سید مرتضی

سید مرتضی علم الهدی (436-355 ق)، فقیه، متكلم، ادیب برجسته شیعه در قرن پنجم هجری و از شاگردان شیخ مفید است. علامه حلی او را معلم شیعه امامیه خوانده است. شیخ طوسی از شاگردان اوست. از جمله آثار ارزشمند وی می توان به كتاب الانتصار در فقه و کتاب الذریعه در اصول فقه اشاره کرد. مردی جامع بوده است، هم ادیب بوده و هم متكلم و هم فقیه آرا فقهی او مورد توجه فقها است. او یكی از بزرگان فقهای امامیه، جامع علوم معقول و منقول در عصر خویش بوده و در ادبیات و فنون كلام و تفسیر سرآمد اقران بوده است و آن چنان در علوم اسلامی تبحر داشته است كه او را مجدد مذهب در قرن چهارم نامیده اند.

نام کامل	سید مرتضی علم الهدی
زادروز	355 قمری
زادگاه	بغداد
وفات	436 قمری
مدفن	بغداد
اساتید	شیخ مفید، ابن نباته، بابویه،...
شاگردان	شیخ طوسی، قاضی ابن البراج، ابوالصلاح حلبی،...
آثار	الانتصار، الذریعه فی اصول الشریعه، جمل العلم والعمل،،..

ولادت و نسب

ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی، مشهور به سید مرتضی علم الهدی، در سال 355 هجری، در یكی از خانواده های محترم سادات بغداد به دنیا آمد. نسب شریفش با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد. او به علم الهدی، ذوالمجدین و شریف سید مرتضی ملقب می باشد.

در مورد لقب «علم الهدی»، بیشتر مورخین نگاشته اند كه: ابوسعید محمد بن حسین وزیر القادر بالله (خلافت 422-381 ق) در سال 420 قمری بیمار شد. شبی در خواب دید كه امیرالمومنین علیه السلام به او می فرماید: به علم الهدی بگو برای تو دعا كند تا از بیماری بهبود یابی. وزیر گفت: یا امیرالمؤمنین، علم الهدی كیست؟ فرمود: علی بن الحسین الموسوی است. چون از خواب برخاست، نامه ای به سید مرتضی نوشت كه برای او دعا كند و در آن نامه او را علم الهدی خواند. سید مرتضی برآشفت و از وزیر خواست كه او را با این لقب بزرگ نخواند. وزیر گفت: به خدا قسم امیرالمؤمنین علیه السلام امر فرموده كه شما را به این لقب بخوانم. بعد از آن كه وزیر از دعای سید مرتضی شفا یافت، جریان خواب خود و امتناع سید مرتضی را از قبول این لقب برای خلیفه بیان كرد. خلیفه پیام فرستاد كه شایسته است لقبی را كه از سوی جد شما داده شده است بپذیری و ابا نكنی. سپس حكم شد كه منشیان در نامه های رسمی و عموم مردم او را با این لقب بخوانند و بدین گونه ملقب به «علم الهدی» گردید.

سید مرتضی علم الهدی، نقیب طالبیان، از نظر منزلت علمی و اعتبار فقهی در مرتبت بسیار والایی قرار دارد كه كمتر كسی در آن عصر به پایه آن نایل آمده است. او پیشوای فقهی، متكلم و مرجع امامیه در عصر خویش، پس از درگذشت استاد عالی قدرش شیخ مفید (م 413) بوده است.

او مدت سی سال امیر حاج و حرمین و نقیب الاشراف و قاضی القضات و مرجع تظلمات و شكایات مردم بوده است.

تحصیل و استادان

برخی از رؤیاها در صداقت و راستی بی شباهت به الهام و نوعی آگاهی های غیبی نیستند و یكی از آن نوع رؤیاها، خوابی بود كه شیخ مفید اعلی اللّه مقامه الشریف دیدند كه حضرت فاطمه سلام الله علیها، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را پیش او آورده است و می فرماید: «یا شیخ علّمهما الفقه، به این دو فرزند فقه بیاموز»؛ شیخ پس از بیداری به حیرت و تفكر فرو می رود، تا آن كه صبح همان شب، فاطمه والده سید مرتضی و سید رضی، دو پسر خود را كه در آن موقع از نظر سن خردسال بوده اند، پیش شیخ آورده، و همان عبارت مذكور در رؤیا (یا شیخ علّمهما الفقه) را به زبان آورد و گفت: ای شیخ این دو پسران منند، این ها را پیش تو آورده ام كه به آنان فقه تعلیم دهی.

پس شیخ مفید به تعلیم و تربیت آن دو برادر والا گوهر اهتمام تمام بكار برد تا هر دو از ذخیره های ارزشمند اسلام و از نوادر و نوابغ ‌روزگار گردیدند.

سید مرتضی همچنین از محضر عالمانی مانند: ابن نباته، حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، سهل بن احمد دیباجی، ابن جندی بغدادی و أحمد بن محمد بن عمران کاتب بهره مند شد.

تدریس و شاگردان

سید مرتضی حوزه درسی بسیار غنی داشته و در علوم متنوعه تدریس می کرده است و هر یك از شاگردان او شهریه معینی داشته اند، چنان چه شیخ طوسی را ماهی دوازده دینار اشرفی (طلای هیجده نخود) و قاضی ابن البراج را ماهی هشت دینار و هر یك از تلامذه دیگر را به فراخور حال خود شهریه می داده است. وقتی قحطی شدید پیش آمد، مرد یهودی برای تحصیل روزی، چاره اندیشید كه در نزد سید به تحصیل علم نجوم بپردازد؛ بعد از استیذان از سید حاضر در درس او شد و حسب الامر سید به او روزانه تعیین گردید كه روز به روز می گرفت و صرف ضروریات زندگی خود می كرد تا پس از اندكی از مشاهده این شیوه و رفتار نیك، آخر به دین اسلام گروید.

برخی از شاگردان نامدار او عبارتند از:

• شیخ طوسی،
• قاضی ابن البراج،
• ابوالصلاح حلبی،
• ابوالفتح كراجكی،
• سالار بن عبدالعزیز دیلمی.

آثار و تألیفات

سید مرتضی علم الهدی دارای تألیفات متعددی است كه هر كدام نشانگر وسعت علم و فضیلت او بوده است. محمدعلی مدرس، صاحب «ریحانه الادب» بیش از 72 جلد از آنها را با اسم و رسم نام می برد، ولی برخی از آنچه كه راجع به فقه و اصول فقه می باشد، به این ترتیب است:

1. الانتصار، در فقه.
2. جمل العلم والعمل در فقه.
3. الذریعه الی اصول الشریعه، در اصول فقه.
4. الأمالی (غرر الفوائد و درر القلائد).
5. تنزیه الانبیاء.
6. الفصول المختاره.
7. الموضح عن جهة اعجاز القرآن.
8. المحكم و المتشابه.
9. المختصر.
10. ما تفرّدت به الامامیه من المسائل الفقهیه.
11. المصباح.
12. الناصریات.
13. جواب الملاحده فی قدم العالم.

از منظر عالمان

• علامه حلی در كتاب خلاصه درباره سید مرتضی گوید: علم الهدی ركن امامیه و معلم ایشان بوده و مصنفات او تا زمان حاضر كه 693 هجرت می باشد، محل استفاده آن فرقه حقه می باشد.
• شیخ عزالدین احمد بن مقبل گوید: اگر كسی سوگند یاد كند كه علم الهدی در علوم عربیه داناتر از خود عرب بوده، دروغ نگفته و گناهی نكرده است.

شخصیت علم الهدی از دیدگاه دانشمندان اهل سنت هم پوشیده نمانده است، بلكه در اثر كثرت تألیفات و آثار، مورد توجه آنان نیز گردیده است.

• ابن خلكان، یكی از مورخین اهل سنت گوید: فضائل وی بسیار و تالیفات او در دین و احكام مسلمین شاهد صادق هستند بر این كه شاخه آن شجره بوده و از اهل آن خانواده جلیل می باشد.
• ابن اثیر در كامل التواریخ، یافعی در مرآة الجنان، سیوطی در طبقات، خطیب بغدادی در تاریخ بغداد و ابن كثیر شامی و دیگران، همگی از سید مرتضی با بهترین عبارات یاد كرده اند و علم و فضیلت و دانش او را ستوده اند.
• یكی از اساتید ادبیات عرب در مصر گوید: من از كتاب «غرر و درر» سید مرتضی، مسائلی را استفاده كردم كه در هیچ یك از كتاب های دیگر نحویان بدست نیاوردم.

كتابخانه او

در كتابخانه سید مرتضی، هشتاد هزار جلد كتاب بوده است كه اغلب آن ها از كتاب های مورد مطالعه یا تألیف او بوده است. یكی از معاصرین او گوید: كتاب های سید را شماره كردم، به هشتاد هزار جلد رسید كه اغلب آن ها از محفوظات یا مصنفات او بوده است.

ثعالبی مورخ نامی نیز در تایید این گفتار اضافه می نماید: در بغداد پس از وفات سید مرتضی با اینكه قسمت عمده كتاب های او را به امرا و وزرا اهداء كرده بودند، باز باقیمانده آن ها را به سی هزار دینار قیمت كردند.

ضریح منسوب به شریف مرتضی در جوار حرم امامین موسی بن جعفر و محمد بن علی علیهماالسلام

وفات

نجاشی در رجال خود می نویسد: «... سید مرتضی در سال 436 قمری در بغداد وفات نمود. من و ابویعلی جعفری (داماد شیخ مفید) و سلار بن عبدالعزیز او را غسل دادیم. فرزندش بر او نماز گزارد و در خانه اش در محله کرخ بغداد (کاظمین) دفن شد».

در برخی از منابع اخیر آمده است که پیکر سید مرتضی و برادرش سید رضی مدتی پس از دفن در کرخ بغداد، به کربلا منتقل گردید و در جوار مطهر امام حسین علیه السلام به خاک سپرده شد.

منابع

• عقيقي بخشايشي، "سید مرتضی"، تلخيص از كتاب فقهاي نامدار شيعه، صفحه 61.

پیوندها

• زندگینامه

• زندگینامه (فارسی)

• کتاب تنزيه الأنبياء عليهم السلام

• پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه(مقاله ای با عنوان : شخصيت سيد مرتضی،كتاب امالی و احاديث آن)