فی ظلال القرآن (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ فى ظلال القرآن (کتاب) را به فی ظلال القرآن (کتاب) منتقل کرد)
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۵: سطر ۵:
 
|تصویر= [[پرونده:في ظلال القرآن.jpg|240px|وسط]]
 
|تصویر= [[پرونده:في ظلال القرآن.jpg|240px|وسط]]
  
|نویسنده= سيد بن قطب بن ابراهيم شاذلي.
+
|نویسنده= سید قطب
  
 
|موضوع= تفسیر اهل سنت
 
|موضوع= تفسیر اهل سنت
سطر ۲۲: سطر ۲۲:
  
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39232/في-ظلال-القرآن فى ظلال القرآن]
 
|لینک= [http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39232/في-ظلال-القرآن فى ظلال القرآن]
 +
}}
  
}}
+
[[تفسیر قرآن|تفسیر]] '''«فى ظلال القرآن»''' اثر [[سید قطب|سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی]]، در میان تفسیرهاى [[قرآن|قرآن کریم]] داراى رویکردى سیاسى، اجتماعى، حرکتى و تربیتى است که مؤلف آن به مفسّرى مجدّد با سیاق تفسیرى نوینى شهرت دارد و یکى از پیشوایان و اندیشوران اصیل حرکت [[اسلام|اسلامى]] معاصر است. بنابراین تکرار مکررات فراوانى که در سایر تفاسیر ملاحظه مى‌گردد، در این تفسیر جایى ندارد و در بسیارى از موارد، عرضه دارنده مباحثى بکر و بدیع است.  
اين تفسير در ميان تفسيرهاى قرآن كريم داراى رويكردى سياسى، اجتماعى، حركتى و تربيتى است كه مؤلف آن به مفسّرى مجدّد با سياق تفسيرى نوينى شهرت دارد و يكى از پيشوايان و انديشوران اصيل حركت اسلامى معاصر است. بنابراين تكرار مكررات فراوانى كه در ساير تفاسير ملاحظه مى‌گردد، در اين تفسير جايى ندارد و در بسيارى از موارد، عرضه دارنده مباحثى بكر و بديع است. شخص مؤلف تمام تجربه قرآنى‌اش و نيز رهيافت تفسيرى‌اش را در مقدمه« فى ظلال» چنين خلاصه مى‌كند:
 
  
در پرتو قرآن زيستم تا هستى را بسى فراخ‌تر از بسيارى از ظواهر مشهودش ببينم، بزرگ‌تر در حقيقت و بزرگ‌تر در تعدّد جوانبش...، در سايه قرآن بازيافتم كه تصادف بى‌بصيرت را در عرصه هستى جايى نيست...
+
شخص مؤلف تمام تجربه قرآنى‌اش و نیز رهیافت تفسیرى‌اش را در مقدمه «فى ظلال» چنین خلاصه مى‌کند: در پرتو قرآن زیستم تا هستى را بسى فراخ‌تر از بسیارى از ظواهر مشهودش ببینم، بزرگ‌تر در حقیقت و بزرگ‌تر در تعدّد جوانبش...، در سایه قرآن بازیافتم که تصادف بى‌بصیرت را در عرصه هستى جایى نیست... . محمّد قطب برادر دانشور مؤلف «فى ظلال» نیز در چند سطرى که در آغاز تفسیر آمده است مى‌نویسد: فى ظلال القرآن کتابى است که نگارنده‌اش با روح، اندیشه، شعور و همه هستى‌اش با آن زندگى کرد... و گزیده تجربه زنده‌اش در عالم ایمان را با آن به راز نهاد.
محمّد قطب برادر دانشور مؤلف« فى ظلال» در چند سطرى كه در آغاز تفسير آمده است مى‌نويسد: فى ظلال القرآن كتابى است كه نگارنده‌اش با روح، انديشه، شعور و همه هستى‌اش با آن زندگى كرد... و گزيده تجربه زنده‌اش در عالم ايمان را با آن به راز نهاد.
 
  
==دو مرحله شکل گیری==
+
==دو مرحله شکل گیری تفسیر==
  
تفسير« فى ظلال القرآن» در دو مرحله شكل يافت. بارى هنگامى كه سيّد قطب هنوز پاى در ميدان جهاد، حركت و دعوت نگذاشته بود و بيش‌تر از ديدگاه نكات ادبى به قرآن مى‌نگريست, و ديگر بار وقتى كه همه وجود پيام قرآنى را بازيافت و به صورت عملى به حركت، تربيت و دعوت ملتزم گشت.
+
تفسیر «فى ظلال القرآن» در دو مرحله شکل یافت. یک بار هنگامى که [[سید قطب|سید قطب]] هنوز پاى در میدان جهاد، حرکت و دعوت نگذاشته بود و بیش‌تر از دیدگاه نکات ادبى به [[قرآن]] مى‌نگریست؛ و دیگر بار وقتى که همه وجود پیام قرآنى را بازیافت و به صورت عملى به حرکت، تربیت و دعوت ملتزم گشت.
  
نخستين مرحله پيدايى« فى ظلال» به سال 1951 در مجله« المسلمون» برمى‌گردد كه سعيد رمضان منتشر كننده اين مجله از مرحوم شهيد سيّد قطب خواست تا به گونه پيوسته نوشتارى در آن مجله داشته باشد و سيّد نيز پذيرفت كه مباحثى در تفسير قرآن با عنوان« فى ظلال القرآن» بنويسد.
+
نخستین مرحله پیدایى «فى ظلال» به سال ۱۹۵۱ در مجله «المسلمون» برمى‌گردد که سعید رمضان منتشر کننده این مجله از مرحوم شهید سید قطب خواست تا به گونه پیوسته نوشتارى در آن مجله داشته باشد و سید نیز پذیرفت که مباحثى در تفسیر قرآن با عنوان «فى ظلال القرآن» بنویسد.
  
در نتيجه تا آيه 103 سوره مباركه بقره, شرح پيش گفته در مجله« المسلمون» منتشر شد و پس از آن سيّد قطب تصميم گرفت عنوان ديگرى را براى مقالات خويش در اين مجله برگزيند. به خوانندگان وعده داد كه به همين ترتيب، تفسير سى جزء قرآن كريم را در سى بخش منتشر خواهد كرد. از آن تاريخ« فى ظلال» از مجله« المسلمون» درآمد و سرنوشتى ديگر يافت. پيرو وعده قبلى، نخستين جزء از آن در اكتبر 1952 توسط دارالكتب العربية در قاهره منتشر شد و پس از آن هر دو ماه يك جزء عرضه مى‌شد. اين سير تا جزء شانزدهم قرآن كريم ادامه يافت.
+
در نتیجه تا آیه ۱۰۳ سوره مبارکه [[سوره بقره|بقره]]، شرح پیش گفته در مجله «المسلمون» منتشر شد و پس از آن سید قطب تصمیم گرفت عنوان دیگرى را براى مقالات خویش در این مجله برگزیند. به خوانندگان وعده داد که به همین ترتیب، تفسیر سى جزء قرآن کریم را در سى بخش منتشر خواهد کرد. از آن تاریخ «فى ظلال» از مجله «المسلمون» درآمد و سرنوشتى دیگر یافت. پیرو وعده قبلى، نخستین جزء از آن در اکتبر ۱۹۵۲ توسط دارالکتب العربیة در قاهره منتشر شد و پس از آن هر دو ماه یک جزء عرضه مى‌شد. این سیر تا جزء شانزدهم قرآن کریم ادامه یافت.
  
 
==علت وقفه در تفسیر==
 
==علت وقفه در تفسیر==
  
بعد از انتشار جزء شانزدهم سيّد قطب دستگير و راهى زندان شد، در هفته‌هاى نخست به سبب آزارهاى روحى و جسمى كه مى‌ديد، نتوانست كارش را در زندان ادامه دهد. در نتيجه ناشر كه قرارداد تفسير تمامى قرآن مجيد را تا پايان با او داشت، از دولت وقت به دادگاه براى جبران خسارت مالى خود شكايت برد و در نهايت دولت توافق كرد كه سيّد قطب در زندان تفسير را به پايان رساند. در پايان دهه پنجاه ميلادى تأليف« فى ظلال» در زندان پايان يافت.
+
بعد از انتشار جزء شانزدهم، سید قطب دستگیر و راهى زندان شد، در هفته‌هاى نخست به سبب آزارهاى روحى و جسمى که مى‌دید، نتوانست کارش را در زندان ادامه دهد. در نتیجه ناشر که قرارداد تفسیر تمامى قرآن مجید را تا پایان با او داشت، از دولت وقت به دادگاه براى جبران خسارت مالى خود شکایت برد و در نهایت دولت توافق کرد که سید قطب در زندان تفسیر را به پایان رساند. در پایان دهه پنجاه میلادى تألیف «فى ظلال» در زندان پایان یافت.
  
« فى ظلال» در اين مرحله گر چه روشى نوين داشت، اما آن نبود كه ما امروز شاهدش هستيم بلكه مؤلف دانشمند، پس از كشف نمايش هنرى در قرآن و تأليف كتابى در اين زمينه و با همين عنوان، آرزو داشت كه اين كار را در همه قرآن انجام دهد و به تفصيل ويژگى‌هاى و عناوين نمايش هنرى را در تمام قرآن عرضه دارد. در اين مرحله توفيق يافت بخشى از آرزويش را در مورد نمايش هنرى در قرآن برآورده سازد. برخى از خواطر ذهنى، زيبايى، هنر، نمايش هنرى و بعضى از مبادى و مناهج تفسيرى‌اش را در تفسير« فى ظلال» بيان داشت. اما زندان سيّد قطب را با مرحله جديدى از تجربيات قرآنى مواجه ساخت و گستره نوينى از منهج حركت اسلامى در دعوت، تربيت، جهاد و تغيير بر وى گشود و خداوند متعال او را به سوى كشف كليد فهم گنجينه‌هاى حركى قرآن كريم و به كارگيرى‌اش در مسير دعوت و جهاد رهنمون گشت. با سودجويى از اين فيض، تفسير« فى ظلال القرآن» وارد مرحله دوم سرنوشت خود شد و مؤلف محترم با پالايش و ويرايش دوباره روح ويژه‌اى بدان بخشيد. آغاز اين كار با توجه به زمينه‌هاى روحى فراهم شده براى سيّد قطب از قبيل زندان، شكنجه، جاهليّت حاكم از آيات مكّى كه تلائم كامل با آن داشت، شروع شد.
+
«فى ظلال» در این مرحله گرچه روشى نوین داشت، اما آن نبود که ما امروز شاهدش هستیم بلکه مؤلف دانشمند، پس از کشف نمایش هنرى در قرآن و تألیف کتابى در این زمینه و با همین عنوان، آرزو داشت که این کار را در همه قرآن انجام دهد و به تفصیل ویژگى‌هاى و عناوین نمایش هنرى را در تمام قرآن عرضه دارد. در این مرحله توفیق یافت بخشى از آرزویش را در مورد نمایش هنرى در قرآن برآورده سازد. برخى از خواطر ذهنى، زیبایى، هنر، نمایش هنرى و بعضى از مبادى و مناهج تفسیرى‌اش را در تفسیر «فى ظلال» بیان داشت. اما زندان سید قطب را با مرحله جدیدى از تجربیات قرآنى مواجه ساخت و گستره نوینى از منهج حرکت اسلامى در دعوت، تربیت، جهاد و تغییر بر وى گشود و خداوند متعال او را به سوى کشف کلید فهم گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم و به کارگیرى‌اش در مسیر دعوت و جهاد رهنمون گشت. با سودجویى از این فیض، تفسیر «فى ظلال القرآن» وارد مرحله دوم سرنوشت خود شد و مؤلف محترم با پالایش و ویرایش دوباره روح ویژه‌اى بدان بخشید. آغاز این کار با توجه به زمینه‌هاى روحى فراهم شده براى سید قطب از قبیل زندان، شکنجه، جاهلیت حاکم از آیات [[مکی|مکى]] که تلائم کامل با آن داشت، شروع شد.
  
از اين‌رو مؤلف شروع اين كار را از سه جزء آخر قرآن كريم كه تأمين بخش اين هدف بود، آغاز كرد و پاره‌اى از مفاهيم حركتى جديد را در تفسير اين سه جزء بيان داشت و پس از آن مصمّم گشت اين روند را در مورد همه قرآن تكرار كند و با بيان تجربه نوين حركى‌اش روحى ديگر در تفسير« فى ظلال» بدمد. جزء نخست تنقيح شده« فى ظلال القرآن» در آغاز سال 1960 توسط دار احياء الكتب العربيه منتشر شد و بدين وسيله« نمايش هنرى در قرآن» كه بيانگر زيبايى و هنر در قرآن كريم بود، قرين ديگرى يافت كه از گنجينه‌هاى حركتى قرآن كريم، پرده برمى‌داشت. سيّد قطب بدين اعتبار مفسّرى مجدّد گشت كه داراى سبك نوينى در قرآن تحت عنوان« سبك تفسير حركى» است.
+
از این‌رو مؤلف شروع این کار را از سه جزء آخر قرآن کریم که تأمین بخش این هدف بود، آغاز کرد و پاره‌اى از مفاهیم حرکتى جدید را در تفسیر این سه جزء بیان داشت و پس از آن مصمّم گشت این روند را در مورد همه قرآن تکرار کند و با بیان تجربه نوین حرکتى‌اش روحى دیگر در تفسیر« فى ظلال» بدمد. جزء نخست تنقیح شده« فى ظلال القرآن» در آغاز سال ۱۹۶۰ توسط دار احیاء الکتب العربیه منتشر شد و بدین وسیله« نمایش هنرى در قرآن» که بیانگر زیبایى و هنر در قرآن کریم بود، قرین دیگرى یافت که از گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم، پرده برمى‌داشت. سید قطب بدین اعتبار مفسّرى مجدّد گشت که داراى سبک نوینى در قرآن تحت عنوان« سبک تفسیر حرکتى» است.
  
 
==شاهکار سید قطب==
 
==شاهکار سید قطب==
  
شاهكار سيّد قطب در تأمين اين هدف( روش تفسيرى‌اش) اجزاى هفت و هشت از« فى ظلال القرآن» است كه فراگير سوره انعام است. مؤلف در مقدمه‌اى كه بر اين سوره نوشته و در تفسير اين سوره حكمت بسيارى از موضع‌گيرى‌هاى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را يادآور شده و ضرورت تأسّى و به كار گماردن آن حكمت‌ها را در حركت اسلامى معاصر گوشزد كرده است، چنان كه اين دو جزء متمركزترين، پخته‌ترين و روشن‌ترين اجزاى« فى ظلال» هستند. سيّد قطب در پرتو همين رهيافت، ده جز نخست تفسير« فى ظلال» را تنقيح كرد. پس از آزادى از زندان به سال 1964 قصد آن داشت كه مابقى اجزاء را نيز به ترتيب سابق پالايش كند و اجزاى يازدهم، دوازدهم و سيزدهم را نيز در اين راستا دوباره نوشت كه با احتساب اجزاى پيش گفته به شانزده جزء رسيد اما سركشان ستمگر فرصت را از او سلب كردند و راه را بر او بستند و او بى آن كه بتواند به هدفش برسد، به سوى پروردگار خود شتافت.
+
شاهکار سید قطب در تأمین این هدف (روش تفسیرى‌اش) اجزاى هفت و هشت از «فى ظلال القرآن» است که فراگیر [[سوره انعام]] است. مؤلف در مقدمه‌اى که بر این سوره نوشته و در تفسیر این سوره حکمت بسیارى از موضع‌گیرى‌هاى [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلّى اللّه علیه و آله را یادآور شده و ضرورت تأسّى و به کار گماردن آن حکمت‌ها را در حرکت اسلامى معاصر گوشزد کرده است، چنان که این دو جزء متمرکزترین، پخته‌ترین و روشن‌ترین اجزاى «فى ظلال» هستند. سید قطب در پرتو همین رهیافت، ده جز نخست تفسیر «فى ظلال» را تنقیح کرد. پس از آزادى از زندان به سال ۱۹۶۴ قصد آن داشت که مابقى اجزاء را نیز به ترتیب سابق پالایش کند و اجزاى یازدهم، دوازدهم و سیزدهم را نیز در این راستا دوباره نوشت که با احتساب اجزاى پیش گفته به شانزده جزء رسید اما سرکشان ستمگر فرصت را از او سلب کردند و راه را بر او بستند و او بى آن که بتواند به هدفش برسد، به سوى پروردگار خود شتافت.
  
آن چه گفتيم، اندكى از مزاياى« فى ظلال» و ارزشهاى آن بود، اما نبايد از نظر دور داشت كه سيّد قطب نيز همچون هر متفكّر ديگرى انسان بود و از اين رو، نمى‌توان به طور مطلق همه تئورى‌پردازى‌هايش را بى‌چون و چرا پذيرفت. با توجه به دگرگونى‌هايى كه پديده هاى اجتماعى به خود مى‌بينند و تغيير و ثبات و شرايط زمانى و مكانى، مباحث غير مسلّم اين تفسير نيز همچون هر نظريه ديگرى اثبات و ابطال پذير است. بسيارى از متفكران، از جمله انديشوران اخوان المسلمين كه دست اندر كار دعوت اسلامى‌اند، به رغم دلبستگى و احترام فراوانى كه براى سيّد قطب قايل‌اند، همه نظريات او را در عمل قابل اجرا نمى‌دانند و نظر بر اين دارند كه نمى‌توان اخوانى بودن سيّد قطب را در روش و عمل احراز كرد، زيرا پس از آن كه سيّد قطب از بحران فكرى رهايى يافت، مدّت درازى از تئورى‌پردازان اخوان المسلمين دور و بركنار بود و در بيش‌تر دوران حيات رويكرد اسلامى‌اش در زندان بود و تحت تأثير شرايط بسيار سخت زندان، مباحثى بسيار تند در تفسير« فى ظلال» و« معالم فى الطريق»( چراغى بر فراز راه) آمده است كه ممكن است با رفق و مدارا و روش بسيارى از دعوتگران عصر كنونى كه عزمى راسخ در دعوت دارند، و مهرورزى و مصلحت را ركن ركين دعوت و فراخوانى اسلامى مى‌دانند، سازگار نيفتد. در نهايت مى‌توان به اين نتيجه رسيد كه اگر چه به صورت موقت بتوان نظريه‌هاى سيّد قطب را پيرامون جاهليت، طاغوت، كفر و مقابله به مثل و... جز آن را با واقعياتى ناسازگار دانست، اما حقيقت گفتار سيّد قطب غير قابل انكار است.
+
آن چه گفتیم، اندکى از مزایاى «فى ظلال» و ارزشهاى آن بود، اما نباید از نظر دور داشت که سید قطب نیز همچون هر متفکر دیگرى انسان بود و از این رو، نمى‌توان به طور مطلق همه تئورى‌پردازى‌هایش را بى‌چون و چرا پذیرفت. با توجه به دگرگونى‌هایى که پدیده هاى اجتماعى به خود مى‌بینند و تغییر و ثبات و شرایط زمانى و مکانى، مباحث غیر مسلّم این تفسیر نیز همچون هر نظریه دیگرى اثبات و ابطال پذیر است. بسیارى از متفکران، از جمله اندیشوران اخوان المسلمین که دست اندر کار دعوت اسلامى‌اند، به رغم دلبستگى و احترام فراوانى که براى سید قطب قایل‌اند، همه نظریات او را در عمل قابل اجرا نمى‌دانند و نظر بر این دارند که نمى‌توان اخوانى بودن سید قطب را در روش و عمل احراز کرد، زیرا پس از آن که سید قطب از بحران فکرى رهایى یافت، مدّت درازى از تئورى‌پردازان اخوان المسلمین دور و برکنار بود و در بیش‌تر دوران حیات رویکرد اسلامى‌اش در زندان بود و تحت تأثیر شرایط بسیار سخت زندان، مباحثى بسیار تند در تفسیر «فى ظلال» و «معالم فى الطریق» (چراغى بر فراز راه) آمده است که ممکن است با رفق و مدارا و روش بسیارى از دعوتگران عصر کنونى که عزمى راسخ در دعوت دارند، و مهرورزى و مصلحت را رکن رکین دعوت و فراخوانى اسلامى مى‌دانند، سازگار نیفتد. در نهایت مى‌توان به این نتیجه رسید که اگر چه به صورت موقت بتوان نظریه‌هاى سید قطب را پیرامون [[جاهلیت|جاهلیت]]، [[طاغوت]]، [[کفر|کفر]] و مقابله به مثل و... جز آن را با واقعیاتى ناسازگار دانست، اما حقیقت گفتار سید قطب غیر قابل انکار است.
  
 
==استقبال از تفسیر==
 
==استقبال از تفسیر==
  
از تفسير« فى ظلال القرآن» استقبالى شايان شده است، چنان كه اين استقبال آن را در رده پرتيراژترين كتاب‌هاى دنيا، خصوصا كشورهاى اسلامى درآورده است.
+
از تفسیر «فى ظلال القرآن» استقبالى شایان شده است، چنان که این استقبال آن را در رده پرتیراژترین کتاب‌هاى دنیا، خصوصا کشورهاى اسلامى درآورده است. استاد حسن فرحات در این باره مى‌گوید: این همه، بدان سبب است که سید قطب «فى ظلال» را دو بار نوشت. بارى با قلم عالم و دیگر بار به خون [[شهید]]!
  
استاد حسن فرحات در اين باره مى‌گويد: اين همه، بدان سبب است كه سيّد قطب فى ظلال را دو بار نوشت. بارى با قلم عالم و ديگر بار به خون شهيد!
+
تفسیر «فی ظلال القرآن» دو جزء اول آن توسط حضرت آیت الله [[سید علی حسینی خامنه ای|سید علی خامنه‌ای]]، و نیز تمام هشت جلد آن توسط مصطفی خرم‌دل با عنوان در سایه قرآن منتشر شده‌است.
  
در سال‌هاى اخير دار الشروق در لبنان، بيروت چاپى منقّح از اين تفسير را به بازار كتاب عرضه داشته است.
+
در سال‌هاى اخیر دار الشروق در [[لبنان]] (بیروت)، چاپى منقّح از این تفسیر را به بازار کتاب عرضه داشته است.
خداوند از مؤلف شهيد« فى ظلال القرآن» راضى و خشنود باد و به شيفتگان قرآن كريم و خدمت‌گزارانش در عصر بحران معنويت توفيق بندگى و نشر حقايق قرآن ارزانى دارد
+
خداوند از مؤلف شهید «فى ظلال القرآن» راضى و خشنود باد و به شیفتگان قرآن کریم و خدمت‌گزارانش در عصر بحران معنویت توفیق بندگى و نشر حقایق قرآن ارزانى دارد.
  
 
==منبع==
 
==منبع==
  
نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی  
+
نرم افزار [[نرم افزار جامع تفاسیر نور|جامع التفاسیر]]، بخش کتابشناسی.
==متن کتاب فى ظلال القرآن==
+
 
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39232/في-ظلال-القرآن فى ظلال القرآن]
+
==متن کتاب ==
 +
[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39232/في-ظلال-القرآن '''فى ظلال القرآن''']
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
 
[[رده: تفاسیر]]
 
[[رده: تفاسیر]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۳۲

في ظلال القرآن.jpg
نویسنده سید قطب
موضوع تفسیر اهل سنت
زبان عربی
تعداد جلد 6

فى ظلال القرآن

تفسیر «فى ظلال القرآن» اثر سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، در میان تفسیرهاى قرآن کریم داراى رویکردى سیاسى، اجتماعى، حرکتى و تربیتى است که مؤلف آن به مفسّرى مجدّد با سیاق تفسیرى نوینى شهرت دارد و یکى از پیشوایان و اندیشوران اصیل حرکت اسلامى معاصر است. بنابراین تکرار مکررات فراوانى که در سایر تفاسیر ملاحظه مى‌گردد، در این تفسیر جایى ندارد و در بسیارى از موارد، عرضه دارنده مباحثى بکر و بدیع است.

شخص مؤلف تمام تجربه قرآنى‌اش و نیز رهیافت تفسیرى‌اش را در مقدمه «فى ظلال» چنین خلاصه مى‌کند: در پرتو قرآن زیستم تا هستى را بسى فراخ‌تر از بسیارى از ظواهر مشهودش ببینم، بزرگ‌تر در حقیقت و بزرگ‌تر در تعدّد جوانبش...، در سایه قرآن بازیافتم که تصادف بى‌بصیرت را در عرصه هستى جایى نیست... . محمّد قطب برادر دانشور مؤلف «فى ظلال» نیز در چند سطرى که در آغاز تفسیر آمده است مى‌نویسد: فى ظلال القرآن کتابى است که نگارنده‌اش با روح، اندیشه، شعور و همه هستى‌اش با آن زندگى کرد... و گزیده تجربه زنده‌اش در عالم ایمان را با آن به راز نهاد.

دو مرحله شکل گیری تفسیر

تفسیر «فى ظلال القرآن» در دو مرحله شکل یافت. یک بار هنگامى که سید قطب هنوز پاى در میدان جهاد، حرکت و دعوت نگذاشته بود و بیش‌تر از دیدگاه نکات ادبى به قرآن مى‌نگریست؛ و دیگر بار وقتى که همه وجود پیام قرآنى را بازیافت و به صورت عملى به حرکت، تربیت و دعوت ملتزم گشت.

نخستین مرحله پیدایى «فى ظلال» به سال ۱۹۵۱ در مجله «المسلمون» برمى‌گردد که سعید رمضان منتشر کننده این مجله از مرحوم شهید سید قطب خواست تا به گونه پیوسته نوشتارى در آن مجله داشته باشد و سید نیز پذیرفت که مباحثى در تفسیر قرآن با عنوان «فى ظلال القرآن» بنویسد.

در نتیجه تا آیه ۱۰۳ سوره مبارکه بقره، شرح پیش گفته در مجله «المسلمون» منتشر شد و پس از آن سید قطب تصمیم گرفت عنوان دیگرى را براى مقالات خویش در این مجله برگزیند. به خوانندگان وعده داد که به همین ترتیب، تفسیر سى جزء قرآن کریم را در سى بخش منتشر خواهد کرد. از آن تاریخ «فى ظلال» از مجله «المسلمون» درآمد و سرنوشتى دیگر یافت. پیرو وعده قبلى، نخستین جزء از آن در اکتبر ۱۹۵۲ توسط دارالکتب العربیة در قاهره منتشر شد و پس از آن هر دو ماه یک جزء عرضه مى‌شد. این سیر تا جزء شانزدهم قرآن کریم ادامه یافت.

علت وقفه در تفسیر

بعد از انتشار جزء شانزدهم، سید قطب دستگیر و راهى زندان شد، در هفته‌هاى نخست به سبب آزارهاى روحى و جسمى که مى‌دید، نتوانست کارش را در زندان ادامه دهد. در نتیجه ناشر که قرارداد تفسیر تمامى قرآن مجید را تا پایان با او داشت، از دولت وقت به دادگاه براى جبران خسارت مالى خود شکایت برد و در نهایت دولت توافق کرد که سید قطب در زندان تفسیر را به پایان رساند. در پایان دهه پنجاه میلادى تألیف «فى ظلال» در زندان پایان یافت.

«فى ظلال» در این مرحله گرچه روشى نوین داشت، اما آن نبود که ما امروز شاهدش هستیم بلکه مؤلف دانشمند، پس از کشف نمایش هنرى در قرآن و تألیف کتابى در این زمینه و با همین عنوان، آرزو داشت که این کار را در همه قرآن انجام دهد و به تفصیل ویژگى‌هاى و عناوین نمایش هنرى را در تمام قرآن عرضه دارد. در این مرحله توفیق یافت بخشى از آرزویش را در مورد نمایش هنرى در قرآن برآورده سازد. برخى از خواطر ذهنى، زیبایى، هنر، نمایش هنرى و بعضى از مبادى و مناهج تفسیرى‌اش را در تفسیر «فى ظلال» بیان داشت. اما زندان سید قطب را با مرحله جدیدى از تجربیات قرآنى مواجه ساخت و گستره نوینى از منهج حرکت اسلامى در دعوت، تربیت، جهاد و تغییر بر وى گشود و خداوند متعال او را به سوى کشف کلید فهم گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم و به کارگیرى‌اش در مسیر دعوت و جهاد رهنمون گشت. با سودجویى از این فیض، تفسیر «فى ظلال القرآن» وارد مرحله دوم سرنوشت خود شد و مؤلف محترم با پالایش و ویرایش دوباره روح ویژه‌اى بدان بخشید. آغاز این کار با توجه به زمینه‌هاى روحى فراهم شده براى سید قطب از قبیل زندان، شکنجه، جاهلیت حاکم از آیات مکى که تلائم کامل با آن داشت، شروع شد.

از این‌رو مؤلف شروع این کار را از سه جزء آخر قرآن کریم که تأمین بخش این هدف بود، آغاز کرد و پاره‌اى از مفاهیم حرکتى جدید را در تفسیر این سه جزء بیان داشت و پس از آن مصمّم گشت این روند را در مورد همه قرآن تکرار کند و با بیان تجربه نوین حرکتى‌اش روحى دیگر در تفسیر« فى ظلال» بدمد. جزء نخست تنقیح شده« فى ظلال القرآن» در آغاز سال ۱۹۶۰ توسط دار احیاء الکتب العربیه منتشر شد و بدین وسیله« نمایش هنرى در قرآن» که بیانگر زیبایى و هنر در قرآن کریم بود، قرین دیگرى یافت که از گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم، پرده برمى‌داشت. سید قطب بدین اعتبار مفسّرى مجدّد گشت که داراى سبک نوینى در قرآن تحت عنوان« سبک تفسیر حرکتى» است.

شاهکار سید قطب

شاهکار سید قطب در تأمین این هدف (روش تفسیرى‌اش) اجزاى هفت و هشت از «فى ظلال القرآن» است که فراگیر سوره انعام است. مؤلف در مقدمه‌اى که بر این سوره نوشته و در تفسیر این سوره حکمت بسیارى از موضع‌گیرى‌هاى پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله را یادآور شده و ضرورت تأسّى و به کار گماردن آن حکمت‌ها را در حرکت اسلامى معاصر گوشزد کرده است، چنان که این دو جزء متمرکزترین، پخته‌ترین و روشن‌ترین اجزاى «فى ظلال» هستند. سید قطب در پرتو همین رهیافت، ده جز نخست تفسیر «فى ظلال» را تنقیح کرد. پس از آزادى از زندان به سال ۱۹۶۴ قصد آن داشت که مابقى اجزاء را نیز به ترتیب سابق پالایش کند و اجزاى یازدهم، دوازدهم و سیزدهم را نیز در این راستا دوباره نوشت که با احتساب اجزاى پیش گفته به شانزده جزء رسید اما سرکشان ستمگر فرصت را از او سلب کردند و راه را بر او بستند و او بى آن که بتواند به هدفش برسد، به سوى پروردگار خود شتافت.

آن چه گفتیم، اندکى از مزایاى «فى ظلال» و ارزشهاى آن بود، اما نباید از نظر دور داشت که سید قطب نیز همچون هر متفکر دیگرى انسان بود و از این رو، نمى‌توان به طور مطلق همه تئورى‌پردازى‌هایش را بى‌چون و چرا پذیرفت. با توجه به دگرگونى‌هایى که پدیده هاى اجتماعى به خود مى‌بینند و تغییر و ثبات و شرایط زمانى و مکانى، مباحث غیر مسلّم این تفسیر نیز همچون هر نظریه دیگرى اثبات و ابطال پذیر است. بسیارى از متفکران، از جمله اندیشوران اخوان المسلمین که دست اندر کار دعوت اسلامى‌اند، به رغم دلبستگى و احترام فراوانى که براى سید قطب قایل‌اند، همه نظریات او را در عمل قابل اجرا نمى‌دانند و نظر بر این دارند که نمى‌توان اخوانى بودن سید قطب را در روش و عمل احراز کرد، زیرا پس از آن که سید قطب از بحران فکرى رهایى یافت، مدّت درازى از تئورى‌پردازان اخوان المسلمین دور و برکنار بود و در بیش‌تر دوران حیات رویکرد اسلامى‌اش در زندان بود و تحت تأثیر شرایط بسیار سخت زندان، مباحثى بسیار تند در تفسیر «فى ظلال» و «معالم فى الطریق» (چراغى بر فراز راه) آمده است که ممکن است با رفق و مدارا و روش بسیارى از دعوتگران عصر کنونى که عزمى راسخ در دعوت دارند، و مهرورزى و مصلحت را رکن رکین دعوت و فراخوانى اسلامى مى‌دانند، سازگار نیفتد. در نهایت مى‌توان به این نتیجه رسید که اگر چه به صورت موقت بتوان نظریه‌هاى سید قطب را پیرامون جاهلیت، طاغوت، کفر و مقابله به مثل و... جز آن را با واقعیاتى ناسازگار دانست، اما حقیقت گفتار سید قطب غیر قابل انکار است.

استقبال از تفسیر

از تفسیر «فى ظلال القرآن» استقبالى شایان شده است، چنان که این استقبال آن را در رده پرتیراژترین کتاب‌هاى دنیا، خصوصا کشورهاى اسلامى درآورده است. استاد حسن فرحات در این باره مى‌گوید: این همه، بدان سبب است که سید قطب «فى ظلال» را دو بار نوشت. بارى با قلم عالم و دیگر بار به خون شهید!

تفسیر «فی ظلال القرآن» دو جزء اول آن توسط حضرت آیت الله سید علی خامنه‌ای، و نیز تمام هشت جلد آن توسط مصطفی خرم‌دل با عنوان در سایه قرآن منتشر شده‌است.

در سال‌هاى اخیر دار الشروق در لبنان (بیروت)، چاپى منقّح از این تفسیر را به بازار کتاب عرضه داشته است. خداوند از مؤلف شهید «فى ظلال القرآن» راضى و خشنود باد و به شیفتگان قرآن کریم و خدمت‌گزارانش در عصر بحران معنویت توفیق بندگى و نشر حقایق قرآن ارزانى دارد.

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

فى ظلال القرآن

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: