، و الضروره تقدر بقدر الحاجه، و الله اعلم.
قوله علیه السلام:«او سب حاضر» السب: الشتم، سبه سبا من باب قتل.
قیل: اصله من السب بمعنى القطع، لان الساب یقطع المسبوب.
و قیل: من السبه بالضم و هى حلقه الدبر، کان الساب کشف بشتمه عوره المسبوب، و منه قیل للاصبع التى تلى الابهام: سبابه، لانها یشاربها عند السب.
قال بعضهم: و سب الحاضر ان یقول له مثلا: یا شارب الخمر، او یا آکل الربا، او یا ملعون، او یا خائن، او یا حمار، او یا کلب، او یا خنزیر، او یا فاسق، او یا فاجر، و امثال ذلک.
و سب الکندى رجلا فقال له: انت و الله ثقیل الظل مظلم الهواء جامد النسیم.
و تساب بدویان فقال احدهما لصاحبه: اراک و الله تعطس عن انف طالما جدع على الهوان، فقال له صاحبه و الله لئن تکف عنى شره لسانک و لم تستر عنى عوره کلمتک، لاصدعن صفاتک بمعول لاینبو عن مضربه، و لاحصدن راسک بمنجل لا ینشىء عن ماخذه فقال له الاول. لا تسعر نارنا و لا تطلب عوارنا، فان سفه الجاهل بلسانه و سفه اللبیب بیده، و کانى بک و قد وعیت منى کلاما یمنعک الشراب البارد، و یشمت بک الصادر و الوارد، و قل من تمرد على العافیه الا تمرد علیه البلاء، فانقلب عنه صاحبه مغیظا یهمهم.
روى ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى جعفر علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: سباب المومن فسوق، و قتاله کفر، و اکل لحمه معصیه، و حرمه ماله کحرمه دمه.
و عن ابى الحسن موسى علیه السلام فى رجلین یتسابان، قال: البادى منهما اظلم، و وزره و وزر صاحبه علیه ما لم یعتذر الى المظلوم.
قوله علیه السلام:«و ما اشبه ذلک» اشاره الى المذکور مما اجرى الشیطان على لسانه، یعنى ما ماثله فى الهجنه و الاثم، کالبهت و النمیمه و السعایه و الاستهزاء و التهمه و الروایه على المومن و الکذب الى غیر ذلک، فان کل ذلک مباین لمکارم الاخلاق و حسن الشیم، مناف لمقتضى الایمان و التقوى و الورع.
قوله علیه السلام:«نطقا بالحمد لک» النطق بالضم: اسم من نطق ینطق نطقا- من باب ضرب- اذا تکلم بصوت و حروف تعرف بها المعانى.
و المراد بالحمد هنا: الحمد اللغوى بدلاله النطق، و هو الوصف بالجمیل على جهه التعظیم باللسان، و قد براد به القول الاصطلاحى، و هو حمد اللسان و ثناوه على الحق تعالى بما اثنى به على نفسه على لسان انبیائه، فتکون اللام فیه للعهد.
و اغرق فى الشىء اغراقا: بالغ فیه و اطنب، و هو من اغرق الرامى فى القوس: اذا استوفى مدها.
قال الزمخشرى فى الاساس: اغرق الرامى النزع، و منه الاغراق فى القول و غیره، و هو المبالغه و الاطناب.
و الثناء بالمد قیل: هو وصف الشىء بمدح او ذم.
و قیل: خاص بالمدح.
و قیل: استعماله فى المدح اکثر من الذم.
و الحق انه عند الاطلاق لا ینصرف الا الى المدح، لقوله:
اذا اثنى علیک المرء یوما کفاه من تعرضه الثناء
و فى الحدیث: لا احصى ثناء علیک، انت کما اثنیت على نفسک.
و ذهب یذهب ذهابا بالفتح و ذهوبا: سار و مضى، ثم استعیر للاستغراق فى الشىء و التوغل و الامعان، کانه سار فیه و مضى و لم یقف.
و مجده تمجیدا: اعظمه و اثنى علیه بالشرف و الکرم.
و الشکر: عباره عن المعروف المقابل به النعمه، سواء کان باللسان او بالید او بالقلب.
و قیل: هو الثناء على المحسن بذکر احسانه.
و اعترف بالشى ء اعترافا: اقربه على نفسه.
و الاحسان: فعل ما ینبغى من الخیر.
و احصى الشىء احصاء: عده و حفظه.
و المنه: النعمه، و المراد باحصائها: حفظها عن الکفر بها، او الاعتداد بها صونا لها عن اهمال شکرها و عدم الالتفات الیها، و الا فنعمه الله تعالى لا تحصى، کما قال سبحانه: «و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها» و الله اعلم.
تنبیه:
الجعل المطلوب اعنى نقل السیئات المذکوره التى القاها الشیطان فى روعه و اجراها على لسانه الى الحسنات المطلوبه، اما بمحوها بالتوبه و اثبات الحسنات مکانها، او بتبدیل ملکاتها و دواعیها فى النفس بملکات الحسنات المذکوره بان یزیل الاولى و یاتى بالثانیه، او بان یثبت له بدل عقاب کل منها ثواب الحسنه المقابله لها، و بکل فسر قوله تعالى: «فاولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات»، و قد تقدم الکلام على ذلک فى آخر الروضه الثانیه.
