تفسیر مأثور
«تفسير مأثور» يا «تفسير نقلى» به معنی تفسیر و تبيین آيات قرآن کریم با روايات نقل شده از پیامبر اکرم و اهل بیت (عليهم السلام) و بعد از آن، بر رواياتى از صحابه بزرگوار پيامبر و تابعان آنان، كه در توضيح و شرح دشواريهاى آيات مبهم وارد شده است، می باشد. به لحاظ تاریخی، تفسیر مأثور از جمله کهن‌ترین گونه‌های تدوین‌یافته تفسیر قرآن مجید است.
محتویات
تعریف تفسیر مأثور
اولین نوع تفسیر، تفسیر مأثور بوده است و راویان و محدّثان، نخستین كسانى بودند كه به نقل احادیثى در تفسیر قرآن پرداختند. تعریف دقیق «تفسیر مأثور» با معنای واژه «اثر» مرتبط است، هر چند عالمان و محدثان در تعریف آن اتفاق نظر ندارند. برخی تاریخ‌نگاران تفسیر، تفسیر آیات قرآن با آیات دیگر را قسمی از تفسیر مأثور دانسته‌اند اما ظاهراً با توجه به معنای لغوی و اصطلاحی «اثر»، اینگونه تفسیر، قسمی از تفسیر اثری یا مأثور به شمار نمی‌آید.
انواع تفسیر مأثور
روایات و سنت پیامبر:
درباره روایات تفسیری پیامبر اکرم، مفسران معتقدند که ایشان علاوه بر ابلاغ پیام وحی، تبیین و تفسیر کلام الاهی را نیز بر عهده داشته است. مفسران، آیه ۴۴ و ۶۴ سوره نحل را ناظر به این بُعد از مقام نبوت می دانند و نتیجه می‌گیرند که سخنان یا احادیث تفسیری منسوب به پیامبر، در صورت اثبات صحت آن‌ها، در شمار بهترین و استوارترین گونه‌های تفسیر است.
علاوه بر این، محدّثان و فقیهان عموماً از همین طریق و بر پایه آیات ذکر شده و نیز آیات مشابه، سنّت نبوی را منبعی مهم و معتبر در شناخت احکام و دستورهای الاهی دانسته و پیوسته در استنباط احکام به آن استناد کرده‌اند.
تفسیر صحابه و تابعان:
در باب اعتبار و حجیت تفسیر صحابه پیامبر، و به قولی تابعین، میان اهل سنّت و شیعیان اختلاف‌نظر وجود دارد و با جایگاه و اعتبار صحابه در تفسیر و تشریع دستورهای الاهی در پیوند است. این موضوع ریشه در مسئله کهن‌تری دارد، که همان عدالت صحابه است و اصولیان و متکلمان و محدّثان از دیر باز در اثبات یا انکار آن کوشیده‌اند.
مدافعان با استناد به برخی آیات قرآن و شماری از احادیث نبوی تلاش کرده‌اند که عدالت همه اصحاب پیامبر را ثابت کنند. اینان روایات تفسیری صحابه را معتبر می‌دانند و آن‌ها را برای شناخت و فهم قرآن منبعی اصیل معرفی می کنند. در مقابل، مخالفان (غالباً شیعیان و برخی عالمان اهل سنّت) عدالت صحابه را، در شکل مطلق آن، منکر شده و آیات مورد استناد را به گونه‌ای دیگر تفسیر کرده و در صحت و اعتبار بسیاری از احادیث منقول از پیامبر، در این باره، تردید کرده‌اند.
برخی عالمان اهل سنّت نیز با این دیدگاه شیعی موافق‌اند و معتقدند که حکم صحابه در عدالت مانند دیگران است و در مقام نقل حدیث باید عدالت آن‌ها احراز شود. بر پایه این دیدگاه سخنان صحابه در تفسیر آیه‌های قرآنی اعتبار ویژه‌ای نداشته و در بهترین صورت، همسنگ تلاش یا اجتهاد عالمان و مفسران دیگر در فهم و تبیین آیات قرآنی است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام:
شیعیان با استناد به آیاتی از قرآن و روایت‌های متواتری نظیر حدیث ثقلین و حدیث غدیر که بر امامت و عصمت امامان دلالت دارد و نیز شماری از احادیث معتبر که حاکی از پیوند دو سویه قرآن و حضرت علی علیه‌السلام است، یا احادیثی که بر پیوند بین قرآن و اهل‌بیت تأکید دارد، جایگاه ویژه‌ای برای امامان معصوم قائل شده‌اند و آنان را مرجع علمی امت اسلامی و معتبرترین شارحان و مفسران قرآن دانسته‌اند.
نتیجه اینکه روایات تفسیری مأثور از امامان در صورت صحت صدور آن‌ها، هم‌ردیف کلام رسول‌اللّه و منبعی معتبر در شناخت و فهم آیات قرآن است. از دیدگاه امامیه، بیانات پیامبر و امامان جانشین پیامبر در شرح و تفسیر و توضیح مرادات قرآنی، جزئی از سنّت است و قطعاً حجیت و اعتبار دارد.
حجیت تفسیر مأثور
بحث دیگر در تفسیر مأثور، جایگاه روایات حاویِ این مباحث تفسیری است. به طور کلی، روایات تفسیری اگر از نظر سند متواتر بوده یا «خبر واحدِ محفوف به قرائن» باشند، اعتبار دارند و در حجیت اینگونه روایات، که نوع اول آن بسیار اندک است، سخنی نیست.
بحث در روایاتی است که صدور و دلالت و جهت آن‌ها یقینی نیست و در حجیت و اعتبار آن‌ها اختلاف هست. متکلمان و اصولیان، از دیرباز بصراحت بر عدم حجیت اینگونه روایات در مباحث اعتقادی تأکید کرده‌اند، از آنرو که اعتقاد، دایر مدار علم است و خبری که علم آفرین نیست مستند یک‌اصل اعتقادی قرار نمی گیرد.
در واقع، بحث حجیت خبر واحد در قلمرو احکام شرعی مطرح می‌شود. با این توضیح که شخص مکلف، ناگزیر از عمل است و در صورت فقدان علم باید به گزینه‌های دیگر روی آورد که مهم‌ترین و کارآمدترین آن‌ها خبر واحد است. در عین حال، نمی‌توان این واقعیت را از نظر دور داشت که از نظر اصولیان، یکی از ادله مهم حجیت خبر واحد، سیره عقلاست و بر این اساس گفته شده است که حجیت خبر واحد شامل مباحث معرفتی، از جمله بیانات تفسیری، نیز می‌شود.
آفات تفاسیر مأثور
در تفسیر مأثور، موضوعات دیگری نیز چون ضعف اسانید، جعل و وضع در روایات تفسیری و اسرائیلیات، شایان توجه است. گذشته از سخن کسانی چون احمد بن حنبل که نقل‌های سه موضوع مغازی و مَلاحِم و تفسیر را از ریشه بی‌اعتبار می‌دانستند، این واقعیت را نمی‌توان انکار کرد که احادیث تفسیری از حیث سند ضعف جدّی دارند، تفسیرپژوهانی نیز به آن پرداخته‌اند.
وضع و جعل که به انگیزه‌ها و علل گوناگونی ـ از جمله تثبیت و تقویت یک عقیده یا ارتقای مقام و منزلت یکی از صحابه و عکس آن، رد یک عقیده یا فرو کاستن منزلت یکی از یاران پیامبر ـ شکل میگرفته، به مباحث تفسیری نیز راه یافته است.
توجه به اسرائیلیات، که به نقل‌های دخیل در حوزه معارف و تفسیر و غالباً منقول از راویان یهودی تبار گفته می‌شود، نیز در تفاسیر نقلی از اهمیت شایان توجهی بر خوردار است. کمتر مفسری از جریان نقل‌های اسرائیلیات یکسر در امان بوده است.
کتب مشتمل بر احادیث تفسیری
در منابع موجود شیعی از تفاسیری چون تفسیر امام حسن عسکری علیه‌السلام، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تفسیر عیاشی، تفسیر فرات کوفی و در سده‌های متأخر از تفاسیری چون البرهان فی تفسیرالقرآن از هاشم بن سلیمان بحرانی، تفسیر نورالثقلین از عبدعلی بن جمعه حویزی، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب از محمدرضا مشهدی قمی، با عنوان تفاسیر مأثور یاد شده است.
همچنین در میان تفاسیر اهل‌سنّت با این شیوه و رویکرد می‌توان از این تفاسیر نام برد: تفسیرالقرآن العظیم مسنداً عن‌رسول‌اللّه (ص) و الصحابه و التابعین از عبدالرحمان بن محمد بن ادریس رازی ، معروف به ابن‌ابی‌حاتِمِ رازی، تفسیر القرآن العظیم از عمادالدین اسماعیل بن عمر مشهور به ابن‌کثیر و الدّرالمنثور فی التفسیر بالمأثور از جلال‌الدین سیوطی نام برد.در برخی منابع از تفسیر طبری یا جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن محمد بن جریر طبری، المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ابن‌عطیه، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن ابواسحاق احمد بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، بحرالعلوم علی بن یحیی سمرقندی، معالم‌التنزیل بغوی فراء.
پانویس
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «تفسیر مأثور»، شماره ۵۰۱۱.
- تفسیر و مفسران، محمدهادی معرفت، قم: موسسه فرهنگی التمهید، 1379.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
