تدوین حدیث در میان برخی مذاهب اسلامی
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
مراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات درباره آن در قرن اول هجری به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اتفاق نظر یافتند که در دو مکتب عمده حدیث‌نگاریِ اهل سنت و شیعه امامیه تبلور و بسط یافت. اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه) و مذهب اباضیه (شاخه‌ای از خوارج) نیز به منظور صورت‌بندی آموزه‌ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب، گذشته از رجوع به منابع حدیثیِ موجود، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می آید.
آثار حدیثی زیدیه
زید بن علی بن حسین که زیدیه او را امام و جانشین پدرش امام سجاد علیه السلام می دانند، در دوره آغاز شکل گیری تدوین حدیث می زیست و از نخستین مدونان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی، نمی توان او را نخستین تدوین کننده حدیث دانست. در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد.[۱]
مهمترین و قدیمترین اثر زیدیِ موجود، «مسندالامام زید بن علی» است که گاه با عنوان «المجموع الفقهی» یا «المجموع الحدیثی» از آن یاد شده است. برخی این دو اثر را یکی و دو عنوان مذکور را نام دیگر مسندالامام زید می دانند[۲] و برخی نیز المجموع الفقهی را غیر از المجموع الحدیثی می شمارند.[۳]
مسندالامام زید حاوی مجموعه ای از روایات منسوب به زید بن علی در ابواب گوناگون فقهی است و یکی از زیدیهای جارودی به نام ابوخالد واسطی آنها را گرد آورده است. این مسند مجموعاً ۵۵۰ حدیث دارد، با این ترتیب: ۲۲۸ حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، ۳۲۰ حدیث از امام علی علیه السلام و دو حدیث از امام حسین علیه السلام.[۴]
پس از زید بن علی، از نواده او احمد بن عیسی احادیثی روایت شده است و برخی منابع کتاب هایی را به او نسبت داده اند،[۵] ولی در این که او خود کتابی تألیف و تدوین کرده باشد، تردید وجود دارد.
آنچه مسلم است این است که شاگردانش در کتابهای خود از او احادیثی نقل کرده اند، از جمله: یحیی بن حسین الهادی الی الحق (متوفی ۲۹۸) در کتاب النکاح، محمد بن منصور مرادی (زنده در ۲۹۰) در الامالی، ابوالحسین احمد بن حسین هارونی (متوفی ۴۱۱)، ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (متوفی ۴۲۴)، حسین بن اسماعیل الموفّق باللّه شجری جرجانی (زنده در ۴۲۰) و فرزندش یحیی بن حسین المرشد باللّه شجری جرجانی (متوفی ۴۷۹) هر یک در الامالی و سایر آثار خویش.
در «الجامع الکافی» نیز به نقل از آنان احادیثی آمده است.[۶] محمد بن منصور مرادی احادیث فقهی احمد بن عیسی بن زید و دیگران را در کتابی که امالی احمد بن عیسی یا «علوم آل محمد» یا «بدائع الانوار فی محاسن الاثار» نام دارد، گرد آورده است. این کتاب از مهمترین منابع فقهی ـ حدیثی زیدیه است و آن را از قدیمترین کتابهای حدیثی در اسلام دانسته اند.[۷]
دیگر عالِم زیدی که به تدوین حدیث پرداخت، ابوعبداللّه محمد بن علی علوی (متوفی ۴۴۵) بود که کتاب الجامع الکافی را درباره مسائل فقهی بر اساس احادیث فقهی چهار مکتب فقهی زیدی (شامل مکتب احمد بن عیسی بن زید، قاسم بن ابراهیم رسّی، حسن بن یحیی بن عیسی بن زید و محمد بن منصور مرادی) تألیف کرد. وی در ذکر احادیث احمد بن عیسی به کتابهای محمد بن منصور مرادی ارجاع داده است.[۸] تعدادی نسخه خطی از این کتاب در یمن وجود دارد.
به طور کلی زیدیه در تدوین حدیث به ویژه احادیث پیامبر از طریق امامان شیعه و زید بن علی تلاش زیادی کردند. برخی از آثار آنان باقی مانده است که بیش از همه در یمن نگهداری می شود.[۹] قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام بهلولی (متوفی ۵۷۳)، امالی و احادیث ابوطالب هارونی را در کتاب «تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب» تخریج کرد. در منابع زیدی از «الامالی الصغری» اثر احمد بن حسین حسنی دیلمی (متوفی ۴۱۱)، «امالی» نوشته المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی، «اصول الاحکام» نوشته المتوکل علی اللّه احمد بن سلیمان حسنی یمنی (متوفی ۵۶۶)، «شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ» حسین بن محمد یحیوی[۱۰] و «دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة» نوشته محمد بن محمد بن ابی النجم صعدی (متوفی ۶۴۶) نیز نام برده اند.[۱۱]
آثار حدیثی اسماعیلیه
نخستین و مفصلترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمد تمیمی (متوفی ۳۶۳) در زمان حکومت المهدی فاطمی (۲۹۷ـ۳۲۲)، پس از ۳۱۲ تألیف کرد و آن را «الایضاح» نامید.[۱۲] او این کتاب را در ۲۲۰ باب تنظیم کرد و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج با ذکر اسناد آن آورد. وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آنها سلسله راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. سه کتاب «دعائم الاسلام»، «الاخبار» و «الاقتصار» از جمله تلخیص های کتاب الایضاح است که اولی از همه مهمتر و مراجعه به آن بیشتر است.[۱۳] علمای امامیه نیز به این کتاب به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی، التفات دارند.[۱۴]
دیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه، «شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار» تألیف دیگر قاضی نعمان است. این کتاب بیشتر به احادیثِ امامان اختصاص دارد. درباره اسماعیلی یا اثنی عشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد.[۱۵]
آثار حدیثی اباضیه
مؤسسان مذهب اباضی، چون ابوالشعثاء جابر بن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج، از محدّثانی بودند که نام آنان در کتاب های حدیثی بسیار آورده شده است. جابر بن زید (متوفی ۹۳) که اباضیه او را از فقها و امامان خود می دانند و از تابعان به شمار می رفت، در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که از صحابه شنیده بود می کوشید. کتابی با عنوان «دیوان» مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر به وی منسوب است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه هارون الرشید، خلیفه عباسی موجود بوده است.[۱۶]
مهمترین و اصلیترین مجموعه حدیثی اباضیه، «الجامع الصحیح» یا «مسند» ربیع بن حبیب است. ربیع، شاگرد و جانشین ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی و مهمترین راوی او بود. ابوعبیده خود شاگرد جابر بن زید بود و از مشایخ و امامان اباضی در قرن دوم به شمار می رفت.[۱۷] «الجامع الصحیح» ربیع در اعتقاد اباضیان صحیح ترین و متقن ترین جامع حدیثی و پس از قرآن معتبرترین کتاب بوده است.[۱۸] ابویعقوب وارجلانی (متوفی ۵۷۰) آن را به روش موضوعی مرتب کرده و «ترتیب المسند» نام نهاده است و در آن، علاوه بر احادیث فقهی ربیع بن حبیب، احادیث مرسل جابر بن زید از پیامبر را نیز آورده است.
به گفته ربیع بن حبیب شمار احادیثی که اباضیه از پیامبر اکرم نقل کرده اند و نزد آنان توثیق شده، چهار هزار حدیث است؛ نهصد حدیث در «اصول» (عقاید و مبانی) و بقیه در آداب و احکام.[۱۹]
در اواخر قرن دوم ابوغانم بشر بن غانم خراسانی (متوفی، ح۲۰۰)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام «المدونة» نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آنها جمع آوری و تدوین کرد.[۲۰] کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی، احتمالاً «الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة» است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی در هفت بخش جمع و تدوین شده است.[۲۱]
گفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته اند، از آن رو که احادیث نبوی را که صحابه پیامبر نقل کرده اند، بر پایه ضوابط و عقاید کلامی خود می پذیرفته اند.[۲۲]
پانویس
- ↑ ابوزهره، ص۲۳۲.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج۲۱، ص۲۷؛ ابوزهره، ص۲۷۳.
- ↑ زید بن علی، مقدمه عبدالواسع بن یحیی واسعی، ص۲۱؛ خطیب، ص۳۷۱.
- ↑ زید بن علی، همان مقدمه، ص۲۰.
- ↑ رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ص۵۳۹؛ فخررازی، ص۱۴۲؛ ذهبی، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ حسنی، ج۱، مقدمة احمد بن عبداللّه جنداری، ص۵، برای شرح حال هر یک از این ها رجوع کنید به همان مقدمه، ص۲ـ۴۳.
- ↑ حسینی مؤیدی، ج۱، ص۳۳۳؛ زید بن علی، همان، مقدمه، ص۲۲.
- ↑ مادلونگ، ص۲۱۴؛ زید بن علی، همان، مقدمه، ص۲۴.
- ↑ برای نمونه هایی از این آثار رجوع کنید به مجموعه ۳۳۶ جلدی طاووس یمانی شامل تصویر بیش از هزار نسخه خطی در کتابخانه های یمن، موجود در کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی.
- ↑ حسینی مؤیدی، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۰۴.
- ↑ حسنی، ج۱، مقدمة جنداری، ص۴، ۱۲، ۳۴؛ حسینی، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، ۱۵۲ـ۱۵۴، ۴۶۲، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ ادریس عمادالدین قرشی، ص۵۶۰؛ مادلونگ، ص۲۵۲.
- ↑ قاضی نعمان، ۱۳۷۶، ج۱، ص۱۰.
- ↑ رجوع کنید به نوری، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۶۲.
- ↑ رجوع کنید به قاضی نعمان، ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲، ج۱، مقدمة حسینی جلالی، ص۲۷ـ۳۵.
- ↑ درجینی، ج۱، ص۸۱ـ۸۲؛ نامی، ص۷۹، ۱۲۵ـ۱۲۶.
- ↑ رجوع کنید به نامی، ص۹۵ـ۱۰۹؛ معجم الاعلام الاباضیّة من القرن الاوّل الهجری الی العصر الحاضر، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
- ↑ طُعَیمه، ص۱۰۶.
- ↑ نامی، ص۱۲۹ـ۱۳۰.
- ↑ همان، ص۱۳۳.
- ↑ همان، ص۱۳۶ـ۱۳۷.
- ↑ ابن جعفر، ج۱، مقدمة عامر، ص۹.
منابع مقاله
- شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه.
- ابن جعفر، الجامع، چاپ عبدالمنعم عامر، ج۱، عمان [۱۹۸۱].
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
- محمد ابوزهره، الامام زید: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، بیروت [۱۳۷۸/۱۹۵۹].
- ادریس عمادالدین قرشی، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، چاپ محمد یعلاوی، ۱۹۸۵.
- احمد بن یحیی حسنی، شرح الازهار، صنعاء: مکتبة غمضان، [بی تا].
- احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳.
- محمد بن منصور حسینی مؤیدی، لوامع الانوار فی جوامع العلوم والاثار و تراجم اولی العلم والانظار، صعده ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
- محمد عجاج خطیب، السّنة قبل التدوین، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- احمد بن سعید درجینی، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب، چاپ ابراهیم طلای، الجزائر [۱۳۹۴/۱۹۷۴].
- محمد بن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت [بی تا].
- زید بن علی، مسندالامام زید، بیروت: دارمکتبة الحیاة، [بی تا].
- صابر عبدالرحمان طُعَیمه، الاباضیة: عقیدةً و مذهباً، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- محمد بن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹.
- نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
- همو، کتاب الاقتصار، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق ۱۳۷۶/۱۹۵۷.
- ویلفرد مادلونگ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه، ترجمة جواد قاسمی، مشهد ۱۳۷۵ش.
- اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب والرسائل، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ش.
- معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی، تألیف محمد بن موسی باباعمی و دیگران، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت: دارالمغرب الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- عمرو خلیفه نامی، دراسات عن الاباضیة، ترجمة میخائیل خوری، بیروت ۲۰۰۱.
- حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
منبع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "تدوین حدیث؛ بخش تدوین حدیث در میان دیگر مذاهب اسلامی" از محسن معینی.
