تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید محمود طالقانی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۶ |
|
| |
تفسیر «پرتوى از قرآن» عنوان تفسیرى است ناتمام از مرحوم آیت اللّه سید محمود طالقانى (م، ۱۳۵۸ ش)، که طى قریب به ۴۰ سال تألیف شده است. این تفسیر در ۶ مجلد و شامل تفسیر برخى سوره‌هاى نخست قرآن کریم و تمامى سوره‌هاى جزء سى‌ام مى‌باشد. از جمله ویژگی‌های این تفسیر، توجه به نیازهای سیاسی و اجتماعی جامعه است.
محتویات
مؤلف
سید محمود علایی طالقانی (۱۲۸۹-۱۳۵۸ش)، نویسنده، مفسر قرآن و نهج‌البلاغه، و از فعالان سیاسی ایران بود. برخی از فعالیتها و مسئولیتهای وی عبارت است از: فعالیت در نهضت ملی شدن نفت، بنیان نهادن نهضت مقاومت ملى، تأسیس نهضت آزادى به همراه چند تن از مبارزان، ریاست شورای انقلاب در طلیعه انقلاب اسلامی، اولین امام جمعه شهر تهران و نماینده اول مردم تهران در مجلس خبرگان قانون اساسی.
از اساتید وی شیخ عبدالکریم حائری، سید ابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله حجت را می توان نام برد. برخی از آثار ایشان عبارتند از: اسلام و مالکیت، به سوی خدا می‌رویم، توحید از نظر اسلام و... .
مرحوم آیت اللّه طالقانى، پس از پیروزى انقلاب اسلامى و بر اساس ضرورت ابلاغ فرهنگ قرآنى در جامعه در برنامه قرآنى سیماى جمهورى اسلامى با نام «با قرآن» در صحنه شرکت نموده، مباحث تفسیرى را به گونه‌اى دیگر ارائه مى‌نمودند. همچنین در طول حیات پربرکت ولى کوتاه ایشان پس از پیروزى انقلاب اسلامى، در سخنرانى‌ها و مجالس گوناگون از پرداختن به مباحث قرآنى غفلت نمى‌نمودند.
تاریخچه تألیف کتاب
روند شکل‌گیرى تفسیر «پرتوى از قرآن» به لحاظ دوران پرفراز و نشیب مؤلف و زندگى سیاسى و اجتماعى ایشان، جالب توجه مى‌باشد. آیت اللّه طالقانى در سال ۱۳۱۸ پس از فراغت از تحصیل از قم به تهران آمدند. فضاى سیاسى و فکرى آن دوران و گرایش‌هاى جوانان به مکاتب الحادى، آیت اللّه طالقانى را بر آن داشت که تمام کوشش خود را معطوف به ابلاغ پیام قرآن به جوانان و روشنفکران کرد.
به همین جهت از همان سال، شروع به تفسیر قرآن و نهج البلاغه کردند. پس از شهریور سال ۱۳۲۰، فضاى سیاسى به گونه‌اى متحول شد و امکان گسترش دروس تفسیر ایشان به میان دانشجویان، استادان دانشگاه و بعدها انجمن‌هاى اسلامى تازه تاسیسى چون انجمن اسلامى مهندسان، پزشکان، دانشجویان، معلمان و... فراهم آمد.
شکل‌گیرى این جلسات از منزل ایشان بود، سپس در مسجد منشور سلطان و از سال ۱۳۲۷ در مسجد هدایت به تفسیر قرآن در شب‌هاى جمعه تا زمان دستگیرى ایشان، ادامه یافت. با بازداشت ایشان در خرداد ۱۳۴۲، این درس‌ها تعطیل شد اما آن مرحوم در دوران زندان، آنچه از تفسیر قرآن در ذهن داشته‌اند را نوشته‌اند که با انتقال این یادداشت‌ها به بیرون از زندان، جلد اول تفسیر «پرتوى از قرآن» در آبان ۱۳۴۲، منتشر شد.
همزمان با یادداشت‌هاى ایشان، برخى از مستمعین درس‌هاى ایشان در مسجد هدایت که در بازداشت بسر می بردند، پیشنهاد ادامه آن مباحث را دادند که مورد قبول قرار گرفت و مقرر شد هر هفته سه یا چهار جلسه صبح‌ها تشکیل شود. در این کلاس‌ها پس از بیانات استاد، نظرات ایشان توسط حاضران مورد بحث و بررسى قرار مى‌گرفت.
مطالب جلسات پس از نگارش اولیه و بازبینى استاد، به مرور براى چاپ به بیرون از زندان فرستاده مى‌شد. اما مباحث زندان ادامه جلسات مسجد هدایت نبود. تفسیر از جزء ۳۰ قرآن که از آغاز وحى است، شروع شده بود. این تغییر نیز بر اساس بینش استاد در جزء سى‌ام بود. ایشان معتقد بودند این بخش از قرآن که جو خاص آن زمان را نشان داده، کلید فهم قرآن مى‌باشد.
این تفسیر در ۲ جلد تهیه و به پایان رسیده است. پس از اتمام این جزء، تفسیر جزء دوم قرآن شروع شد و تا پایان سوره بقره ادامه یافت (این تفسیر در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید). با آزادى ایشان از زندان در سال ۱۳۴۶، درس تفسیر در مسجد هدایت ادامه یافت. با محاصره منزل ایشان در طول ماه مبارک رمضان در سال ۱۳۵۰ و تبعید ایشان به زابل، دوباره درس تفسیر متوقف شد تا این که در اردیبهشت ۱۳۵۴، ایشان به تهران بازمى‌گردند. با دستگیرى مجدد ایشان، عملاً این امکان از بین رفت و با توجه به یادداشت‌هاى ایشان که به یکى از شاگردانش سپرده بودند، مجموعه‌اى قریب به ۱۶۰ صفحه توسط شرکت سهامى انتشار به چاپ رسید.
با آزادى ایشان از زندان، قسمت‌هاى چاپ شده خدمت ایشان ارائه مى‌شود و آن مرحوم ضمن بازبینى، پیشنهاد مى‌کنند که نام کتاب «درس‌هایى از پرتوى از قرآن» باشد. با چاپ ۳۰۰ صفحه از این تفسیر، ایشان دار فانى را وداع مى‌کنند. یادداشت‌هاى ایشان و مطالبى که در زندان القا فرموده بودند به مرور به چاپ رسید. بنابراین تلفیق این دو مجموعه با نظر گردآورنده انجام شده است.
مطالبى که ایشان چه به صورت شفاهى و چه در شکل یادداشت به یادگار گذارده‌اند، با اتکا به حافظه خودشان بوده است و طبیعى است که برخى مطالب نیازمند مراجعه به منابع مى‌باشد.
محتوا و روش تفسیر
آیت اللّه طالقانى در مقدمه کتاب نوشته‌اند: «من خودم را مفسر نمى‌دانم و «پرتوى از قرآن» که به ذهن من تابیده است را به کاغذ منتقل مى‌کنم...». این سخن که نقد حال مولف مى‌باشد، به منزله قانونچه کتاب است که بر سراسر تفسیر سایه افکنده است. شرایط تالیف کتاب به گونه‌اى بود که مولف به روش خاصى از تفسیر گرایش یابد، روشى که شاید در صورت تغییر شرایط، انتخاب نخست ایشان نبود.
این تفسیر که طى قریب به ۴۰ سال تألیف شده است، در ۶ مجلد و شامل تفسیر برخى سوره‌هاى نخست قرآن کریم و تمامى سوره‌هاى جزء سى مى‌باشد. در جلد اول سوره حمد تا آیه ۱۴۴ سوره بقره، در جلد دوم بقیه سوره بقره، در جلد سوم سوره آل عمران، در جلد چهارم جزء سى‌ام از ابتدا تا آخر سوره طارق، در جلد پنجم بخش پایانى جزء سى‌ام و در جلد ششم ۲۲ آیه نخست سوره نساء تفسیر شده است.
مرحوم طالقانی روش تفسیری خود را چنین معرفی می‌کند: «نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده. پس از آن، ترجمه آیات به فارسی تطبیقی آمده چنانکه از حدود معانی صحیح لغات خارج نباشد. پس معانی مترادف و موارد استعمال و ریشه لغات، در موارد لزوم بیان شده تا در ذهن خواننده مجال تفکر بیشتری باز شود. آن‌گاه آنچه از متن آیات مستقیماً بر ذهن تابیده بیان می‌شود. گاهی در موارد مقتضی از احادیث صحیحه و نظر مفسران استفاده شده، پس در پیرامون آیات آنچه به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده منعکس می‌گردد، تا شاید خواننده خود هرچه بیشتر به رموز هدایتی قرآن آشنا شود و ایمان تقلیدی به کمال تحقق رسد و هر چه بیشتر جویندگان در اعماق ژرف آیات فرو روند و در انوار آن غوطه‌ور شوند.»
در مجموع مطالبى پیرامون این تفسیر از جهت درونى و ساختارى و همچنین از نگاه بیرونى و تاثیرش در جامعه فکرى و فرهنگى گفته شده است:
۱. متن محورى: مفسر از الفاظ قرآن براى تفسیر استفاده مى‌کردند و معتقد بودند که این الفاظ بار مفهومى خاصى دارد که هیچ کلمه‌اى نمى‌تواند این مفهوم را برساند. به حدى که حتى ایشان براى آهنگ و الفاظ قرآن هم توجهى خاص داشتند و معتقد بودند اگر حرکت و تشدید و آهنگ یک کلمه جا به جا شود، مفهوم را نمى‌رساند. خود قرآن و ساختار و جمله بندى خود قرآن نیز از مولفه‌هاى تفسیرى مى‌باشد. ایشان حتى معتقد بودند که در سوره بقره و سوره آل عمران آیه آخر سوره بقره با آیه اول آل عمران با هم ارتباط دارد.
۲. آیا تفسیر ایشان علمى است؟ این سئوال از جنجالى‌ترین مباحث تفسیر «پرتوى از قرآن» است. برخى صریحاً این تفسیر را تفسیرى علمى مى‌دانند و تمام اشکالات این روش را بر تفسیر پرتوى از قرآن روامى‌دانند. اما باید به چند نکته توجه داشت: نخست آن که بحث علم و دین، جدى‌ترین مسئله دانشمندان و متفکران مذهبى در دوران پیش از انقلاب اسلامى بود و در کنار مارکسیسم و اعتقادات الحادى، بیشترین توان علمى متفکران و رجال سیاسى را به خود معطوف کرده بود و طبیعى بود که مرحوم آیت اللّه طالقانى با نگاه خاصى که به قشر دانشجو داشتند، نمى‌بایست از این امر غفلت نمایند. دوم این که تاریخچه تدوین تفسیر بخصوص در دوران بازداشت ایشان و حضور برخى از رجال فکرى آن دوران -که به دین و بالطبع قرآن کریم، نگاهى علمى داشتند- در زندان، و حضور این افراد در مباحث تفسیرى ایشان، ایشان را به نوعى با تفکر تفسیر علمى مواجه کرده بود. این امر سبب شده است که در لابلاى تفسیر رد پاى این نوع نگرش مشاهده شود. اما دیدگاه ایشان در رابطه با دین بسیار روشن است. ایشان علم را مانند چراغى مى‌دانستند که راه محقق را روشن مى‌کند. علم به خودى خود حقیقت مطلق نیست اما عالم دنبال حقیقت است، به آنچه که مى‌رسد چراغى است که راه را براى دیگران روشن مى‌کند. اگر این چراغ را به حقایق مطلق که آیات قرآن است بتابانیم مفهوم آن حقیقت قرآنى را بهتر درک مى‌کنیم.
۳. تناسب آیات و سور: ایشان معتقد بودند تنظیم آیات را خود پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام داده‌اند، چون تنظیم آیات هم روى حساب خاصى و به عبارتى یک معجزه بوده است و به بزرگى و کوچکى و ترتیب نزول آیات ارتباطى ندارد.
منابع تفسیر
هر چند بخشى از تفسیر پرتوی از قرآن، نتیجه درس‌هاى ایشان در شرایط محدودى مى‌باشد، اما به شهادت متن تفسیر و گزارش‌هاى حاضران در کلاس‌هاى ایشان، برخى منابع مورد توجه قرار گرفته است. البته جلد اول که خودشان در سلول انفرادى نگاشته‌اند، بدون مراجعه به هیچ کتابى بوده است. در همانجا متذکر مى‌شوند که «من همانند مرده‌اى در قبر هستم و هیچ منبعى ندارم». برخى منابع مورد استفاده در این تفسیر عبارتند از:
- «تفسیر القرآن الکریم» ملاصدراى شیرازى و تفسیر مجمع البیان در دسترس ایشان بود.
- تفسیر شیخ محمد عبده با عنوان المنار. به لحاظ عشق و علاقه آیت اللّه طالقانى به سید جمال الدین اسدآبادى (که شیخ محمد عبده تحت تاثیر مستقیم وى بوده است) عنایتى به این تفسیر داشته‌اند.
- تفسیر سید احمد خان هندى. این تفسیر شاخص‌ترین تفسیر علمى قرآن کریم در افراطى‌ترین نوع خود مى‌باشد به حدى که تمام معجزات پیامبران را توجیه علمى کرده است. شرایط اجتماعى که در ابتداى مقاله بدان اشاره شد، اهمیت این تفسیر را در مراجعه روشن مى‌سازد.
- تفسیر جواهر طنطاوى مصرى که به نوعى علمدار تفسیر علمى قرآن مى‌باشد.
- تفسیر المیزان نیز مورد توجه ایشان بودند و بخش‌هایى از آن در کلاس‌ها خوانده و بعضاً مورد نقد و تحلیل قرار مى‌گرفت.
تأثیر تفسیر در جوامع علمى
«تفسیر پرتوى از قرآن» آیات را به گونه‌اى تفسیر مى‌کند که نازل شده است و راهنماى مردمى است که به دنبال فعالیت اجتماعى و فرهنگى هستند که عقیده و اندیشه آنها زنده باشد و اگر کسى این تفسیر را مى‌خواند، تحت تأثیر قرار مى‌گرفت.
روشنفکران مذهبى در دهه‌هاى ۳۰ تا ۵۰ از این تفسیر و شخص آیت اللّه طالقانى بیش از همه تاثیر پذیرفتند و بعد از خواندن این تفسیر وارد میدان مبارزه شده‌اند و در واقع ایشان افراد را به حرکت اجتماعى وامى‌داشت. از اینجا داستان سیاسى بودن تفسیر پرتوى از قرآن شکل گرفت و برخى به شدت آن را تفسیرى سیاسى از قرآن و اسلام مى‌دانند. البته اشتباهى که در اینجا پدید آمده است، اختلاط مباحث روز و سیاسى تلقى کردن کتاب است.
طبیعى بود که در جو ملتهب دوران انقلاب، سیاست و سیاست زدگى، حرف اول را در تمام حرکت‌ها حتى فعالیت‌هاى فرهنگى و دینى بزند، اما با این حال، مجامع علمى از این تفسیر غافل نبودند. نقل شده است آیت اللّه سید مصطفى خمینى از جمله مآخذى که براى تالیف تفسیر خود انتخاب کرده بودند، تفسیر پرتوى از قرآن بود و این امر نیز به اشاره والد گرامی اش امام خمینی و تائید ایشان بود.
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
