دعای بیستم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش هفتم)
بخش اول - بخش دوم - بخش سوم - بخش چهارم - بخش پنجم - بخش ششم - بخش هفتم - بخش هشتم - بخش نهم - بخش دهم
اللَّهُمَّ وَ أَنْطِقْنِی بِالْهُدَی، وَ أَلْهِمْنِی التَّقْوَی، وَ وَفِّقْنِی لِلَّتِی هِی أَزْکی، وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا هُوَ أَرْضَی.
اللَّهُمَّ اسْلُک بی الطَّرِیقَةَ الْمُثْلَی، وَ اجْعَلْنِی عَلَی مِلَّتِک أَمُوتُ وَ أَحْیا.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ مَتِّعْنِی بِالاقْتِصَادِ، وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَهْلِ السَّدَادِ، وَ مِنْ أَدِلَّةِ الرَّشَادِ، وَ مِنْ صَالِحِ الْعِبَادِ، وَ ارْزُقْنِی فَوْزَ الْمَعَادِ، وَ سلَامَةَ الْمِرْصَادِ.
اللَّهُمَّ خُذْ لِنَفْسِک مِنْ نَفْسِی مَا یخَلِّصُهَا، وَ أَبْقِ لِنَفْسِی مِنْ نَفْسِی مَا یصْلِحُهَا، فَإِنَّ نَفْسِی هَالِکةٌ أَوْ تَعْصِمَهَا.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی زبانم را به هدایت گویا ساز، و تقوا را بر قلبم الهام کن، و به پاکیزه‌ترین روشم توفیق ده، و مرا به کاری وادار که بیش از هر چیز به آن خشنودی.
الهی بهترین راه را پیش پایم گذار، و مرا بر آئین خود‌دار تا بر آن بمیرم و زنده شوم.
الهی بر محمد و آلش درود فرست، و مرا از نعمت میانه‌روی بهره مند فرما، و از اهل درستی و استقامت، و راهنمایان به خیر، و بندگان شایسته‌ات قرار ده، و نجات و رستگاری در قیامت، و رهیدن از کمینگاه عذاب نصیبم کن.
الهی از نفس من آنچه که موجب آزادی‌اش باشد برای خود بگیر، و آنچه را که موجب صلاح آن گردد برایم باقی بدار، زیرا که نفس من در معرض هلاکت است مگر اینکه تو او را حفظ کنی.
ترجمه آیتی
اى خداوند، زبانم به هدایت بگشاى و پرهیزگارى را به من الهام کن و مرا به هر کارى که پاکیزه تر است توفیق ده و به هر چه خشنودى تو در آن است برگمار.
اى خداوند، مرا به طریقت اعلى رهبرى کن و چنان کن که بر دین تو بمیرم و بر دین تو زنده شوم.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا از میانه روى بهره مند ساز و در زمره اهل صواب درآور. مرا از راهنمایان طریق حق قرار ده و در شمار بندگان صالح. در قیامت رستگارى را نصیب من فرماى و از آتش دوزخم در امان دار.
اى خداوند، هر خصلتى را که خلاص نفس من در آن نیست، از من بستان و هر خصلتى را که اصلاح نفس مرا سبب است براى من باقى گذار. زیرا نفس اگر تواش در امان خود ندارى هلاک شونده است.
ترجمه ارفع
خدایا به هدایت و راهنمایى گویایم کن و تقوى و پرهیزگارى را به من الهام کن و موفقم دار به روش و کردارى که پاکیزه تر است و وادارم کن بدانچه بیشتر مورد خشنودى توست.
الها مرا به نیکوترین کارها موفق دار و چنان کن که بر آئین تو بمیرم و بر آن زنده شوم.
پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و بهره مند کن به میانه روى و قرارم ده از محکم کاران و از راهنمایان به راه راست و درست و از بندگان شایسته ات و روزى ام کن رستگارى در روز قیامت و به سلامت گذشتن از کمینگاه آن روز را،
الها براى خود بگیر از نفس آنچه را که موجب نجات و خلاصى او گردد و به جاى گذار براى خودم از نفسم زیرا که نفس من هلاک شونده است مگر آنکه تو نگاهش دارى.
ترجمه استادولی
خدایا، و مرا به هدایت گویا ساز، و پرهیزگارى را در دلم انداز، و به پاکیزه ترین روش توفیق ده، و به خشننود کننده ترین رفتار وادار.
خدایا، مرا به نیکوترین و نمونه ترین راه ببر، و چنان کن که بر آیین تو زندگى کنم و بمیرم.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از میانه روى بهره مند ساز، و از درستکاران و از رهنمایان به راه راست و بندگان شایسته قرار ده، و مرا رستگارى در معاد، و سلامتى از کمین گاه (دوزخ) روزى کن.
خدایا، براى خود از من بستان آنچه را که رهاییم دهد، و از من برایم باقى بدار آنچه را که اصلاحم نماید، زیرا نفس من در شرف نابودى است مگر آن که تو نگاهش دارى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خداى من و زبانم را به هدایت گویا ساز و تعلیم خدا ترسى و تقوى مرا الهام کن و به آن عملى که نیکو و پاکیزه تر است موفق بدار و به کارى که رضا و خشنودى تو در آن بیشتر است برگمار.
پروردگارا مرا به نیکوترین راه که عدل و نیکوئى و راستى است ببر و در مرگ و زندگانى بر آئین خود (که دین اسلام و توحید است) بدار.
خدایا درود فرست بر محمد و آل او و مرا به خلق اقتصاد و میانه روى بهره مند ساز و از اهل صواب و صلاح و از راهنمایان طریق رشد و هدایت و از بندگان شایسته خود قرار ده و در روز قیامت و معاد فوز و سعادت نصیبم فرما و در فراخ راه (دین حق و شرع اسلام از فریب شیطان) سلامت بدار
پروردگارا براى آنکه نفسم همه کارش خالص براى تو شود آنچه از صفات و اعمال نفس ناشایسته است محو ساز و آنچه که شایسته است باقى گذار تا همیشه با خلوص و اشتیاق به راه رضاى تو شتابم) که نفس اماره مرا تا تو نگه ندارى و محافظتش نکنى هالک (و باطل الذات) است.
ترجمه سجادی
خداوندا و مرا به هدایت گویا کن و پرهیزکارى در دلم افکن و به پاکیزه ترین روش توفیق ده و به پسندیده ترین رفتار وادار.
خداوندا مرا به بهترین راه ببر و چنانم گردان که بر آئین تو بمیرم و زنده شوم.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا به میانه روى، بهره مند گردان و مرا از درستکاران و راهنمایان به راه راست و از بندگان شایسته قرار ده و رستگارىِ قیامت و رهایى از کمین گاه (دوزخ) را روزى ام فرما.
خداوندا براى خود از من، آنچه را که رهایى ام دهد، بگیر. و از من برایم، آنچه را که اصلاحم نماید، باقى گذار. زیرا نفسم هلاک شونده است، مگر آنکه تو حفظش نمایى.
ترجمه شعرانی
خدایا زبان مرا به هدایت گویا گردان و دل مرا با تقوى آمیزش ده
و به طریقتى هر چه نیکوتر برگمار و به کارى هر چه پسندیده تر وادار. خدایا مرا در بهترین راه سالک گردان که بر دین تو زنده باشم و بر دین تو بمیرم
خدایا درود بر محمد و خاندان او فرست و مرا از میانه روى برخوردار دار و پرهیزکار و راهنماى خیر و از بندگان شایسته قرار ده و رستگارى آخرت نصیب کن که از کمینگاه به سلامت گذرم
خدایا چیزى که جان مرا آلوده کند از من بستان تا پاک شوم و آنچه را موجب صلاح حال من است براى من بگذار زیرا که جان من در هلاکت افتد مگر تو نگاهش دارى.
ترجمه فولادوند
خدایا! مرا با منطق خویش گویا فرما و به آیین پرهیزگارى الهام بخش و مرا به هر کارى که پاکیزه ترست توفیق عنایت کن و به هر کارى که پسندیده تر است برگمار.
بار خدایا! مرا به راه هر چه والاتر رهنمون شو و چنان کن که بر آیین تو بمیرم و زندگى از سر گیرم.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا از میانه روى بهره مند فرماى و در زمره ى بندگان استوار دل قرار ده و جزء رهبران راه رشد رقم زن و در شمار بندگان نیکوکار خود وارد ساز و مرا رستگارى در معاد و سلامت از کمینگاه عذاب ارزانى فرماى.
اى خدا! هر خصلتى از نفس مرا که مانع رستگارى نفس من است از من بگیر و آنچه را که مایه ى صلاح آن است بر جاى گذار، چرا که نفس من اگر تواش نگاهبان نباشى در معرض هلاکت است.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا مرا به هدایت و راهنمائى (بدین حق) گویا فرما، و پرهیزکارى را به من الهام نما (در دل من انداز) و به روشى که پاکیزه تر (بهترین روشها) است توفیقم ده، و به کارى که (نزد تو) پسندیده تر است بگمارم
بار خدایا مرا به بهترین راه (دین حق: ولایت و دوستى ائمه ى معصومین علیهم السلام) ببر (راهنمائى فرما) و چنانم گردان که بر دین تو (اسلام) بمیرم و (در قبر و قیامت) زنده گردم
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به میانه روى بهره مند گردان (که در گفتار و کردار از حد تجاوز نکرده تقصیر ننمایم) و مرا از درستکاران و راهنمایان به خیر و نیکى و از بندگان شایسته بگردان، و رستگارى در قیامت و رهائى از دوزخ را روزیم فرما (مراد از مرصاد «کمینگاه» در اینجا دوزخ است براى آنکه نگهبانان آن در آنجا چشم به راه کفاراند براى عذاب و کیفر)
بار خدایا براى خود از نفس من بهره اى که آن را (از عذاب) برهاند بگیر (قرار ده) و آنچه آن را به صلاح و سازگارى آورد براى من بگذار، زیرا نفس من تباه شونده است (از عذاب رهائى نمى یابد) جز آنکه تو آن را (از هر پیشامدى) نگاهدارى (مترجمین و شارحین صحیفه معنى این جمله را به اختلاف بیان کرده اند، و شاید نزدیکتر به مراد امام علیه السلام همین معنى باشد که ما بیان نمودیم، و الله اعلم بمقاصد اولیائه).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ وَ أَنْطِقْنِی بِالْهُدَى وَ أَلْهِمْنِی التَّقْوَى وَ وَفِّقْنِی لِلَّتِی هِی أَزْکى وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا هُوَ أَرْضَى
اَللَّهُمَّ اسْلُک بِی الطَّرِیقَةَ الْمُثْلَى وَ اجْعَلْنِی عَلَى مِلَّتِک أَمُوتُ وَ أَحْیا
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ مَتِّعْنِی بِالاِقْتِصَادِ
وَ اجْعَلْنِی مِنْ أَهْلِ السَّدَادِ وَ مِنْ أَدِلَّةِ الرَّشَادِ وَ مِنْ صَالِحِ الْعِبَادِ وَ ارْزُقْنِی فَوْزَ الْمَعَادِ وَ سلاَمَةَ الْمِرْصَادِ»:
"الهى مرا به هدایتت گویا و به تقوا ملهم و به آنچه پاکیزه است موفق بدار، و به کارى که پسندیده تر است بگمار، بارالها مرا به بهترین راه که همان راه انبیا و امامان است ببر، و بگذار بر آئین سعادتبخش تو بمیرم و وارد محشر شوم.
بارالها بر محمد و آل محمد دورد فرست و مرا به میانه روى و دورى از افراط و تفریط بهره مند کن،و از گروه درستکاران و راهنمایان به هدایت، و بندگان شایسته قرار ده، و رستگارى و فوز روز واپسین و سلامت از کمینگاه روزیم فرما".
«اَللَّهُمَّ خُذْ لِنَفْسِک مِنْ نَفْسِی مَا یخَلِّصُهَا وَ أَبْقِ لِنَفْسِی مِنْ نَفْسِی مَا یصْلِحُهَا فَإِنَّ نَفْسِی هَالِکةٌ أَوْ تَعْصِمَهَا»:
"الهى از نفسم براى خود برگزین آنچه را که باعث خلاصش از هوا وهوس و وساوس شیطانى و عذاب الیم آخرت گردد،و برایم باقى گذار آنچه را که صلاح دنیا و آخرتش باشد، زیرا نفسم در معرض هلاکت است مگر این که عنایت و لطف تو او را نگاه دارد".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و انطقنى بالهدى. و الهمنى التقوى. و وفقنى للتى هى ازکى. و استعملنى بما هو ارضى».
بار خدایا، گویا گردان مرا به راه راست. و ملهم گردان مرا به پرهیزکارى. و توفیق ده مرا به طریقه اى که آن پاکیزه ترین طرق است. و به کاردار مرا به چیزى که پسندیده ترین چیزهاست.
«اللهم اسلک بى الطریقه المثلى. و اجعلنى على ملتک اموت و احیا».
المثلى: تانیث الامثل. یقال: فلان امثل بنى فلان، اى: افضلهم و ادناهم الى الخیر. و اماثل القوم: خیارهم. و الطریقه المثلى: السبیل الاقوم.
(یعنى:) بار خدایا، ببر مرا به راهى که بهترین راههاست- که آن راه مستقیم ملت اسلام است. و بگردان مرا بر حالى که بر دین تو بمیرم و بزیم.
«اللهم صل على محمد و آله. و متعنى بالاقتصاد. و اجعلنى من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالحى العباد. و ارزقنى فوز المعاد، و سلامه المرصاد».
الاقتصاد: افتعال من القصد بمعنى العدل. اى: الطریق الوسط.
و السداد- بالفتح-: الاستقامه. و الرشاد: خلاف الغى.
و المرصاد هو الطریق. و منه قوله تعالى: (ان ربک لبالمرصاد)، اى: بالطریق الذى ممرک علیه. قاله الهروى.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و برخوردارى ده مرا به راه راست رفتن. و بگردان مرا از اهل صواب و نیکوکاران، و از آن کسانى که راه نماینده باشند به راستى، و از بندگان نیک که به صلاح آراسته باشند. و روزى کن مرا رستگارى در روز معاد، و سلامتى از آنجایى که گذرگاه مردم است و از او مى گذرند در روز جزا.
«اللهم خذ لنفسک من نفسى ما یخلصها، و ابق لنفسک من نفسى ما یصلحها. فان نفسى هالکه او تعصمها».
اى: اجعل نفسى خالصه من شوائب المنقصه و اجعلها خالصا لنفسک.
و اطلاق النفس من باب المشاکله، و هى ذکر الشىء بلفظ غیره لوقوعه فى صحبته، کقوله تعالى: (و جزاء سیئه سیئه مثلها).
و فى بعض النسخ: «خذ لنفسى من نفسى و ابق لنفسى من نفسى».
و لفظه «او» فى «او تعصمها» بمعنى الى ان او الا ان.
یعنى: بار خدایا، نفس مرا بگردان خالص و پاک از عیبها و نقصانها و بگیر او را از براى خود آنچه او را به اصلاح آورد. زیرا که نفس من هالک است تا آنکه نگاه دارى تو او را- یا: مگر آنکه نگاه دارى او را.
شرح صحیفه (مدرسی)
اى خداى من به نطق در آور مرا به راستى و درستى و الهام نما بر من تقوى و پرهیزگارى را و توفیق بده مرا از براى آن امورى که پاکتر است و وادار مرا به فعلى که بیشتر است رضاى تو در آن.
اللغه:
المثلى: تانیث الامثل نحو افضل و فضلى، به معنى خوبى.
شرح:
اى خداى من بران مرا به راه خوب و بگردان مرا که بر ملت تو بمیرم و زندگانى نمایم.
اللغه:
تمتیع: انتفاع دادن.
اقتصاد: میانه روى نمودن.
سداد: صواب و حق.
مرصاد: راه.
شرح:
یعنى اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و نفع ده تو مرا به میانه روى و اعتدال و بگردان تو مرا از اهل صواب و حق و از ادله رشاد یعنى راه نماهاى خیر و حق و از بندگان خوبان و روزى نما تو مرا رسیدن خوبى معاد و سلامت صراط اى خداى من بگیر از براى قرب و رضاى تو از من چیزهائى که پاک و خالص کند مرا و بگذار از براى من از من آنچه را که اصلاح کند نفس مرا پس به درستى که نفس من هلاک شونده است مگر اینکه تو حفظ نمائى مرا.
تنبیه:
قوله «خذ لنفسک» از براى او احتمالاتى ذکر نموده اند لکن انسب معانى که در بدو امر در اذهان صافیه آید که ذکر شد زیرا که در انسان قوائى سپرده شده از جنود خیر و شر و همیشه مابین آنها نزاعست و غرض امام (ع) آن است که جنود شریه از او برداشته شود از جهت قرب به او خیر و خیر را باقى دارد در او از براى اصلاح خود.
تتمه:
مرصاد، ظاهر قنطره باشد. روایت شده از جناب رسول خدا صلى الله علیه و آله که فرمودند: که خبر داد مرا جبرئیل (ع) به درستى که خدائى که نیست خدائى به غیر از او زمانى که جمع مى نماید خلق اولین و آخرین را از براى حساب آورده مى شود جهنم در محشر کشیده مى شود به هزار لجام هر لجامى را مى کشد هزار ملک غلاظ و شداد و از جهنم نعره و صیحه و فریادى هست اگر خداوند تاخیر حساب خلایق نمى انداخت، هلاک مى شدند تمام اهل محشر پس بیرون مى آید از جهنم دودى که احاطه کند بر اهل محشر از خوبان و بدان نیست مخلوقى از خلایق از ملک مقرب و نبى مرسلى مگر اینکه ندا کند اى خداى من نجات ده تو مرا و تو ندا مى کنى اى خداى من امت من امت من.
پس مى گذارد بر آن جهنم قنطره که باریکتر است از مو و برنده تر است از شمشیر بر آن جهنم گذارده مى شود سه قنطره اول بر آن است امانت.
دوم بر آن است نماز، سیم بر آن است خداى رب العالمین ناس را تکلیف نماید به ممر بر آن و عبور از آن و حبس مى نماید ایشان را رحم و امانت پس اگر نجات یافتند از آن حبس مى نماید ایشان را نماز پس اگر نجات یافتند از آن خواهند واصل شد به رحمت حضرت رب العزه این است معنى قول حضرت احدیت ان ربک لبا لمرصاد و مردمان بر صراط ثابتند بعضى از ایشان قدم ایشان مى لغزد از صراط و بعضى ثابت ملائکه در اطراف صراط ندا کنند یا حکیم یا کریم عفو نماى و درگذر از مردم به فضل تو سالم نگهدار مردم را و ناس مى ریزند در جهنم مانند پروانه اگر کسى نجات یابد سبب رحمت خداى تبارک و تعالى نظر مى نماید به سوى جهنم و مى گوید حمد خدائى را سزا است که نجات داد مرا از تو بعد از یاس به فضل خود.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
آنگاه ادامه داده و مى گوید: (بار خداوندا زبانم را به هدایت گویا ساز و راه و رسم تقوا را به من الهام فرما) (اللهم و انطقنى بالهدى، و الهمنى التقوى).
(و مرا به خصلت و راه و روشى که پاکیزه تر است موفق بدار) (و وفقنى للتى هى ازکى).
(و به کارى که پسندیده تر است بگمار) (و استعملنى بما هو ارضى).
(بار خداوندا مرا به راهى که بهترین راه است روانه ساز، و بر آئین خود که بهترین آئین است مرا چنان دار که بر آن بمیرم و بر آن زندگى کنم) (اللهم اسلک بى الطریقه المثلى، و اجعلنى على ملتک اموت و احیى).
در یازدهمین فراز از این دعا امام علیه السلام بخش دیگرى از خواسته ها را در پیشگاه خداوند عرضه مى داشته مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از نعمت اعتدال و میانه روى بهره مند فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و متعنى بالاقتصاد).
(مرا در زمره ى خیرخواهان، کسانى که دلیل رشد و هدایت دیگرانند و از بندگان صالح قرار ده) (و اجعلنى من اهل السداد، و من ادله الرشاد، و من صالحى العباد).
(رستگارى روز واپسین و سلامت در کمینگاه عذاب را روزیم فرما) (و ارزقنى فوز المعاد و سلامه المرصاد).
(بار خداوندا از نیروهاى نفس من براى خودت آن مقدار نگهدار که آن را خالص سازد، و از خودم براى خودم آن مقدار بگذار که آن را اصلاح نماید، چرا که نفس من در معرض هلاکت است مگر اینکه تو نگاهش دارى) (اللهم خذ لنفسک من نفسى ما یخلصها، و ابق لنفسى من نفسى ما یصلحها، فان نفسى هالکه او تعصمها).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۳۹۴-۳۸۴
«اللّهُمَّ وَ أنْطِقْنی بِالهُدى، و ألْهمْنی التّقْوى، وَ وَفِّقْنی لِلّتی هِی أزْکى، وَ اسْتَعْمِلْنی بما هُوَ أرْضى، اللّهُمَّ اسْلُک بِی الطَّریقَةَ المُثْلى، وَ اجْعَلْنی عَلى مِلَّتِک أَموتُ و أحیا».
الهدى هنا: بمعنى البیان و الحجه بقرینه الانطاق.
و المراد بالبیان: اظهار المقصود بابلغ لفظ، و بالحجه: الکلام المستقیم. و قیل: البیان: اخراج الشىء عن حیز الاشکال الى حیز التجلى، و الحجه: البرهان.
قال الفیومى فى المصباح: الهدى: البیان.
و قال الزمخشرى فى الفائق و ابن الاثیر فى النهایه: فى حدیث محمد بن کعب: بلغنى ان عبدالله بن ابى سلیط قال لعبد الرحمن بن زید بن حارثه- و قد اخر صلاه الظهر-: اکانوا یصلون هذه الصلاه الساعه؟ قال: لا و الله، فما هدى مما رجع، اى: فما بین و ما جاء بحجه مما اجاب، انما قال: لا و الله، و سکت، و المرجوع: الجواب، فلم یجى بجواب فیه بیان و حجه لما فعل من تاخیر الصلاه، و هدى بمعنى بین فى لغه اهل الغور، یقولون: هدیت لک بمعنى بینت لک، و یقال: بلغتهم نزلت «او لم یهدلهم» انتهى.
و یصح حمله على الهدى بمعنى الدلاله على ما یوصل الى المطلوب، او سلوک طریق یوصل الى المطلوب، و الاول اظهر.
و الالهام: ان یلقى الله فى نفس العبد امرا یبعثه على الفعل او الترک بطریق الفیض، و هو نوع من الوحى یخص الله به من یشاء من عباده.
و التقوى فى اللغه: الاتقاء، و هو اتخاذ الوقایه، و فى العرف: هى الاحتراز بطاعه الله عن عقوبته.
و قال بعض العلماء هى بحسب العرف الشرعى تعود الى خشیه الحق سبحانه، المستلزمه للاعراض عن کل ما یوجب الالتفات عنه من متاع الدنیا و زینتها، و تنحیه ما دون وجهه القصد.
قال بعض العارفین: ان خیرات الدنیا و الاخره جمعت تحت لفظه واحده و هى التقوى، انظر الى ما فى القرآن الکریم من ذکرها، فکم علق علیها من خیر، و وعدلها من ثواب، و اضاف الیها من سعاده دنیویه و کرامه اخرویه. و لنذکر من خصالها و آثارها الوارده فیه اثنتى عشره خصله:
الاولى: المدحه و الثناء، قال الله تعالى:«و ان تصبروا و تتقوا فان ذلک من عزم الامور».
الثانیه: الحفظ و الحراسه، قال تعالى:«و ان تصبروا و تتقوا لا یضرکم کیدهم شیئا».
الثالثه: التایید و النصر، قال تعالى:«ان الله مع الذین اتقوا».
الرابعه: النجاه من الشدائد و الرزق الحلال، قال تعالى:«و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب».
الخامسه: صلاح العمل، قال تعالى:«یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و قولوا قولا سدیدا یصلح لکم اعمالکم».
السادسه: غفران الذنوب، قال تعالى:«و یغفر لکم ذنوبکم».
السابعه: محبه الله تعالى: قال تعالى:«ان الله یحب المتقین».
الثامنه: قبول الاعمال، قال الله تعالى:«انما یتقبل الله من المتقین».
التاسعه: الاکرام و الاعزاز، قال تعالى:«ان اکرمکم عند الله اتقاکم».
العاشره: البشاره عند الموت، قال تعالى:«الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشرى فى الحیاه الدنیا و فى الاخره».
الحادیه: عشره: النجاه من النار، قال تعالى:«ثم ننجى الذین اتقوا».
الثانیه عشره: الخلود فى الجنه، قال تعالى «اعدت للمتقین».
فقد ظهر لک ان سعاده الدارین منطویه فیها و مندرجه تحتها، و هى کنز عظیم و غنم جسیم، و خیر کثیر و فوز کبیر، انتهى.
قوله علیه السلام:«و وفقنى للتى هى ازکى» اى: للحاله او الخصله او السیره التى هى ازکى الحالات او الخصال، او السیر، اى: انماها و اکثرها ثوابا او اطهرها او اصلحها، من زکى المال یزکو زکاء اى: نمى و زاد، و منه الزکاه الشرعیه، لانها سبب یرجى به الزیاده و البرکه. او من زکى الرجل یزکو: اذا طهر، و منه:«نفسا زکیه». او من زکى اى: صلح، و منه:«خیرا منه زکاه» اى: صلاحا.
انما لم یذکر الموصوف لما فى ابهامه بحذفه من الفخامه التى لا توجد مع ایضاحه، فانک ایما قدرت من الحاله او الخصله او السیره، لم تجد مع الاثبات ذوق البلاغه التى تجده مع الحذف، لما فیه من عموم الاعتبار و ذهاب الوهم کل مذهب.
قوله علیه السلام:«و استعملنى بما هو ارضى» اى: للعمل الذى هو اشد ارضاء لک، او اعظم الاعمال المرضیه عندک.
فان قلت: استعمال «ارضى» فى کل من هذین المعنیین غیر قیاسى.
اما الاول فلانه بناء ل«افعل» التفضیل من ذى الزیاده، و قیاسه انما یکون من الثلاثى.
و اما الثانى، فلانه بمعنى المفعول، و قیاسه للفاعل.
قلت: اما الاول فقد ذهب سیبویه امام الصناعه الى قیاسه من باب افعل مع کونه ذا زیاده.
قال نجم الائمه: و یویده کثره السماع، کقولهم: هو اعطاهم للدینار و اولاهم للمعروف، و انت اکرم لى من فلان، و هو کثیر.
قال: و مجوزه قله التغییر، لانک تحذف منه الهمزه و ترده الى الثلاثى ثم تبنى منه افعل التفضیل، فتخلف همزه التفضیل همزه الافعال.
و اما الثانى فوقوعه فى کلامه علیه السلام یکفى فى تجویز هذا الاحتمال، و لا یحتاج فیه الى السماع من غیره قطعا، فانه علیه السلام افصح العرب فى زمانه.
قوله علیه السلام:«و اسلک بى الطریقه المثلى» اى:الفضلى، تانیث الامثل بمعنى الافضل.
یقال: مثل مثاله فهو مثیل ککرم کرامه فهو کریم، اى: فضل من باب قتل: فضلا فهو فاضل.
و فسر قوله تعالى:«و یذهبا بطریقتکم المثلى» اى: بمذهبکم الذى هو افضل المذاهب. و منه: اشد الناس بلاء الانبیاء ثم الامثل فالامثل اى: الاشرف فالاشرف و الاعلى فالاعلى فى الرتبه و المنزله.
و المراد بالطریقه المثلى: سبیل الحق الموصله الیه تعالى، التى تطابقت على الهدایه الیها السنه الرسل و الاولیاء.
و قیل: هى السیره المختصه بالسالکین الى الله تعالى مع قطع المنازل و الترقى فى المقامات.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى جعفر علیه السلام فى قول الله تعالى: «و ان لو استقاموا على الطریقه لاسقیناهم ماء غدقا» یقول: لاشربنا قلوبهم الایمان، و الطریقه هى ولایه على بن ابى طالب و الاوصیاء علیهم السلام.
قوله علیه السلام:«و اجعلنى على ملتک اموت و احیا».
المله: الدین، و قیل: هى معظم الدین و جمله ما جاء به الرسل.
و قیل: هى ما شرع الله لعباده على السنه الانبیاء علیهم السلام، و تستعمل فى جمله الشرائع لا فى آحادها، ثم اتسعت فاستعملت فى المله الباطله ایضا، فقیل: مله الکفر.
و حرف الاستعلاء موذن بالثبات اى: ثابتا على ملتک، و هو متعلق باموت و احیا على طریق التنازع. و تقدیمه للتخصیص، اى: على ملتک لا على غیرها، مع ما فیه من الاهتمام و رعایه السجع. و قدم الموت للاهتمام به، لان اقوى الناس داعیا الى العمل من نصب موته بین عینیه، مع رعایه السجع.
و المراد بالحیاه ما قبل الموت و ما بعده، و الله اعلم.
الاقتصاد: افتعال من القصد بمعنى العدل، و هو التوسط فى الامور بین الافراط و التفریط.
قال الزمخشرى فى الاساس: قصد فى معیشته و اقتصد و قصد فى الامر: اذا لم یجاوز فیه الحد و رضى بالتوسط، لانه فى ذلک یقصد الاسد. و هو على القصد و على قصد السبیل: اذا کان راشدا. و له طریق قصد و قاصده، خلاف قولهم: طریق جور و جائره انتهى.
و قد علمت فیما سبق ان الوسط الحق، الذى لا میل له الى احد الجانبین من الافراط و التفریط، هو الصراط المستقیم و الطریق القصد التى اخذ الله على العباد سلوکها، فالمراد بالاقتصاد: سلوک الطریق القصد فى العقائد و الاقوال و الافعال کما تقدم بیانه.
و کثیرا ما یستعمل الاقتصاد خاصا فى التوسط فى الانفاق بین الاسراف و التقتیر، و منه: ما عال من اقتصد.
و هو من الامور التى نص الله سبحانه علیها بقوله: «و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما»، و لو حمل على هذا المعنى هنا لم یکن بعیدا، الا ان الاعم هو الاتم.
و السداد بالفتح: الصواب من القول و الفعل، و اسد الرجل بالالف: جاء بالسداد، و سد یسد- من باب ضرب- سدودا: اصاب فى قوله و فعله فهو سدید.
و الادله: جمع دلیل، و هو فعیل من دله على الطریق: اذا هداه الیه و ارشده له.
و الرشاد و الرشد بالضم و الرشد بالتحریک: الهدى، و الاستقامه، و الصواب.
و لما کانت الامور المعقوله لا یهتدى لطریق الحق منها الا باستاذ مرشد یهدى المسترشد الیها و یعرفه رشادها، و کان العارفون بالله هم ادله هذه الطریق و المرشدین الیها، سال علیه السلام ان یجعله منهم.
و الصالحون من العباد: هم المتصفون بالصلاح، و هو الخیر و الصواب.
و قال الزجاج: الصالح: هو الذى یودى الى الله ما افترض علیه و یودى الى الناس حقوقهم.
و الفوز: النجاه، و الظفر بالبغیه.
و المعاد: الاخره لعود الخلق الیها، و المرجع و المصیر، فهو بالمعنى الاول ظرف، و بالمعنى الثانى مصدر میمى، و کلا المعنین محتمل هنا.
و المرصاد- کالمنهاج- المکان الذى یرصد فیه من الطریق.
یقال: رصدته رصدا- من باب قتل-: اذا قعدت له على الطریق تترقبه، و منه: ارصدت له العقوبه: اذا اعددتها له، و حقیقته جعلتها على طریقه کالمترقبه له. و المراد بالمرصاد هنا: اما جهنم اعاذنا الله تعالى منها، کما قال تعالى «ان جهنم کانت مرصادا للطاغین مابا»، سمیت بذلک لان خزنتها یرصدون الکفار فیها للعذاب، و هى مابهم، او لان خزنه الجنه یرصدون المومنین و یستقبلونهم عندها، لان جوازهم علیها، لقوله تعالى:«و ان منکم الا واردها»، و هى ماب الطاغین، و لهذا قال الحسن و قتاده: طریقا و ممرا الى الجنه.
و اما المشار الیه بقوله تعالى:«و ان ربک لبالمرصاد».
قیل: هو تمثیل لعدم الاعمال و انه لا یفوته تعالى شىء من اعمال العباد، لانه یسمع و یرى جمیع اقوالهم و افعالهم، کما لا یفوت من هو بالمرصاد.
قیل لاعرابى: این ربک؟ قال: بالمرصاد، و لیس یرید به المکان.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز: انا لک بالمرصد و بالمرصاد اى: لا تفوتنى، و منه:«ان ربک لبالمرصاد».
و فى نهج البلاغه من کلام امیرالمومنین علیه السلام: و لئن امهل الله الظالم فلن یفوت اخذه، و هو له بالمرصاد على مجاز طریقه، و بموضع الشجار من مساغ ریقه.
و عن ابى عبدالله علیه السلام فى قوله تعالى: «ان ربک لبالمرصاد» قال: قنطره على الصراط لا یجوزها عبد بمظلمه عبد.
و عن ابى جعفر علیه السلام: یوضع على جهنم صراط ادق من الشعر و اقطع من السیف، علیه ثلاث قناطر: الاولى علیها الامانه و الرحم، و الثانیه علیها الصلاه، و الثالثه علیها رب العالمین لا اله غیره، «و فى روایه: عدل رب العالمین»، فیکلفون الممر علیها فتحبسهم الامانه و الرحم، فان نجوا منها حبستهم الصلاه، فان نجوا منها کان المنتهى الى رب العالمین جل ذکره، و هو قوله تبارک و تعالى: «ان ربک لبالمرصاد». و الحدیث طویل اخذنا منه موضع الحاجه.
قیل: یمکن ان یکون المعنى اجعل حصه من نفسى متعلقه بجنابک المقدس، لیکون ذلک سببا لخلاص نفسى، و ایق منها ما یکون فیه صلاحها، فان الخلاص قد یکون مع عدم الصلاح، انتهى.
و قیل: المعنى اصطف من اعمال نفسى ما یخلصها من سخطک، و ابق لها من مساعیها ما یکون به صلاحها.
و قیل: معناه افعل بى ما یوجب نجاه نفسى و خلاصها، من نفع او ضرر او فقر او غنى او موت او حیاه، و ان کرهت بعض ذلک، و ابق لى من الاعمال الصالحه ما یوجب صلاح نفسى و وفقنى له.
و قیل یحتمل ان یکون المراد بقوله علیه السلام: «خذ لنفسک من نفسى ما یخلصها» ففى الاعمال السیئه و الاخلاق الذمیمه التى یکون نفیها سببا لخلوص النفس من الشوائب او خلاصها من العذاب، فیکون قوله: «لنفسک» اى: لاجل القرب منک. و یحتمل ان یکون المراد به اصطفاء الاعمال الصالحه و الاخلاق الکریمه، التى تکون سببا لخلوص نفسى او خلاصها، فیکون قوله: «لنفسک» اى: لاجل رضاک. و لا یخفى بعد الاحتمال الاول.
هذا ما انتهى الینا من اقوال الاصحاب فى حل هذه العباره من الدعاء.
و الذى یخطر بالبال على وجه الاحتمال، انه لما کانت النفس مکلفه بالقیام بامرین:
احدهما: لله تعالى، و هو و سبب نجاتها و خلاصها من سخطه و عذابه تعالى.
و الثانى: للنفس، و هو مالا بدلها منه من امر معاشها.
سال علیه السلام ان یجعل نفسه قائمه بما هو لله تعالى و هو سبب خلاصها، و لما کان هذا المعنى یوجب استغراق النفس فیه، بحیث لا یمکنها الاشتغال معه بغیره و لا التوجه و الالتفات الى امر آخر، سال ثانیا ان یبقى لنفسه من نفسه مما لابد لها منه مقدار ما یکون فیه صلاحها، کى لا تکل و تحسر عن القیام بما هو لله، و لا تاشر و تبطر فتشتغل بغیر ما هو لله، فیکون اشتغالها به فى الحقیقه عائدا الى الامر الاول و فى ذلک صلاحها، و الله اعلم بمقاصد اولیائه.
و یوید هذا المعنى الاخیر ما فى نسخه اخرى: «و ابق لنفسک من نفسى»، اذ کان ما یصلح النفس على هذا الوجه عائدا الیه سبحانه.
و الفاء من قوله: «فان نفسى»: للسببیه، بمعنى اللام.
و هالکه: اى غیر ناجیه.
قیل: الهلاک فى الاصل: انتهاء الشىء الى الفساد.
و قال امین الاسلام ابوعلى الطبرسى: اصل الهلاک: الضیاع، و هو مصیر الشى ء بحیث لا یدرى این هو، و لهذا یقال للکافر: هالک و للمیت هالک و للمعذب هالک.
و فى القاموس: الهالکه: النفس الشرهه، اى: الشدیده الحرص.
و اراده هذا المعنى هنا صحیح.
و او: بمعنى الا الاستثنائیه، و «ان» مضمره بعدها، و هى الناصبه للفعل.
و المعنى: الا ان تعصمها، اى: تقیها و تحفظها فلا تکون هالکه.
و ان و الفعل موول بمصدر معطوف على مصدر متصید من اسم الفاعل المتقدم، اى: لیکونن هلاک لنفسى او عصمه منک لها، و الله اعلم.
