الحدائق الناضره (کتاب)
«الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة» تألیف شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ ق)، کتابی در موضوع فقه استدلالی و روایی شیعه است. این کتاب اکثر فروع فقهی را همراه با ذکر احادیث اهل بیت علیهمالسلام در بردارد. از زمان نگارش کتاب «الحدائق الناضرة»، فقهای بعد به آن توجه خاصی داشته و در کتب فقهی خود به آن استناد نمودهاند.
 | |
| نویسنده | شیخ یوسف بحرانی |
| موضوع | فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲۵ |
|
| |
مؤلف
شیخ یوسف بن احمد بحرانی (۱۱۸۶-۱۱۰۷ ق) مشهور به «صاحب حدائق»، فقیه، متکلم و محدث بزرگ شیعه در سده دوازده قمری است. علمای بزرگی چون میرزای قمی، سید محمد مهدی بحرالعلوم، ملا محمدمهدی نراقی و سید علی طباطبایی از شاگردان او هستند.
صاحب حدائق ابتدا از اخباریان بود، اما در اثر مباحثه طولانی با وحید بهبهانی و تأمل فراوان، به نقصان اخباریگری پی برد و برای حفظ وحدت اسلامی و پرهیز از اختلافات، دیگر از آن دفاع نکرد و تا حد زیادی رو برگرداند و به دلیل اینکه اختلافات مجتهدین و اخباریون اساس صحیحی ندارد، از اهانت نمودن طرفین به هم انتقاد نمود.
برخی از آثار مهم او عبارتند از: الحدائق الناضره، الاربعون حدیثا فی فضائل امیرالمومنین علیهالسلام، اعلام القاصدین الی مناهج اصول الدین، انیس الخاطر، حاشیه بر مدارک الاحکام و لؤلؤة البحرین.
معرفی کتاب
در بین آثار شیخ یوسف بحرانی، کتاب ارزشمند «الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة» از جایگاه خاصی برخوردار است و شهرت این کتاب موجب شد تا پس از آن، شیخ یوسف به نام «صاحب حدائق» مشهور شود.
این کتاب اولین مجموعه مدوّن فقهی در واجبات و سنن است که اکثر فروع فقهی را همراه با ذکر احادیث اهل بیت علیهمالسّلام در بردارد. توان فقهی مؤلف، تسلط بر صناعت فقه، احاطه به فنون احادیث و آراء و فتاوای فقهی و تسلط بر اجماعها و موارد شهرت، تکیه اساسی بر روایات، استدلالهای متقن و آراء محکم، همراه با سبک جذاب و بیان رسا و شیوا، این کتاب را در نوع خود کمنظیر ساخته است.
شیخ عباس قمی در «فوائد الرضویه» درباره صاحب حدائق و کتابش می گوید: «صاحب تصانیف رائعه نافعه جامعه که احسن آنهاست "حدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة" و آن کتابی است بسیار جلیل و کثیر النفع، جمع کرده در آن جمیع اقوال و اخبار وارده از ائمه طاهرین علیهمالسلام را...».
از زمان نگارش این کتاب، فقهای بعد به آن توجه خاصی داشته و در کتب فقهی شان به آن استناد نمودهاند. کمتر کتب فقهی است که در مباحث فقهی و استنباط احکام از آن بی نیاز باشد. تأثیر سبک مؤلف و تحقیقات وی بعدها در آثار علمای بزرگی چون سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق) صاحب ریاض المسائل، میرزای قمی (م ۱۲۳۱ ق) صاحب قوانین الاصول، ملا محمدمهدی نراقی (م ۱۲۰۹ ق) و سید محمدمهدی بحرالعلوم (م ۱۲۱۲ ق) به خوبی آشکار است.
کتاب «الحدائق الناضره» در حدود سالهای ۱۱۶۲ تا ۱۱۸۵ قمری یعنی حدود ۲۳ سال -در کربلا- نوشته شده است.
محتوای کتاب
کتاب «الحدائق الناضره» از یک مقدمه و متن شامل یک دوره فقه استدلالی از کتابهای طهارت، صلاة، زکاة، خمس، صوم، حج، بیع و تجارت، ضمان، کفالة، صلح، مضاربة، مساقات، ودیعة، وکالت، وقف، سبق و رمایة، وصیت، نکاح و قسمتی از کتاب طلاق تا خلع و مبارات و ظهار است که در ۲۵ جلد ذکر شدهاند.
در آغاز کتاب مطالب و قواعدی از اصول فقه که در استنباط احکام نقش مؤثری دارند مطرح شدهاند. این مقدمات شامل مباحثی در تقیه، صحت جمیع اخبار و روایات، مدارک احکام شرعی وجوب احتیاط و استحباب آن، معذور بودن جاهل به حکم، تعارض و ترجیح بین دلائل شرعی، امر و نهی، حقیقت شرعی، مشتق، حجیت دلیل عقلی، بعضی از قواعد شرعی مثل قاعدة طهارت، استصحاب، و در آخر بعضی از اختلافات بین مجتهدین و اخباریها ذکر شده است. وی در مقدمه دوازدهم در مورد مباحثات بین مجتهدین و اخباریها میگوید: «در آغاز شیوه اخباری گری را تایید میکردم و با برخی از مجتهدان که از استادان معاصر من بودند نیز گفت و گفتگوهای درازی در این باره داشتم. در کتاب «مسائل شیرازیه» نیز مقالهای گنجانیدهام که در برگیرنده بحثهای کافی و روایات رسا در این باره است. با این همه پس از درنگ شایسته و دقت نظر در سخنان دانشوران بزرگ ما برایم روشن شد که باید از این بحثها چشم پوشید و به آن پرده کشید.»
در این کتاب نظریات فقهی جدید فراوانی وجود دارد که به بعضی از آنها اشاره میشود: ۱. نماز جمعه را واجب عینی میداند. ۲. معاملات فضولی را باطل میداند. ۳. معاطات را بیع لازم حقیقی میداند. ۴. منکران امامت را کافر و نجس میداند. ۵. قاعده طهارت و اصالة الطهارة را دلیل طهارت واقعی میداند. ۶. اوامر قرآن دلالت بر وجوب دارد. ۷. نهی مطلقا دلالت بر تحریم دارد. ۸. وی رجوع بسیار به کتابهای اهل تسنن را موجب دوری از روش اهل بیت علیهم السلام و شیعه میداند که گاهی -مثل حجیت اجماع- ناخواسته موجب لغزش و اشتباه علمای امامیه شده است.
مؤلف علاوه بر اختلافات سایر کتب فقهی، تمام روایات مربوط به مسائل فقهی را مطرح نموده و حتی روایاتی که در «وسائل الشیعه» و «کتب اربعه» ذکر شدهاند، در این کتاب دیده میشوند. در بین فتاوای فقهاء و کتب فقهی، وی عنایت خاصی به «مدارک الاحکام» اثر سید محمد عاملی (م ۱۰۰۹ ق) داشته است.
ویژگیهای کتاب
- اگرچه صاحب حدائق در ابتدا تمایل به سبک فقهی اخباریها داشته است، اما بعدها از این سبک تا حد زیادی رو برگردانده است؛ ولی با این حال، توجه زیاد به روایات و طرح مختصر نظریات اصول فقه در کتاب دیده میشود. وی همچنین از اعتماد به ادله عقلی خودداری نموده است و معمولا به دلایل نقلی استناد مینماید و مینویسد: احکام شرعی توقیفی است و بنابر این باید این احکام از روایات و سنت گرفته شود. به همین دلیل به سید مرتضی برای استفاده از اجماع و دلیل عقلی خرده گرفته است.
- از دیگر خصوصیات کتاب اینکه، مؤلف در مباحث اوامر و نواهی و اجماع، نظریات خاصی را ارائه کرده است. وی در مورد اجماع مینویسد: «إن عَدّ اصحابُنا -رضوان الله علیهم- الاجماعَ مدرکاً انّما اقتفوا العامة العمیاء انّ اصل الاجماع من مخترعات العامة و بدعهم».
- نکتهسنجیهای دقیق مؤلف در اسانید روایات، نشانگر وسعت اطلاعات و تسلط وی به علم رجال و علم درایه است. وی اسانید کتابهای من لا یحضره الفقیه، الکافی، تهذیب الاحکام و الاستبصار را در موارد زیادی به دقت بررسی نموده است. وی البته اصطلاح متأخران در تقسیم روایات را نمیپذیرد و مینویسد :«...علی أنّا لا نری اعتمادا فی صحة الاخبار علی هذا الاصطلاح، بل عمِلنا علی اصطلاح متقدمی علمائنا رضوان الله علیهم.»
حواشی و شروح کتاب
بر کتاب «الحدائق الناضره» حواشی و شروح ارزشمندی نوشته شده است، از جمله:
- حاشیه خود مؤلف، که به صورت تعلیقه با رمز «منه» در چاپ دار الاضواء موجود است.
- حاشیه شاگرد مؤلف مشهور به سید علی طباطبایی صاحب «ریاض المسائل» (م ۱۲۳۱ ق).
- حاشیه سید میرزا ابراهیم فسایی شیرازی، که در کتابخانه کاشف الغطاء موجود است.
- حاشیه سید ابراهیم بن محمد موسوی دزفولی کرمانشاهی در نزد علامه رازی (متوفای قبل از ۱۳۰۰ ق).
- حاشیه علامه ابن یوسف حدائقی شیرازی از نوادگان مؤلف.
- حاشیه علامه محقق شیخ محمدتقی ایروانی.
- شرح سید محسن اعرجی کاظمی (م ۱۲۲۷ ق).
- الجنة الوافیة، از علامه محمود بن محمد علی کرمانشاهی (م ۱۲۶۹ ق).
- الرد علی مقدمات الحدائق لبعض الاعلام، که حدود ۲۳ سؤال میباشد.
- تتمیم الحدائق: از آنجایی که صاحب حدائق موفق به تکمیل مباحث فقهی نشده و فقط توانسته تا مبحث «ظهار» را تألیف نماید، برادرزاده و شاگردش -شیخ حسین بن محمد عصفوری (م ۱۲۱۶ ق)- به تکمیل این مباحث پرداخته و توانسته است ۹ کتاب ظهار، ایلاء، لعان، عتق، اقرار، جعاله، ایمان، نذر و کفارات را تألیف کند. اگرچه این کتاب از نظر علمی با «الحدائق» قابل مقایسه نیست، اما از آنجا که به سبک آن نوشته و وی از شاگردان صاحب حدائق بوده است، دارای ارزش علمی زیادی است.
منابع
- نرم افزار جامع فقه اهل البيت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- گلشن ابرار، جلد ۱، زندگینامه "صاحب حدائق".
