دعای بیستم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش نهم)
بخش اول - بخش دوم - بخش سوم - بخش چهارم - بخش پنجم - بخش ششم - بخش هفتم - بخش هشتم - بخش نهم - بخش دهم
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوِّجْنِی بِالْکفَایةِ، وَ سُمْنِی حُسْنَ الْوِلَایةِ، وَ هَبْ لِی صِدْقَ الْهِدَایةِ، وَ لَا تَفْتِنِّی بِالسَّعَةِ، وَ امْنَحْنِی حُسْنَ الدَّعَةِ، وَ لَا تَجْعَلْ عَیشِی کدّاً کدّاً، وَ لَا تَرُدَّ دُعَائِی عَلَی رَدّاً، فَإِنِّی لَا أَجْعَلُ لَک ضِدّاً، وَ لَا أَدْعُو مَعَک نِدّاً.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ، وَ حَصِّنْ رِزْقِی مِنَ التَّلَفِ، وَ وَفِّرْ مَلَکتِی بِالْبَرَکةِ فِیهِ، وَ أَصِبْ بی سَبِیلَ الْهِدَایةِ لِلْبِرِّ فِیمَا أُنْفِقُ مِنْهُ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکفِنِی مَئُونَةَ الِاکتِسَابِ، وَ ارْزُقْنِی مِنْ غَیرِ احْتِسَابٍ، فَلَا أَشْتَغِلَ عَنْ عِبَادَتِک بِالطَّلَبِ، وَ لَا أَحْتَمِلَ إِصْرَ تَبِعَاتِ الْمَکسَبِ.
اللَّهُمَّ فَأَطْلِبْنِی بِقُدْرَتِک مَا أَطْلُبُ، وَ أَجِرْنِی بِعِزَّتِک مِمَّا أَرْهَبُ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ صُنْ وَجْهِی بِالْیسَارِ، وَ لَا تَبْتَذِلْ جَاهِی بِالْإِقْتَارِ فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِک، وَ أَسْتَعْطِی شِرَارَ خَلْقِک، فَأَفْتَتِنَ بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِی، و أُبْتَلَی بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِی، وَ أَنْتَ مِنْ دُونِهِمْ وَلِی الْإِعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و تارکم را به تاج کفایت بیارای، و مرا در امور به نیکی سرپرستی کن، و صدق هدایت به من عنایت فرما، و به وسعت روزی آزمایشم مکن، و از آسایش در زندگی برخوردارم نما، و معیشتم را دشوار مکن، و دعایم را به سویم برمگردان، زیرا من برایت همتا قرار نمی‌دهم، و با وجود تو به سویی دست حاجت نمیبرم.
خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا از اسراف بازدار، و روزیم را از تلف شدن نگاه دار، و دارائیم را به وسیله برکت دادن افزون کن، و مرا در انفاق از آن مال در امور خیر به راه هدایت رهبری فرما.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا از سختی و رنج به دست آوردن روزی کفایت کن، و روزیم را از جایی که گمان نمیبرم به من عنایت فرما، تا در راه به‌دست آوردن روزی از بندگیت بازنمانم، و سنگینی وبال آن را به دوش نکشم.
الهی آنچه را که در راه به‌دست آوردن آنم به قدرتت برایم فراهم نما، و از آنچه بیم دارم به عزتت پناهم ده.
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و آبرویم را به توانگری حفظ کن، و قدر و منزلتم را به تنگدستی پست مفرما، که از روزیخوارانت روزی طلبم، و از اشرار خلقت عطایی خواهم، تا به تعریف آن که به من عطا کند مایل شوم، و به سرزنش آن که از من منع نماید مبتلا گردم، درحالی که بخشش و منع عطا وقف حریم مقدس توست (و دیگران کارهای نسیتند).
ترجمه آیتی
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و تاج بى نیازى بر سر من نه و برآنم دار که هر کار که مى کنم نیکو به انجامش رسانم و هدایت صادقم آموز و مفتون مال و جاهم مساز و آسودگیم عنایت کن و زندگى من به رنج میامیز و دعاى من اجابت ناکرده بر سر من مزن که من تو را همتایى نشناسم و با وجود تو از دیگرى چیزى نخواهم.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا از اسرافکارى باز دار و روزى من از تلف و تباهى برهان و بر دارایى من به برکت بیفزاى و چون انفاق مى کنم راه درست را به من بنماى.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و مرا از رنج تحصیل معاش بى نیازى ده و بى حساب روزى ام ده، تا از عبادت تو به طلب روزى نپردازم و بار گران عواقب کسب و کار بر دوش نگیرم.
اى خداوند، آنچه را از تو طلب مى کنم به قدرت خود رواگردان و از هر چه بیمناکم به عزت خویش پناه ده.
بار خدایا درود بفرست بر محمد و خاندانش و آبرویم به توانگرى مصون دار و جاه و منزلتم را به بینوایى مکاه، آنسان که از دیگر روزى خوارانت روزى بطلبم و دست پیش بندگان شریر تو دراز کنم، آنگاه به ستایش کسى که به من بخشیده است فریفته شوم و به نکوهش کسى که دست منع فرا روى من داشته مبتلى گردم، و حال آنکه کسى که توان بخشیدن و منعش هست تنها تویى و بس.
ترجمه ارفع
خدایا درود فرست بر محمد و آل او و تاج کفایت را بر سرم بگذار و رخسارم را زیبا کن به دوستى خوب و درستى در هدایت را به من ببخش و آزمایشم مکن به وسعت روزى و ثروت و زندگى راحتى به من عطا فرما و مگردان زندگى ام را سختى روى سختى و دعایم را رد مکن زیرا شریک و ضدى براى تو قرار ندادم و همتا و رقیبى برایت نگرفتم.
الها بر محمد و آل او درود فرست و جلوگیرى کن از اسراف کارى و نگه دار روزى ام را از تلف شدن و فراوان کن دارایى ام را به برکت و راهنمایى کن مرا به راه راست و احسان در آنچه از دارایى ام خرج مى کنم.
پروردگارا بر محمد و آل او درود فرست و کفایت کن از من رنج کسب کردن را و روزى بى حساب به من عطا فرما تا در نتیجه سرگرم نشوم از انجام عبادتت به طلب روزى و به دوش نکشم و زر و وبال مسئولیت هاى کسب و کار را.
خدایا به من با نیروى خودت آنچه را مى جویم عطا کن و به عزتت از آنچه مى ترسم پناهم ده.
الها بر محمد و آل او درود فرست و حفظ کن آبرویم را به وسعت مال و دارایى و بى اعتبار مکن جاه و شخصیتم را به تنگدستى و ندارى که در نتیجه از روزى خوارانت روزى خواهم و از اشرار خلقت خواستار عطا گردم و بدین سبب گرفتار شوم به ستایش کسى که چیزى به من عطا کرده و مبتلا گردم به بدگویى کسى که از من دریغ داشته در صورتى که تویى مالک و صاحب اختیار عطا و منع نه آنها.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و تاج کفایت بر سرم نه، و از من نیکو سرپرستى کن، و مرا هدایت راستین ببخش، و با توانگرى میازماى، و مرا آسودگى خاطر عنایت کن، و زندگانیم را سخت و پر دردسر قرار مده، و دست رد به سینه دعایم مزن، زیرا من ضدى براى تو قرار نمى دهم، و همتایى را با تو نمى خوانم.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از اسرافکارى بازدار، و روزیم را از تلف شدن نگاه دار، و داراییم را با برکت دادن فراوان ساز، و مرا در آنچه از آن دارایى انفاق مى کنم به راه صواب در نیکوکارى ببر.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و زحمت به دست آوردن روزى را از من بردار، و مرا بى حساب (یا از جایى که گمان نمى برم) روزى ده، تا به جاى عبادت تو سرگرم طلب روزى نشوم، و زیر بار پیامدهاى بد کسب نروم.
خدایا، پس به قدرت خود مرا به آنچه مى جویم برسان، و به عزت خود از آنچه بیم دارم امان بخش.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و آبرویم را با توانگرى حفظ کن، و شکوهم را با تنگدستى فرو مریز، تا از کسانى که روزى خوار تواند روزى بخواهم، و از آفریدگان بدت عطا جویم، در نتیجه به ستایش کسى که به من عطا کرده گرفتار شوم، و به نکوهش کسى که از من دریغ داشته دچار گردم، حال آن که تو- نه آنان- صاحب اختیار منع و عطایى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و بر سر من تاج کفایت و لیاقت بنه و به حسن دوستى خود نام دارم گردان و طریق صدق و هدایت به بخش و مرا به وسعت و ثروت مفتون نگردان (و امتحان سخت مکن) و به کرمت مرا زندگانى خوش عطا فرما و به رنج و تعب شدید در زندگى میفکن و دعاء (و عرض حاجاتم) را رد مکن که اى خدا من بر تو ضدى قائل نشدم و با تو شریک و مانندى قرار ندادم (و همیشه به توحید و یگانگى تو معتقد بودم).
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و مرا از اسراف مال بازدار و روزیم را از تلف (و تبذیر) محفوظ گردان و دارائیم را به برکت وافر ساز و در آنچه انفاق و احسان به خلق مى کنم به راه حق و صواب هدایت فرما.
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و مرا بدون مشقت و زحمت اکتساب و از آنجا که گمان نمى برم روزى عطا فرما تا به اشتغال به کسب روزى از راه عبادتت باز نمانم و با رنج و تعبهاى طلب رزق را به دوش نکشم.
پروردگارا پس تو به قدرت کامله خود آنچه را من به کوشش و طلب مى خواهم به من (بدون رنج طلب) عطا فرما و از آنچه ترس و بیم دارم مرا به عزت خود پناه ده (و از آن امر مخوف حفظ کن)
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و آبروى مرا به واسطه وسعت دارائى (با سخاوت) محفوظ دار و جاه و مقامم را به واسطه ى تنگدستى خوار و مبتذل مساز تا در اثر تهى دستى از خلق که روزى خوار تواند طلب روزى کنم و از مردم شریر تقاضاى عطا کنم تا مبتلا شوم به ستایش آنکه به من چیزى عطا کرده و به مذمت (و تکذیب) آنکه مرا منع از عطا نموده در صورتى که توئى نه آنها صاحب اختیار و مالک عطا و منع.
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و تاج بى نیازى بر سرم گذار. و نیک سرپرستى نمودن را، بر عهده من قرار ده. و مرا هدایت راستین ببخش. و به توانگرى آزمایشم مکن. و آسودگى خاطر به من عطا فرما. و زندگى ام را پر دردسر قرار نده. و دعایم را به خودم بازنگردان. زیرا من براى تو ضدّى قرار نمى دهم و با تو همانندى را نمى خوانم.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا از اسرافکارى بازدار و روزى ام را از تلف شدن نگهدار. و دارایى ام را با برکت، افزون ساز. و مرا در آنچه از آن دارایى انفاق مى کنم، به راه رستگارى برسان.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و به دست آوردن روزى با زحمت بسیار را از من بردار. و مرا بى حساب روزى ده، تا به جاى عبادت تو سرگرمِ روزى جستن نشوم و زیر بار پیامدهاى بدِ کسب نروم.
خداوندا پس به قدرت خویش، آنچه طلب مى کنم، برایم برآور. و به عزّت خود، از آنچه مى ترسم، ایمنى ام ده.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و آبرویم را با توانگرى حفظ کن و شکوهم را با تنگدستى، فرو مریز، تا از کسانى که روزى خوار تو هستند، روزى بخواهم. و از آفریدگان بدت، عطا طلبم. آنگاه به ستایش آنکه به من عطا کرده، گرفتار شوم و به نکوهش آنکه از من بازداشته، دچار گردم. در حالى که تو عهده دار بخشیدن و بازداشتنى، نه آنها.
ترجمه شعرانی
خداوندا درود بر محمد و خاندان او فرست و تاج ملک مرا کارسازى مردم قرار ده و نشان فرمانروائى من آنکه تدبیر خلق نیکو کنم و آنان را به راه راست برم. و مرا به فراخى عیش مبتلا مکن اما از آسایش برخوردار دار و عیش مرا سخت مگردان و دعاى مرا رد مکن که من براى تو مانندى نشناسم و همتائى در خدائى ندانم
خداوندا! درود بر محمد و آل او فرست و مرا از اسراف بازدار و روزى مرا از تلف شدن حفظ کن و در دارائى من برکت ده و چون از آن انفاق کنم راه خیر پیش من آور
خداوندا! درود بر محمد و خاندان او فرست و مرا از رنج کسب آسوده کن و از جائى که گمان ندارم روزى ده تا سرگرم طلب نشوم و از بندگى تو باز نمانم و رنج و وبال کسب بار دوش من نشود
آنچه من مى خواهم به قدرت خود، خواهش مرا برآور و از آنچه مى ترسم به عزت خود مرا پناه ده.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و به توانگرى عزت مرا نگهدار و آبروى مرا به تنگدستى مریز، مبادا که از روزى خواران تو روزى طلبم و از بدسرشتان خلق عطا خواهم، و گرفتار سپاسگوئى آن شوم که به من چیزى بخشد یا نکوهش آنکه از من دریغ کند با آنکه بخشش و منع بدست تست.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و افسر بى نیازى بر فرقم نه و مرا در امور به حسن تدبیر بر گمار و مرا به وسعت دستگاه زندگانى دچار فتنه مکن و زندگانى ساده ام ببخشاى و عیشم را مقرون به رنج و درد سر مساز و دعایم را به سویت اجابت نکرده بر مگردان، زیرا که من براى تو ضدى نمى پندارم و همراه تو نظیرى قرار نمى دهم.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا از ریخت و پاش بیجا باز دار و روزیم را از تلف گردیدن محفوظ دار و داراییم را با برکت دادن خود پرمایه تر ساز و در امر انفاق راه درست را به من بنماى.
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا از رنج تحصیل هزینه ى زندگى معاف دار و روزى بى حسابم بخش تا مبادا به جاى نیایش تو به جستجوى روزى پردازم و بار سنگین کسب روزى را بر دوش کشم!
اى خدا! آنچه را که خواستارم به توانایى خویش روا کن و تو را سوگند به عزتت که از هر آنچه بیم دارم مرا پناه بخش.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و آبرویم را در توانگرى حفظ فرماى و شکوهم را به تنگ نظرى پست مگردان تا از روزى خوارانت طلب روزى کنم، و از اشرار مردمت عطا طلبم تا به ستایش آن که به من بخشیده و بدگویى از آن کس که آن را از من منع داشته دچار آیم. در حالى که متصدى عطا و منع خود تویى.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و سرم را به تاج بى نیازى بپوشان (تا در پیش جز تو سر فرود نیاورم) و مرا به نیکى در کارهائى که به آن قیام مى نمایم وادار، و راهنمائى حقیقى را به من ببخش (مرا بر اسرار آگاه فرما) و مرا به توانگرى گمراه مساز، و زندگى آسوده که در آن رنج نباشد به من عطا فرما، و زندگانیم را سخت و دشوار قرار مده، و دعا و درخواستم را به سویم بازمگردان (روا کن) زیرا من براى تو همتائى قرار نمى دهم، و با تو مانندى را نمى خوانم (جز تو خدائى باور ندارم که درخواستهاى خویش را از او بخواهم)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از زیاده روى (در زندگى) بازدار، و روزى ام را از تباه شدن (دستبرد دزدان یا آتش گرفتن و مانند آن) نگاهدار، و دارائیم را به برکت و زیاد نمودن افزون گردان، و مرا به نیکوئى آنچه از آن دارائى انفاق مى نمایم به راه رستگارى برسان
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از کسب و روزى به دست آوردن با رنج بى نیاز کن، و بى حساب (فراوان یا بى رنج یا بى حساب و بازپرسى در آخرت) روزى ده، تا از عبادت و بندگى تو براى به دست آوردن روزى بازنمانم، و زیر بار سنگینى زیانها و بدى عواقب کسب (غیر مشروع) نروم
بار خدایا به قدرت و توانائى خود آنچه را درخواست مى نمایم برآور، و به عزت و تسلط خود (بر هر چیز) از آنچه مى ترسم پناهم ده
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و آبرویم را به توانگرى حفظ نما، و ارجمندیم را به تنگدستى خوار مگردان که بدینجهت از روزى خوارانت روزى بخواهم، و از مردم پست عطا و بخشش طلبم، تا به ستایش آنکه به من بخشیده گرفتار و به نکوهش آنکه نبخشیده وادار شوم، در حالى که (در واقع) بخشیدن و نبخشیدن (نعمتها) به دست تو است نه ایشان.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ تَوِّجْنِی بِالْکفَایةِ وَ سُمْنِی حُسْنَ الْوِلاَیةِ وَ هَبْ لِی صِدْقَ الْهِدَایةِ وَ لاَ تَفْتِنِّی بِالسَّعَةِ وَ امْنِحْنِی حُسْنَ الدَّعَةِ وَ لاَ تَجْعَلْ عَیشِی کدّاً کدّاً وَ لاَ تَرُدَّ دُعَائِی عَلَی رَدّاً فَإِنِّی لاَ أَجْعَلُ لَک ضِدّاً وَ لاَ أَدْعُو مَعَک نِدّاً»:
"خدایا بر محمد و آل محمد درود درست، و تاج بى نیازى بر سرم نه، و ولایت نیکو نصیبم فرما، ولایتى که تجل یرمت و عنایت توست، ومرا از ولایت شیطان حفظ مى کند، صدق هدایت روزیم کن، و فتنه و شرّ ثروت را از من دور نما، در تمام جوانب حیات آرامشم ده، و زندگى امروز و فردایم را قرین مشقّت و رنج مساز، دعایم را ممنوع الاجابة مکن، زیرا که من اهل توحیدم، برایت همتائى قرار نمى دهم، و روى دل بجانب غیر تو نمى نمایم".
در این گلشن زخوبانم گلى بس *** ز جعد گلعذاران سنبلى بس
صفت لشگر چه آرائى ز زلفت *** بتاراجم سپاه کاکلى بس
در آن بستانسراى عشرت انگیز *** ترانه ساز عیشى بلبلى بس
زدست لاله کى گیرم پیاله *** از آن نرگس مرا جام ملى بس
زچشمان سیاه فتنه جویش *** بلاى غمزه سحر بابلى بس
از آن خمخانه پر شور و غوغا *** زمینیا شرابم غلغلى بس
حدى پرداز بربط رازمضراب *** در این پرده نواى زابلى بس
در این گلشن سرا نورعلى را *** نشیمن سایه شاخ گلى بس
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ وَ حَصِّنْ رِزْقِی مِنَ التَّلَفِ وَ وَفِّرْ مَلَکتِی بِالْبَرَکةِ فِیهِ وَ أَصِبْ بِی سَبِیلَ الْهِدَایةِ لِلْبِرِّ فِیمَا أُنْفِقُ مِنْهُ
اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ اکفِنِی مَئُونَةَ الاِکتِسَابِ وَ ارْزُقْنِی مِنْ غَیرِ احْتِسَاب فَلاَ أَشْتَغِلَ عَنْ عِبَادَتِک بِالطَّلَبِ وَ لاَ أَحْتَمِلَ إِصْرَ تَبِعَاتِ الْمَکسَبِ،
اَللَّهُمَّ فَأَطْلِبْنِی بِقُدْرَتِک مَا أَطْلُبُ وَ أَجِرْنِی بِعِزَّتِک مِمَّا أَرْهَبُ»:
"بارخدایا بر محمد و آل محمد درودفرست، و مرا از اسراف وزیاده روى بازدار،و روزیم را از تلف چه بوسیله حوادث، و چه به سبب گناه حفظ نما، و دارائیم را با برکت کن، بنحوى که بتوانم از نتایجش درآخرت بهره مند شوم، و مرا درخرج کردن آن درمسیر هدایت راهنمائى فرما.
الهى بر محمد و ال محمد درود فرست و مرا از افتادن در مشقت بخاطر تحصیل روزى بى نیاز کن، و رزق بى حساب عطایم نما، تا بخاطر دست آوردن روزى از عبادت بازنمانم، و پى آمدهاى کاسبى را بر دوش نکشم،
الهى آنچه درخواست مى کنم با قدرتت برآور، و از آنچه بیم دارم به عزّتت پناهم ده".
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ صُنْ وَجْهِی بِالْیارِ وَ لاَ تَبْتَذِلْ جَاهِی بِالاِقْتَارِ فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِک وَ أَسْتَعْطِی شِرَارَ خَلْقِک فَأَفْتَتِنَ بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِى و أُبْتَلَى بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِی وَ أَنْتَ مِنْ دُونِهِمْ وَلِی الْإِعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ»:
"الهى بر محمدو آل محمد درود فرست و آبرویم را به توانگرى نگاهدار، و منزلتم رابه تنگدستى پست مکن که از روزى خوارانت روز طلبم و دست بسوى بندگان نابات دراز کنم آنگاه به تعریف و تمجید دهنده، و مذّمت و نکوهش منع کننده مبتلا شوم، در حالى که زمام و مهار عطاها و منع ها بدست توست و تمام عالم در این زمینه هیچ کاره اند".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و توجنى بالکفایه».
اى: البسنى بتاج الکفایه. و ما احسن هذه الاستعاره. کان من لم یکف امره مکشوف الراس.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بپوشان مرا تاج کفایت و مرا سر برهنه مگذار از فقر و فاقه.
«و سمنى حسن الولایه».
اى: اولنى و اعطنى بضم السین. من: سامه حسنا- اى: اولاه ایاه- یسومه سوما. و یروى ایضا «سمنى» بکسر السین، من: وسمته اسمه وسما وسمه، اذا اثرت فیه بسمه و علامه و کى.
و الولایه هنا بفتح الواو و کسرها.
یعنى: بده مرا نیکویى ولایت- به کسر واو، یعنى سلطنت و تصرف در امر مردم. یا: بده مرا نیکویى ولایت- به فتح واو- یعنى محبت. یعنى چنان کن که مرا دوست دارند.
«وهب لى صدق الهدایه».
و ببخش مرا هدایت صادقه که مرا برساند به مطلوب حقیقى.
«و لا تفتنى بالسعه».
اى: لا توقعنى فى الفتنه بالسعه و الغنى.
یعنى: مینداز مرا در فتنه به سبب غنا و بى نیازى.
«و امنحنى حسن الدعه».
«امنحنى» بفتح النون و کسرها هنا ایضا کما سبق.
و الدعه: الخفض و الراحه. و الهاء عوض من الواو بقول. منه: ودع الرجل فهو ودیع، اى: ساکن.
یعنى: و بده مرا فراخى عیش و حسن سکون و راحت.
«و لا تجعل عیشى کدا کدا».
الکد: الشده فى العمل و طلب الکسب. و کددت الشىء: اتعبته.
(یعنى:) و مگردان عیش و زندگانى مرا در رنج و تعب که از روى تعب حاصل شود.
«و لا ترد دعائى على ردا. فانى لا اجعل لک ضدا، و لا ادعو معک ندا».
الضد، یقال: لا ضد له، و لا ضدید له، اى: لا نظیر له و لا کفو له. قاله فى الصحاح. و قد یقال عند الجمهور على مساو فى القوه: ممانع. و الند- بالکسر-: المثل و النظیر.
یعنى: و رد مکن دعاى مرا رد کردنى. زیرا که من ثابت نگردانیده ام از براى تو نظیرى- یا: کسى که ممانع تو باشد و مساوى باشد با تو در قوت و قدرت- و نمى خوانم از براى تو ندى- یعنى مثلى. چه، ذات او تعالى منزه است از ضد و ند. زیرا که هر چه ماسواى اوست معلول اوست و معلول را ضدیت و ندیت نشاید با علت و فاعل خود.
«اللهم صل على محمد و آله. و امنعنى من السرف. و حصن رزقى من التلف. و وفر ملکتى بالبرکه فیه. و اصب بى سبیل الهدایه للبر فیما انفق منه».
السرف- بالتحریک-: ضد القصد و هو التبذیر فى النفقه.
و وفر، اى: تمم. ملکتى- بالتحریک- اى: ملکى.
و «اصیب» اصله من الصواب، و هو ضد الخطاء. یقال: اصاب فلان فى قوله و فعله. و اصاب السهم القرطاس، اذا لم یخطى.
یعنى: «بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بازدار مرا از اسراف». چرا که دوست نمى دارى مسرفان را. یعنى بى اندازه خرج کردن و در غیر موقع. چرا که اگر در موقع بود، اسراف نباشد. چنانچه در حدیث واردست که: «لا اسراف فى الخیر. و لا خیر فى الاسراف». اسراف آن بود که نه به رضاى حق صرف کنى.
یک جوان را که خیر دایم داشت پند مى داد راهبى در دیر
کاى پسر خیر نیست در اسراف گفت اسراف نیست اندر خیر
«و استوار گردان روزى مرا از تلف. و تمام گردان مال مرا به برکت. و برسان مرا راه راست که در آنچه نفقه مى کنم در وجوه بر و خیر بوده باشد.
«اللهم صل على محمد و آله. و اکفنى موونه الاکتساب. و ارزقنى من غیر احتساب ، فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب، و لا احتمل اصر تبعات المکسب».
الاکتساب: افتعال من الکسب، و فیه اعتمال.
و الاحتساب: افتعال من الحساب.
و الاصر: العبء الذى یاصر حامله، اى: یحبسه مکانه لا یستقل به لثقله. و استعیر للامور الشاقه. و المراد هنا الذنب و الاثم.
و التبعات: جمع التبعه، و هى ما یتبع الشىء من النوائب.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و کفایت حال من بکن از زحمت بردن و رنج کشیدن- که مبادا آزارى به من رسد از رهگذر اکتساب معیشت. و روزى ده مرا بیشمار، تا آنکه مشغول نشوم به طلب کردن روزى و وامانم از عبادت و پرستش تو، و برندارم گرانى و ثقل سختیها و مصیبتها که در عقب آن کسب است و لازم آن است.
«اللهم فاطلبنى بقدرتک ما اطلب. و اجرنى بعزتک مما ارهب».
اطلبنى، اى: اسعفنى بما طلبته. قال الجوهرى فى الصحاح: و اطلبه، اى: اسعفه بما طلب. و اطلبه، اى: احوجه الى الطلب. و هو من الاضداد. و فى النهایه الاثیریه: الاطلاب انجازها و قضاوها. یقال: طلب الى فاطلبته، اى: اسعفته بما طلب.
و «اجرنى» من الاجاره. «مما ارهب»، اى: مما اخاف.
یعنى: بار خدایا، رواگردان حاجت مرا به قدرت کامله ى خود آنچه طلب مى کنم. و زینهار ده مرا به عزت باهره ى خود از آنچه مى ترسم.
«اللهم صل على محمد و آله. وصن وجهى بالیسار. و لا تبتذل جاهى بالاقتار، فاسترزق اهل رزقک، و استعطف شرار خلقک، فافتتن بحمد من اعطانى و ابتلى بذم من منعنى، و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع».
الیسار: الیسر و السعه و الغنى. و الاقتار: التضیق فى الرزق. و الابتذال: ترک التصاون. و الجاه: القدر و المنزله.
و الغنى لمثله علیه السلام هو ما دفع الحاجه حسب الاقتصاد و القناعه. و الجاه المطلوب لمثله علیه السلام هو ما اعان على طاعه الله و رفع عن رذیله المهانه، لا ما ارید به الفخر من المباهاه الدنیویه.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و نگاه دار آب رخسار مرا به توانگرى و عدم احتیاج به غیر. و خوار مساز قدر و منزلت و مطلوب مرا- که معین است بر طاعت و رافع رذیلت مهانت است- به درویشى و تنگ رزقى.
پس اگر مرا نگاه مدارى از احتیاج و بذل نکنى مطلوب مرا، طلب رزق کنم از جویندگان روزى تو و طلب عطا کنم- یا: مهربانى جویم- از آفریده هاى بد تو، و مبتلا شوم به ستایش کسى که داده باشد به من عطیه و بخشش خود را، و در فتنه افتم به مذمت کسى که بازداشته باشد از من جود و عطا را، و حال آنکه تو غیر از ایشانى صاحب عطا و بخشش و بازدارنده ى بندگانى از آنچه قبض و بسط در ید قدرت تو است.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
توتیج: یعنى تاج نهادن.
کفایت: اندازه حاجت داشتن.
سمنى: فعل امر ماخوذ از وسم به معنى علامت نهادن.
ولایت: دوستى داشتن.
دعه و سعه: عیش.
کدّ: به معنى مشقت،
ضد: گاهى اطلاق شود بر مساوى شىء در قوت و مانع او و گاهى اطلاق کنند بر عرضى که عقیب عرض دیگر آید و به هر دو معنى از براى خدا ضد نیست.
نِدّ: عبارت است از مشارک شىء در حقیقت.
شرح:
یعنى اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و بپوشان مرا تاج کفایت و علامت بگذار مرا به خوبى و دوستى تو ببخش بر من راه راستى را و اختیار نفرماى به زیادتى بر مال و جاه و عطا بفرماى بر من خوبى و سعه و نگردان زندگانى مرا به مشقت و رد نفرماى بر من دعایم را رد کردنى، پس به درستى که من نگردانیدم از براى تو شریکى که با تو منازعه نماید و نخواندم با تو همتائى را.
اسراف: از حد و مرتبه تجاوز نمودن. از حضرت امیر (ع) سئوال نمودند از حقیقت اسراف فرمودند: به خورد چیزى که سزاوارى خوردن او ندارد و بپوشد چیزى را که سزاوارى پوشیدن آن ندارد و نکاح نماید چیزى که سزاوار نکاح او نیست و این اسراف حرمت او شبهه ندارد، و دعوى اجماع در حرمت او شده است و تحقیق حال او در رساله ى اسرافیه ى خودم نمودم حصن حفظ نمودن ملکه و ملک به یک معنى است تاء زیاد نمایند از جهت مبالغه و گاهى و او نیز زیاد کنند.
شرح:
یعنى بارى پروردگارا باز دار تو مرا از اسراف نمودن و حفظ نما تو روزى مرا از تلف شدن، زیاد نما تو ملک مرا به برکت در او، برسان مرا راه هدایت در نیکوئى در آنچه صرف مى کنم من از او غرض امام علیه السلام آن است که توفیق بده در مال خودم عمل نمایم به آن به نحوى که رضاء و خشنودى تو در آن است اسراف در مال خود نکنم تا اینکه سبب تلف شدن مالم نشود و تقتیر ننمایم تا اینکه سبب بخل نفسم شود بلکه عمل نمایم به اقتصاد که سبب برکت مال من شود.
اللغه:
مئونه: مشقت.
اکتساب: کسب نمودن به سعى خود،
احتمال: برداشتن.
اصر: سنگینى.
تبعات: جمع تبعه و او عبارت است از حقوق متعلقه در ذمه.
مکسب: مصدر میمى کسب نمودن،
اطلبنى: باب افعال، جاى آوردن حاجت.
شرح:
اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و کفایت نما تو مرا مشقت کشیدن کاسبى را و روزى بده تو مرا بدون احتساب تا اینکه مشغول نشوم از عبادت تو به واسطه ى طلب نمودن و بر ندارم سنگینى حقوق کسب نمودن را، اى خداى من پس برآور تو مرا به سبب قدرت تو آنچه را که طلب نمایم.
اللغه:
صون: حفظ نمودن.
یسار: توانگرى.
ابتذال: خوار و ذلت.
جاه: قدر و رفعت،
افتنان: ابتلاء و امتحان.
شرح:
یعنى اى خداى من صلوات بفرست بر محمد و آل او و حفظ نما تو روى مرا به توانگرى، و خوار مکن رتبه ى مرا به فقر تا اینکه طلب روزى نمایم اهل رزق تو را و طلب عطا نمایم از بدان خلق تو تا اینکه مبتلا و گرفتار شوم به ثناء کسى که به من عطا نمود و مبتلا گردم به ذم کسى که منع کند مرا و حال آنکه تو غیر از آنها متولى اعطاء و منع هستى.
فقهاء رضوان الله علیهم شهادت سائل به کف را قبول نکنند و علت آورند که اگر او را چیزى دهى مدح کند و اگر منع کنى او را خوش نیاید، پس به مقتضى این تعلیل او فاسق است زیرا که این صفت کشف کند که او را ملکه ى عدالت نیست لکن فقهاء سائل به کف را مطلقا شهادت او را قبول ندانند و به مقتضى این تعلیل به ایست فرق گذاشته شود ما بین سائلین هر که در او این صفت باشد قبول نشود شهادت او و هر که ندارد این صفت را قبول شود.
مسئله: آیا سئوال به کف حرام است یا مکروه؟
بدانکه اگر ضرورت داعى شود شبهه اى نیست که جایز است بلکه واجب و اما اگر ضرورت داعى نشود گوئیم اگر چه مشهور در السنه ى عوام بلکه خواص حرمت آن است، لکن دلیل بر او مساعدت نکند بلکه دلیل بر جواز او است زیرا که امر کند خلّاق عالم به دادن چیز به سائل به قول خود «و اما السائل فلا تنهر» و قوله: «و اطعموا القانع و المعتر» و مراد به معتر سائل به کف است که اصرار نماید و در روایت کثیره وارد است که رد سائل نکنید خصوصا در شب. وجه دلالت آن است که بعید است فعل سئوال حرام و دادن خیر بر او مستحب و خوب است از بابت نهى از منکر ندادن را واجب کنند.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در سیزدهمین فراز که با درود بر محمد و آلش آغاز شده باز هشت خواسته ى دیگر از پیشگاه خداوند درخواست دارد: نخستین خواسته ى او آن است که امور او را کفایت کند و تاج کفایت و بى نیازى را بر سرش بگذارد. عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و تاج کفایت و بى نیازى را بر سرم بگذار) (اللهم صل على محمد و آله، و توجنى بالکفایه).
مى دانیم انسان گاه غنى و ثروتمند است گاه فقیر و تهیدست و گاه به اندازه ى کفایت از امکانات این عالم بهره مند است، صورت اول و دوم هر کدام مشکلاتى به همراه دارد ولى صورت سوم بهترین مرحله ى زندگى است. و از آنجا که امور انسان در تمام میدانهاى زندگى با تدبیر صحیح مى تواند به خوبى اداره گردد و معروف شدن به مدیر و مدبر بودن آبرو و گشایشهاى خاص اجتماعى را به همراه دارد عرض مى کند: (مرا به حسن تدبیر (و دوستى خود) معرفى فرما) (و سمنى حسن الولایه).
تدبیر امور زندگى همبستگان و خویشاوندان را به انسان نزدیک مى سازد و هم یار و یاوران خوبى براى انسان به بار مى آورد.
و از آنجا که پیمودن راههاى زندگى بدون هدایت و راهنمائى ممکن نیست و هدایتها و راهنمائیها خود هر کدام درجه ى خاصى از رشد و ثبات به همراه دارند عرض مى کند: (هدایت راستین را به من ارزانى دار) (وهب لى صدق الهدایه).
آنچنان که تا روز ملاقات تو هیچگونه انحرافى نیابم.
بدون تردید در اختیار داشتن امکانات و توسعه در امور زندگى مى تواند انسان را به جایگاههاى بلندى در دنیا و آخرت برساند ولى هیچگاه از خطر غرور و طغیان خالى نیست و این خود امتحانى است که قبول شدن در آن بسیار سخت است لذا مى گوید: (مرا با توسعه و توانگرى آزمایش و مفتون مفرما (و لا تفتنى بالسعه).
(بلکه زندگى ساده و آرامش بخشى به من ارزانى دار) (و امنحنى حسن الدعه).
مطالعه ى زندگى انسانها این واقعیت را نتیجه مى دهد که هر گروهى زندگى خاص خویش را دارد، بعضى ثروتمند و مست غرور، بعضى تهیدست و ذلیل و خوار و بعضى آنچنان مشکلات سراسر زندگیشان را گرفته که راه خروج از آنها را نمى یابد، لذا امام عرضه مى دارد: (زندگیم را همراه مشکلات و رنج فراوان قرار مده) (و لا تجعل عیشى کدا کدا).
در این گیر و دار که مشکلات انسان را احاطه مى کند و تلاشهاى ظاهرى به وسیله ى امکانات مادى ثمر نمى دهد راهى جز دعا نمى ماند ولى مساله همینجا است که دعا مقبول مى افتد یا خیر، امام علیه السلام مى گوید: (دعا و خواسته ام را به من بازمگردان و دست رد به سینه ام مگذار) (و لا ترد دعائى على ردا).
ولى باید در قبال این خواسته قول دهد که بر خلاف مولا و آنکه دعایش را مى پذیرد عمل نکند به همین دلیل اعلام مى دارد: (من به طور مسلم براى تو هیچگونه ضد و معارضى قرار نمى دهم و همراه تو هیچ مثل و مانندى را فرا نمى خوانم) (فانى لا اجعل لک ضدا، و لا ادعو معک ندا).
در چهاردهمین فراز چهار خواسته ى اساسى را مطرح کرده: خواسته ى اولش که همه ى انسانها معمولا گرفتار آنند خواسته ى دورى از اسراف و زیاده روى است عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از اسراف بازدار) (اللهم صل على محمد و آله، و امنعنى من السرف).
همانطور که در نکته هاى این نوشتار یادآور شده ایم اگر اسراف و زیاده از جامعه ى اسلامى برمى خاست و همه ى آنچه این انسانها نابخرد به هدر مى دهند صرف تهیدستان مى کردند بینوائى در جامعه ى بشرى یافت نمى شد. دومین خواسته اى را که عنوان مى کند آن است که رزق و روزیش آنچنان که مقدر گردیده در اختیارش قرار گیرد و دستخوش تلف قرار نگیرد عرض مى کند: (روزیم را از تباه و تلف شدن نگهدار) (و حصن رزقى من التلف).
این سخن اشاره به آن دارد که روزى انسان چه آن قسمت که به او بدون تلاش مى رسد و چه آن قسمت که با تلاش و کوشش همواره در خطر تباهى است یعنى یا قدرت اختیار انسانهاى متجاوز به کار مى افتد و آن را غصب مى کند، و یا انسان خود عملى انجام مى دهد که مستوجب سلب روزى مى گردد، هر کدام که باشد امام سجاد علیه السلام مى خواهد که خداوند با لطفش از آن ممانعت به عمل آورد.
این را مى دانیم و براى بسیارى محسوس و ملموس است که امکانات و درآمدهاى اشخاص و گاه نسبت به شخص واحد در زمانهاى مختلف متفاوت است، گاه درآمد کمى آن چنان بقا و برکت دارد که معادل درآمدهاى بسیار و گاه درآمدهاى فراوان آنچنان به سرعت هزینه مى شود که حیرت انگیز است، امام عرضه مى دارد: (ثروت و مکنتم را با برکت در آن کامل و فراوان ساز) (و وفر ملکتى بالبرکه فیه).
انسانهاى پاک و کسانى که درد جامعه را احساس مى کنند همواره خود را موظف مى دانند که از ثروت و دارائى و امکانات خود به دیگران نیز ببخشند و آنان را بهره مند سازند اما اینکه به چه کسى باید داد که نیازمند باشد و در راه اطاعت خداوند مصرف کند خود مساله اى است براى چنین اشخاصى انسان وارسته از خداوند کمک مى جوید عرضه مى دارد (مرا در آنچه از این ثروتم در راه خیر انفاق مى کنم به راه هدایت و صواب راهنمائى فرما) (و اصب بى سبیل الهدایه للبر فیما انفق منه). یعنى هم در راه شایسته و سبیل الهى مصرف کنم و هم به کسى که مى بخشم در راه اطاعت خدا به کار گیرد.
در پانزدهمین فراز نیز چهار خواسته ى اساسى دارد که پس از درود بر محمد و آلش عنوان مى کند.
از آنجا که کسب روزى و تهیه ى موونه ى زندگى نیاز به تلاش و کوشش فراوان دارد و در رابطه با آن انسان با اشخاص مختلفى از نظر فکرى و روحى ناچار است بسیارى از ناملایمات را تحمل کند لذا مى گوید: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و رنج و زحمت و ناملایمات کسب و کار را تو خود از من کفایت فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و اکفنى موونه الاکتساب).
و از این جهت که انسان با درک و فهم محدود خود کسب و کارى را انتخاب مى کند که بتواند هزینه ى زندگى را تامین نماید اما در حقیقت با علم محدودش چنین محاسبه و دقت نظرى ممکن نیست زیرا او از عوامل و اسباب و تغیرات زمان آگاهى درستى نمى تواند داشته باشد به همین جهت عرض مى کند: (رزق و روزیم را از آنجا که گمان ندارم عنایت فرما) (و ارزقنى من غیر احتساب).
یعنى محاسبات مرا لحاظ مفرما و روزیم را در مقایسه با تلاشم قرار مده بلکه لطف و عنایت و فضلت را شامل حالم کن. و از آنجا که امید و گمان آن را ندارم به من مرحمت فرما و از ناحیه ى دیگر چون کسب و کار انسان را از بسیارى از عبادتها بازمى دارد مى افزاید: (تا چنین نباشد که من به جاى پرداختن به عبادتم همواره مشغول امور زندگى باشم) (فلا اشتغل عن عبادتک بالطلب).
و نیز (موجب آن نگردد که بخواهم سختیها و معاصى کسب و کار را بر دوش کشم) (و لا احتمل اصر تبعات المکسب).
و چون قدرت انسان در کسب معاش محدود است عرض مى کند: (بار خداوندا آنچه را که من با قدرت خود در طلب آن هستم تو با قدرت خویش براى من مطالبه فرما) (اللهم فاطلبنى بقدرتک ما اطلب).
و از آن جهت که انسان در این راه بیم آن را دارد که به مقصد نرسد و یا گرفتار معاصى و گناهان کسب و روزى شود درخواست مى کند: (با عزت و قوتت مرا از آنچه که مى ترسم پناه ده) (و اجرنى بعزتک مما ارهب).
در شانزدهمین فراز باز هم سخن درباره ى داشتن امکانات است ولى از این زاویه که نداشتن زیان به آبروى و موقعیت و کرامت انسان وارد مى کند و از این طریق انسان را گرفتار یک سلسله صفات مذموم مى نماید لذا عرض مى کند: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و آبرویم را با دارائى و توانگرى حفظ فرما) (اللهم صل على محمد و آله، وصن وجهى بالیسار).
و (مقام و منزلتم را با تنگدستى خوار و مبتذل مفرما) (و لا تبتذل جاهى بالاقتار).
یعنى آبرویم را حفظ کن فقر و تنگدستى به سراغم مفرست چرا که تهیدستى آنقدر شوم است که رسول تو مى گوید: من از فقر به خدا پناه مى برم (اعوذ بالله من الفقر) و نیز مى فرماید: فقر انسان را به کفر مى کشاند (کاد الفقر ان یکون کفرا).
و امیرمومنان فرموده: فقر مرگ بزرگ و سرخ است. اگر فقر به صورت انسانى مجسم مى شد من او را به قتل مى رساندم.
به دنبال این قسمت اشاره به خصلتهاى مذمومى که در اثر تنگدستى به وجود مى آید کرده مى گوید: تنگدست نگردم (که ناچار شوم دست نیاز را در پیش کسانى دراز کنم که روزى خوار تواند) (فاسترزق اهل رزقک).
(و از اشرار خلقت درخواست عطا و بخشش نمایم) (و استعطى شرار خلقک).
سپس به دو صفت مذموم دیگرى از آن اشاره نموده مى گوید که اگر چنین شود (من مفتون حمد و ثناى کسانى خواهم شد که به من عطا مى کنند و مبتلا به بدگویى افرادى خواهم گردید که از من دریغ مى دارند) (فافتتن بحمد من اعطانى، و ابتلى بذم من منعنى).
نباید من گرفتار چنین خصلتهاى زشتى شوم (در حالى که متصدى عطا کردن و دریغ داشتن در حقیقت توئى، نه آنها) (و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۴۲۴-۴۰۰
«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوِّجْنی بِالکفایةِ، وَ سُمْنی حُسْنَ الوِلایةِ، وَ هَبْ لی صِدق الهِدایةِ، وَ لا تَفْتِنّی بِالسَّعَةِ، وَ امْنِحْنی حُسْنَ الدَّعَةِ، وَ لا تَجْعَل عَیشی کدّاً کدّاً، وَ لا تَرُدَّ دُعائی عَلَی رَدّاً، فَإنّی لا أَجْعَلُ لَک ضِداً، وَ لا أدعو مَعَک نِدّاً».
توجه: البسه التاج، و هو ما یصاغ للملوک من الذهب و الجوهر فتضعه على رووسها.
و الکفایه: الاستغناء، من کفى الشىء یکفى کفایه: اذا حصل به الاستغناء عن غیره.
شبه الکفایه فى نفسه بالتاج فى الاجلال و التوقیر و العظمه، و دل على ذلک بالتتویج، فتکون استعاره بالکنایه، و اثبات التتویج تخییل، و لک جعلها من باب الاستعاره التبعیه او التمثیلیه، کما بیناه فیما سبق.
و سامه الامر یسومه اولاه ایاه.
قال الجوهرى: سمته خسفا: اولیته ایاه، و سمته الامر ایضا: اردته منه.
قال الزمخشرى: فى الاساس: سمت المراه المعانقه: اردتها منها و عرضتها علیها.
اى: اولنى حسن الولایه، او اردها منى.
و الولایه بالفتح و الکسر: مصدر ولیت الشىء اذا قمت به.
و قال سیبویه: الولایه بالفتح المصدر، و الولایه بالکسر الاسم مثل الاماره و النقابه، لانه اسم لما تولیته وقمت به، فاذا ارادوا المصدر فتحوا.
و المراد بحسن الولایه: حسن القیام بما یتولاه و یقوم به من الامور.
و الولایه بالفتح و الکسر ایضا: النصره. و اراده هذا المعنى محتمل هنا، اى: اولنى حسن نصرتک لى.
و الصدق فى اللغه: مطابقه الحکم للواقع، و قد یراد به مطلق الجوده، و هو المراد هنا، و ذلک لما کان الصدق فى الحدیث مستحسنا جیدا صاروا یستعملونه فى مطلق الجوده، حتى قالوا: خل صادق الحموضه، و عنب صادق الحلاوه.
و الصدق فى اصطلاح اهل الحقیقه: قول الحق فى مواطن الهلاک.
و قیل: هو ان تصدق فى موضع لا ینجیک منه الا الکذب.
و قیل: الصدق ان لا یکون فى احوالک شوب، و لا فى اعتقادک ریب، و لا فى اعمالک عیب. و اراده هذا المعنى هنا حسنه.
و المراد بالهدایه: اما اهتداوه، او هدایه الله تعالى له، او هدایته هو لغیره، فیکون المراد بصدقها على المعنى الاول الثبات علیها و الرسوخ فیها، و على المعنیین الاخرین الایصال الى المطلوب، اذ کان الصحیح انها عباره عن الدلاله على ما من شانه الایصال الى البغیه من غیر ان یشترط فى مدلولها الوصول، و لذلک کانت الدلالات التکوینیه المنصوبه فى الافاق و الانفس، و البینات التشریعیه الوارده فى الکتب السماویه على الاطلاق، بالنسبه الى البریه کافه برها و فاجرها، هدایات حقیقیه فائضه من عند الله جل جلاله.
و یحتمل ان یراد بصدق الهدایه هنا الهدایه الخاصه، و هى کشف الاسرار على قلب المهدى بالوحى او الالهام، و هى مرتبه صاحب الدعاء و من هو فى رتبته.
و لا تفتنى بالسعه اى: لا تضلنى بالغنى، و قد تقدم ان الفتنه هى الضلال عن الحق بمحبه امر ما من الامور الباطله، و الاشتغال به عما هو الواجب من سلوک سبیل الله تعالى.
و المنح: العطاء، منحه من بابى نفع و ضرب.
و الروایه فى الدعاء وردت بالوجهین.
و الدعه: الراحه و خفض العیش، و الهاء عوض من الواو، تقول منه: ودع الرجل- من باب حسن- فهو وادع اى: مستریح لا کلفه علیه، و رجل متدع اى: صاحب دعه و راحه.
و العیش: الحیاه، و ما یعاش به.
و الکد: الشده و التعب فى الکسب، کد فى عمله کدا: اذا جهد و تعب، و کرر الکد لدلاله التکریر على التتابع و التکثیر، اى: کدا متتابعا، کقوله تعالى: «کلا اذا دکت الارض دکا دکا» اى: مره بعد اخرى، و لیس الثانى: تاکیدا للاول فیها کما توهمه کثیر من الناس.
قال ابن هشام فى شرح القطر: لیس من توکید الاسم قوله تعالى: «کلا اذا دکت الارض دکا دکا و جاء ربک و الملک صفا صفا»، خلافا لکثیر من النحویین، لانه جاء فى التفسیر ان معنى دکا دکا: دکا بعد دک، و ان الدک کرر علیها حتى صارت هباء منثورا، و ان معنى «صفا صفا» انه تنزل ملائکه کل سماء فیصطفون صفا بعد صف محدقین بالجن و الانس، و على هذا فلیس الثانى منهما توکیدا للاول بل المراد التکریر، کما تقول علمته الحساب بابا بابا، انتهى.
فان قلت: اذا لم یکن الثانى توکیدا للاول فعلام نصب و ما العامل فیه؟
قلت: المختار فیه و فى نظائره ان یکون الجزء الثانى معمولا للعامل الاول ایضا، لان مجموع الجزءین هو المعمول فى المعنى، اذ معنى «و لا تجعل عیشى کدا کدا»: لا تجعله متتابع الکد، و نظیره فى الفاعل: تلقفها رجل رجل. و فى الخبر: الرمان حلو حامض، و فى الحال: دخلوا رجلا رجلا، و حسبته بابا بابا، و فى المضاف الیه. کل فرد فرد، فالمجموع یستحق اعرابا واحدا، الا انه لما تعدد ذلک المستحق مع صلاحیه کل واحد للاعراب اجرى علیها اعراب الجمیع دفعا للتحکم. و قد استوفیت الکلام على هذه المساله فى شرح الصمدیه، و نقلت اقوال العلماء فیها و ما یرد على کل منها بما لا مزید علیه، فلیرجع الیه.
ورد على زید قوله: لم یقلبه، فرد الدعاء هنا بمعنى عدم قبوله. وردا: مفعول مطلق موکد لعامله.
و الضد: النظیر و الکفو.
و قال ابوعمرو: الضد مثل الشىء، و الضد خلافه.
و فى القاموس: الضد بالکسر: المثل، و المخالف ضده.
قوله علیه السلام: «لا اجعل» اى: لا اعتقد، من الجعل بمعنى التصییر الذى یکون بالاعتقاد، و منه: «و جعلوا الملائکه الذین هم عباد الرحمن اناثا».
و قوله: «و لا ادعو» اى: لا اعبد و استعمال الدعاء بمعنى العباده کثیر فى القرآن، و منه: «قل انما ادعو ربى و لا اشرک به احدا» و قوله: «ان یدعون من دونه الا اناثا»، اى: لا یعبدون. و الند بالکسر: المثل، قالوا: و لا یقال الا للمثل المخالف المناد، من نادوت الرجل: اذا خالفته و نافرته، من ند ندودا: اذا نفر، خص بالمماثل بالذات المخالف بالافعال، کما خص المساوى بالمماثل فى المقدار.
و الظاهر ان المراد بالضد هنا: المخالف، و بالند: المماثل مطلقا، فان استعمال الضد بمعنى المخالف اشهر من استعماله بمعنى الکفو و النظیر.
قال الزمخشرى: و النیسابورى: معنى قول الموحد: لیس لله ند و لا ضد: نفى ما یسد مسده و نفى ما ینافیه، و الله اعلم.
منعه من الامر: کفه عنه.
و السرف محرکه: اسم من اسرف اسرافا: اذا جاوز الحد فى النفقه و غیرها.
و المراد به هنا الاول، و یرادفه التبذیر.
و قد تقدم الکلام علیه مبسوطا فى الروضه الثامنه عند قوله علیه السلام: «و نعوذ بک من تناول الاسراف».
و حصنه تحصینا: حماه و منعه.
و الرزق: ما اعطى الله عبده و امکنه من التصرف فیه. و تلف تلفا- من باب
تعب-: فلک و فنى فهو تالف، و اتلف ماله: افناه، و اجل متلف لما له و متلاف للمبالغه.
و المراد بتحصین الرزق من التلف: صونه عن الضیاع و الهلاک، اما بالهام صاحبه ادب الانفاق فینفق منه بدون تبذیر یاتى علیه، او: بحفظه من حوادث الدهر کالنهب و السرقه. و وفرت الشى ء توفیرا: کثرته.
و الملکه محرکه: هى القیام بالممالیک و ما یملک من ذات الید.
قال علیه السلام: حسن الملکه نماء، و سوء الملکه شوم.
و المراد بتوفیر الملکه توفیر متعلقها اعنى ما یملک، و هو الرزق المقدم ذکره. و ایقاع التوفیر علیها مجاز عقلى، نحو قوله تعالى: «و لا تطیعوا امر المسرفین»، جعل الامر مطاعا و انما المطاع فى الحقیقه هو الامر و من لم یهتد لهذا المعنى مع وضوحه جعل الملکه بمعنى الملک، و هو خطا صریح.
و فى نسخه: «و وفر ملکى»، فیکون نسبه التوفیر الیه حقیقه. و البرکه: الزیاده و النماء.
و الضمیر من «فیه» راجع الى الرزق.
و قول بعضهم: انه للملکه و تذکیره لانها بمعنى الملک، غلط و جهل، نعم هو على روایه «ملکى» عائد الیه.
و اصب بى سبیل الهدایه: اى اقصد بى و ام بى طریق الهدایه، من الاصابه بمعنى القصد.
و البر: الخیر، و الاتساع فى الاحسان.
و الانفاق: صرف المال فى الحاجه.
و ضمیر: «منه» للرزق، او للملک على الروایه الاخرى.
و اعلم ان مدار هذا الفصل من الدعاء على سئوال صیانه المال و توفیره و انفاقه فى ابواب البر، و لما کان المال قوام العباد فى امر المعاش و المعاد، ظاهر النفع فى باب الحسنات بین الجدوى فى اسباب الخیرات، و عن هذا سماه الله خیرا فى مواضع من کتابه، سال علیه السلام منعه فیه عن السرف، و صونه عن التلف، و توفیر الملکه بالبرکه.
ثم لما کان الغرض من المال اقامه اوامر الله تعالى و مرضیاته، من اداء الحج و اراقه دماء القرابین، و الشفقه على ضعفاء المسلمین، وصله الرحم، و قرى الضیف، و حماله الدیات، و کفایه الموونات، الى غیر ذلک من ابواب البر، سال علیه السلام اصابته به سبیل البر فیما ینفق منه. و هذا المعنى حمل سلیمان علیه السلام على ان سال ربه جل جلاله ملکا لا ینبغى لاحد من بعده، لا انه سال ذلک لحب المال نفسه و صرفه الى لذات النفس و شهواتها، حاشاه من ذلک.
حکى الزمخشرى فى ربیع الابرار قال: لما وجه یزید بن معاویه مسلم بن عقبه لاستباحه اهل المدینه، ضم على بن الحسین علیهماالسلام الى نفسه اربعمائه منافیه بحشمهن یعولهن الى ان تقوض جیش مسلم، فقالت امراه منهن: ما عشت و الله بین ابوى بمثل ذلک التشریف.
کفاه الامر: اذا اقام به.
و الموونه: الثقل و المشقه.
و کسب- من باب ضرب- کسبا و اکتسب اکتسابا: طلب المعیشه، و فى الاکتساب مزید اعتمال ناشىء عن اعتناء النفس بتحصیل الغرض. و سعیها فى طلبه.
و الاحتساب: اما افتعال من حسبه- من باب علم- حسبانا بالکسر، اى: ظنه.
او من حسبه- من باب قتل- حسبا و حسبانا بالضم اى: عده، اى: من غیر ان یکون لى فى ظن او فى حساب.
و روى عن الصادق علیه السلام فى قوله تعالى: «و یرزقه من حیث لا یحتسب» قال: یبارک له فیما آتاه.
و عنه علیه السلام: ان الله عز و جل جعل ارزاق المومنین من حیث لا یحتسبون.
و ذلک ان العبد اذا لم یعرف وجه رزقه کثر دعاوه.
و فى روایه: من اتاه الله برزق لم یخط الیه برجله، و لم یمد الیه یده، و لم یتکلم فیه بلسانه، و لم یشد الیه ثیابه و لم یتعرص له، کان ممن ذکره الله فى کتابه: «و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب».
قال بعضهم: و یحتمل ان یکون الاحتساب فى الدعاء بمعنى الحساب، تلمیحا الى قوله: «ان الله یرزق من یشاء بغیر حساب»، اى: بغیر تقدیر لکثرته، او بغیر استحقاق تفضلا منه، او من غیر ان یکون لاحد علیه حساب او مطالبه، او بغیر تعب و کد، او بغیر حساب علیه فى الاخره.
و الفاء من قوله: «فلا اشتغل»: سببیه، و نصب المضارع بعدها ب«ان» مضمره وجوبا، لکونها مسبوقه بالدعاء، کقوله:
رب وفقنى فلا اعدل عن سنن الساعین فى خیر سنن
و اشتغل: مضارع اشتغلت بالبناء للفاعل.
قال الازهرى: اشتغل بامره فهو مشتغل بالبناء للفاعل.
قال ابن فارس: و لا یکادون یقولون: اشتغل، و هو جائز یعنى بالبناء للفاعل.
و من هنا قال بعضهم: اشتغل بالبناء للمفعول لا یجوز بناوه للفاعل، لان الافتعال ان کان مطاوعا فلازم لا غیر، و ان کان غیر مطاوع فلا بد ان یکون فیه معنى التعدى، نحو: اکتسبت المال، و اکتحلت، و اختضبت، اى: کحلت عینى، و خضبت یدى، و اشتغلت لیس بمطاوع و لیس فیه معنى التعدى.
و اجیب بانه فى الاصل مطاوع لفعل هجر استعماله فى فصیح الکلام، و الاصل اشغلته بالالف فاشتغل، مثل احرقته فاحترق، و فیه معنى التعدى، فانک تقول اشتغلت بکذا، و الجار و المجرور فى معنى المفعول.
و قد نص الازهرى على استعمال مشتغل و مشتغل.
و فى نسخه ابن ادریس: «فلا اشغل» بالبناء للمفعول مضارع شغلت به، و هى احسن.
و احتمل الشى ء- على افتعله- بمعنى: حمله.
و الاصر بالکسر: الحمل الثقیل الذى یاصر صاحبه، اى: یحبسه مکانه.
و قیل: هو الثقل و الشده.
و التبعات: جمع تبعه على وزن کلمه.
قال صاحب المحکم: التبعه و التباعه: ما اتبعت به صاحبک من ظلامه و نحوها، و التبعه و التباعه: ما فیه اثم یتبع به، انتهى.
و اراده المعنى الثانى هنا انسب، و اکثر اهل اللغه لم یذکروا للتبعه الا المعنى الاول.
و المکسب: مصدر میمى بمعنى الکسب. و فى هذه الفقره دلاله على عزه اکتساب المال من الوجه الذى یحل و یجمل، و ان المکاسب الطیبه الجمیله قلیله عند الحر العادل، و من هنا کان العالم العاقل فى اکثر الاحوال مقلا، لانه لا یاخذ المال الا کما یجب و فى الوقت الذى یجب، و الجاهل یسهل علیه الجمع من حیث لا یبالى فیما یتناول بارتکاب محظور، و استباحه محجور، و تناول محذور، و استنزال الناس عما فى ایدیهم بالمکر، و مساعدتهم على ارتکاب الشر طعما فى نفعهم، و لهذا ما یوجد الکریم الفاضل و العالم العادل یتهم جده و یشکو بخته، کما قال القائل.
لا تنکرى ان کان اعسر فیکم * ذو المجد و استغنى لئیم المحتد
ان البزاه رووسهن عواطل * و التاج معقود براس الهدهد
و قال ابوتمام:
لا تنکرى عطل الکریم من الغنى * فالسیل حرب للمکان العالى
و قال آخر:
و حکومه الایام یسعد جاهل * فیها و یشقى العالم النحریر
قوله السلام: «فاطلبنى بقدرتک ما اطلب» اطلبه اطلابا: اسعفه بما طلب.
قال فى الفائق: اطلاب الحاجه: انجازها و الاسعاف بها، یقال: طلبته فاطلبنى اى: اسعفنى، کما یقال: سالته فاسالنى اى: اعطانى سولى.
و اجاره اجاره: حفظه و امنه.
و رهب رهبا -من باب تعب-: خاف، و الاسم الرهبه. و مدار هذا الفصل على سئوال الهامه علیه السلام الاجمال فى الکسب و الطلب، وصونه عن تحمل المشقه و ارتکاب الماثم فیهما.
و روى ثقه الاسلام فى الصحیح عن ابى جعفر علیه السلام، قال: قال: رسول الله صلى الله علیه و آله فى حجه الوداع: الا ان الروح الامین نفث فى روعى انه لا تموت نفس حتى تستکمل رزقها، فاتقوا الله و اجملوا فى الطلب، و لا یحملنکم استبطاء شىء من الرزق ان تطلبوه بشىء من معصیه الله، فان الله تبارک و تعالى قسم الارزاق بین خلقه حلالا و لم یقسمها حراما، فمن اتقى الله و صبر اتاه الله برزقه من حله، و من هتک حجاب الستر و عجل فاخذه من غیر حله قص به من رزقه الحلال، و حوسب علیه یوم القیامه.
و عن امیرالمومنین علیه السلام: کم من متعب نفسه مقتر علیه، و مقتصد فى الطلب قد ساعدته المقادیر.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره جدا.
و لا یتوهم انه علیه السلام سال ترک الاکتساب مطلقا، فان ذلک لا یجوز، فقد تظافرت الاخبار عنهم علیهم السلام ان احد من لا یستجاب له رجل جلس فى بیته و قال: یا رب ارزقنى، فیقال: الم آمرک بالطلب.
و عن على بن عبدالعزیز قال: قال لى ابوعبدالله علیه السلام: ما فعل عمر بن مسلم؟ قلت: جعلت فداک اقبل على العباده و ترک التجاره، فقال: ویحه اما علم ان تارک الطلب لا یستجاب له، ان قوما من اصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله لما نزلت «و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب»، اغلقوا الابواب و اقبلوا على العباده و قالوا: قد کفینا، فبلغ ذلک النبى صلى الله علیه و آله، فارسل الیهم فقال: ما حملکم على ما صنعتم؟ فقالوا: یا رسول الله، الله تکفل لنا بارزاقنا فاقبلنا على العباده، فقال: انه من فعل ذلک لم یستجب له، علیکم بالطلب.
و الروایات فى هذا الباب اکثر من ان تحصى.
هذا الفصل من الدعاء اورده السید الرضى فى نهج البلاغه، و نسبه الى امیرالمومنین صلوات الله علیه، الا ان بین الالفاظ اختلافا یسیرا، و عباره النهج: و من دعاء له علیه السلام: اللهم صن وجهى بالیسار، و لا تبذل جاهى بالاقتار، فاسترزق طالبى رزقک، و استعطف شرار خلقک، و ابتلى بحمد من اعطانى، و افتتن بذم من منعنى، و انت من وراء ذلک ولى الاعطاء و المنع، انک على کل شىء قدیر.
صانه صونا: حفظه و وقاه، وصان الرجل عرضه عن الدنس فهو صین، و صان الثوب: خلاف ابتذله.
و الوجه هنا: بمعنى الجاه، و منه: کان لعلى علیه السلام وجه من الناس حیاه فاطمه.
قال ابن الاثیر: اى: جاه و عز فقدهما بعدها.
و الیسار بالفتح: الغنى و الثروه.
و ابتذله: امتهنه و لم یصنه.
و الجاه: القدر و المنزله و الحرمه.
قیل: هو مقلوب من الوجه.
و قتر على عیاله قترا و قتورا- من بابى ضرب و قعد- و اقتر اقتارا و قتر تقتیرا اى: ضیق فى النفقه، کل ذلک بمعنى واحد.
و المراد به هنا: ضیق الرزق و الفقر.
سال علیه السلام صون جاهه و عزه بالیسار، و عدم امتهان قدره و حرمته بالاقتار، لاستلزام الغنى احترام صاحبه عند عامه الناس.
و استلزام الفقر مهانه المبتلى به عندهم. و فى بعض الاثار: احسنوا تعهد المال فانه ما افتقر احد قط الا اصابه ثلاث خلال: رقه فى دینه، و ضعف فى عقله، و ذهاب من مروته، و الرابعه هى العظمى و هى استخفاف الناس به.
و فى وصایا لقمان: یا بنى اکلت الحنظل و ذقت الصبر فلم یکونا امر من الفقر، فان افتقرت فلا تحدث الناس کیلا ینتقصوک.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: لا تدعوا التجاره فتهونوا.
و کان بعضهم یقول: الناس لصاحب المال الزم من الشعاع للشمس، و من الذنب للمصر، و من الحکم للمقر، و هو عندهم ارفع من السماء و اعذب من الماء، و احلى من الشهد و ازکى من الورد، خطوه صواب و سیئته حسنه، و قوله مقبول و حدیثه معسول، یغشى مجلسه و لا تمل صحبته، و المفلس عند الناس اکذب من لمعان السراب، و من سحاب تموز، لا یسال عنه ان تخلف و لا یسلم علیه ان قدم، اذا غاب شتموه و ان حضر طردوه، و ان غضب ضعفوه، مصافحته تنقض الوضوء، و قراءته تقطع الصلاه، اثقل من الامانه، و ابغض من المبرم الملحف.
و کان ینسد لعروه الصعالیک:
ذرینى للغنى اسعى فانى * رایت الناس شرهم الفقیر
و ابعدهم و اهونهم علیهم * و ان امسى له حسب و خیر
و یکرهه الندى و تزدریه * حلیلته و ینهره الصغیر
و تلفى ذا الغنى و له جلال * یکاد فواد صاحبه یطیر
قلیل ذنبه و الذنب جم * و لکن للغنى رب غفور
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام انه قال لابنه محمد: یا بنى انى اخاف علیک الفقر فاستعذ بالله منه، فان الفقر منقصه للدین، مدهشه للعقل، داعیه للمقت.
امره علیه السلام بالاستعاذه من الفقر لما فیه من المکاره الثلاثه:
اما کونه منقصه للدین، فللاشتغال بهمه و تحصیل مابه قوام البدن عن العباده.
و اما کونه مدهشه للعقل، فلانه محل دهشه العقل و حیرته و ضیق الصدر به، و هو ظاهر.
و اما کونه داعیه للمقت، فلمقت الخلق و بغضهم لصاحبه، کما قیل:
الناس اعداء لکل مدقع * صفر الیدین و اخوه للمکثر
قال بعضهم: و ربما یقدح فى عداله الرجل اقلاله.
شهد بعض العدول المقلین عند قاض بشهاده، فتوقف فى شهادته مع انه نسیج وحده فى زهادته، فقال له بعضهم: انى لک فى العداله رجل مثله؟ قال: هو کذلک الا انه رجل فقیر و الذى شهد به عظیم، فعجبوا من قوله. و فى هذا المعنى قال بعضهم:
فصاحه سحبان و خط ابن مقله * و حکمه لقمان و زهد ابن ادهم
اذا اجتمعت فى المرء و المرء مفلس * فلیس له قدر بمقدار درهم
و قال بعض الاکابر: المال فى هذا الزمان عز للمومن، و قال: المال سلاح المومن، و کان بین یدیه دنانیر یقلبها، فقیل له: انک لتحبها، فقال: لولا هذه لتمندل القوم باعراضنا تمندلا.
و ترک ابن المبارک دنانیر و قال: اللهم انک تعلم انى لم اجمعها الا لاصون بها حسبى و دینى.
و قال الحکماء: المال یرفع صاحبه و ان کان وضیع النسب قلیل الادب، و ینصره و ان کان جبانا، و یبسط لسانه و ان کان عیا، به تظهر المروءه و تتم الرئاسه، یصلک اذا قطعک الناس، و ینصرک اذا خذلک الاقربون، و لولاه ما مدح کریم و لاصین حریم.
و قال الشاعر:
و لم اربعد الدین خیرا من الغنى * و لم اربعد الکفر شرا من الفقر
و قال جار الله الزمخشرى:
لا تلمنى اذا وقیت الاواقى * فالاواقى لماء وجهى واقى
و کان بعض المعروفین بالحرص اذا صار الدرهم فى یده خاطبه و ناجاه و حیاه و فداه، و قال: بابى انت و امى کم من ارض قطعت، و کیس خرقت، و کم من خامل رفعت، و رفیع بمقارقتک ایاه اخملت، لک عندى الا تعرى و لا تضحى، ثم یلقیه فى کیسه و یقول: اسکن على برکه اسم الله فى مکان لا تزول عنه و لا تزعج.
و اعلم ان الغنى المطلوب فى الدعاء له علیه السلام هو ما دفع ضروره الحاجه بحسب الاقتصاد و القناعه، و قام باوامر الله تعالى و مراضیه، من الحج و الصدقات و صله الرحم و ما اشبه ذلک، و هذا هو الغنى المحمود الممدوح بقوله صلى الله علیه و آله: نعم المال الصالح للعبد الصالح.
لا المفهوم المتعارف بین ارباب الدنیا من جمع المال و ادخاره و الاتساع به فوق الحاجه، فان على هذا الوجه مذموم، بل هو وبال على صاحبه.
قال امیرالمومنین صلوات الله علیه: من آتاه الله منکم مالا فلیحسن فیه الضیافه، و لیصل به القرابه، و لیصبر فیه على النائبه، و لیفک منه العانى و الاسیر، و لیعطه ابن السبیل و الفقیر فتلک تمام المروه و شرف الدنیا و الاخره.
ثم الجاه ایضا له اعتباران، فما ارید لله و الاستعانه به على اداء حقوق الله و طاعته، فهو الجاه المحمود الذى سال الله حفظه علیه بالیسار و عدم الاقتار، و هو الذى امتن الله سبحانه على الانبیاء، کقوله: «یا مریم ان الله یبشرک بکلمه منه اسمه المسیح عیسى بن مریم، وجیها فى الدنیا و الاخره».
و ما ارید به الفخر و التروس فى الدنیا فهو المذموم.
و فى الحدیث النبوى: اذا کان یوم القیامه دعا الله بعبد من عباده فیوقف بین یدیه، فیساله عن جاهه کما یساله عن ماله.
قوله علیه السلام: «فاسترزق اهل رزقک». الفاء: للسببیه، اى: فبسبب ابتذال جاهى بالاقتار استرزق اهل رزقک، الذین من شانهم ان یکونوا مرزوقین لا ان یطلب منهم الرزق، و استعطى شرار خلقک الذین لیسوا باهل الاستعطاء، و ظاهر ان الحاجه قد تدعو الى ذلک. و الفعلان منصوبان، اما الاول فبان مضمره بعد فاء السببیه وجوبا، لوقوعه جوابا للدعاء، و اما الثانى فبالعطف على الاول.
و فى بیانه علیه السلام لهذا السبب تاکید للالتجاء بالله تعالى فى اعادته من الفقر و صیانته عنه، اذ کان فى استرزاق الخلق من الذل و الخضوع للمطلوب منه، و مهانه النفس و اشتغالها عن التوجه الى المعبود، ما یجب ان یستعاذ بالله منه، و یضرع الیه فى الوقایه عنه، و فى استعطاء الاشرار ما یستلذ معه ذوالمروه طعم العلقم، و یستحلى مذاق الصبر و سم الارقم.
و قد تواترت الروایات و الاثار، و تطابقت الاخبار و الاشعار، على ذم السئوال و کراهیه بذل الوجه فى الطلب الى الناس، خصوصا ممن لم یکن معروفا بالمعروف.
فمن ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الصحیح عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: ان الله تبارک و تعالى احب شیئا لنفسه و ابغضه لخلقه، ابغض لخلقه المساله، و احب لنفسه ان یسال، و لیس شىء احب الى الله عز و جل من ان یسال، فلا یستحى احدکم ان یسال الله من فضله و لو شسع نعله.
و روى عنه علیه السلام: ایاکم و سئوال الناس، فانه ذل فى الدنیا و فقر تعجلونه، و حساب طویل یوم القیامه.
و عن الحسین بن ابى العلاء قال: قال ابوعبدالله علیه السلام: رحم الله عبدا عف و تعفف و کف عن المساله، فانه یتعجل الدنیه فى الدنیا، و لا یغنى الناس عنه شیئا.
و فى الصحیح عن ابى جعفر علیه السلام: لو یعلم السائل ما فى المساله ما سال احد احدا، و لو یعلم المعطى ما فى العطیه ما رد احد احدا.
و فى وصیه امیرالمومنین صلوات الله علیه لابنه الحسن علیه السلام: اکرم نفسک عن کل دنیه و ان ساقتک الى الرغائب، فانک لن تعتاض مما تبذل من نفسک عوضا، و لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا، و ان استطعت ان لا یکون بینک و بین الله ذو نعمه فافعل، فانک مدرک قسمک و آخذ سهمک، فان الیسیر من الله سبحانه اکرم و اعظم من الکثیر من خلقه، و ان کان کل منه، و حفظ ما فى یدیک احب الى من طلب ما فى ید غیرک، و مراره الیاس خیر من الطلب الى الناس.
و قال بعض السلف، من سال حاجه فقد عرض نفسه على الرق، فان قضاها المسوول استعبده بها، و ان رده عنها رجع حرا، و هما ذلیلان، هذا بذل اللوم و ذاک بذل الرد.
و فى الدیوان المنسوب الى امیرالمومنین صلوات الله و سلامه علیه:
کد کد العبد ان احببت ان تصبح حرا * و اقطع الامال عن مال بنى آدم طرا
لا تقل ذا مکسب یزرى فقصد الناس ازرى * انت ما استغنیت عن غیرک اعلى الناس قدرا
و من الشعر المنسوب الى الحسین علیه السلام:
اغن عن المخلوق بالخالق * تغن عن الکاذب بالصادق
و استرزق الرحمن من فضله * فلیس غیر الله من رازق
و انشد ابن الاعرابى:
ابا هانى لا تسال الناس و التمس * بکفیک فضل الله و الله اوسع
فلو سئل الناس التراب لاوشکوا * اذا قیل هاتوا ان یملوا و یمنعوا
محمود الوراق:
شاد الملوک قضورهم و تحصنوا * من کل طالب حاجه او راغب
فارغب الى ملک الملوک و لا تکن * یا ذا الضراعه طالبا من طالب
سلم الخاسر:
اذا اذن الله فى حاجه * اتاک النجاح على رسله
فلا تسال الناس من فضلهم * و لکن سل الله من فضله
احمد بن سیف الانبارى:
لموت الفتى خیر من البخل للفتى * و للبخل خیر من سئوال بخیل
لعمرک ما شىء لوجهک قیمه * فلا تلق انسانا بوجه ذلیل
و لبعضهم:
اذا اظلماتک اکف اللئام * کفتک القناعه شبعا و ریا
فکن رجلا رجله فى الثرى * و هامه همته فى الثریا
و لا تخضعن اذا ما افتقرت * و لا تسال الرزق ما عشت حیا
فان اراقه ماء الحیاه * دون اراقه ماء المحیا
و حکى ان ابا تمام حبیب بن اوس الطائى قصد البصره منتجعا، فلما وردها سال عن شاعرها، فذکر له عبد الصمد بن المعدل، فقال: انشدونى شیئا من شعره، فانشد قوله:
لست تنفک طالبا لوصال * من حبیب او طالبا لنوال
اى ماء لحر وجهک یبقى * بین ذل الهوى و ذل السئوال
فحول راحلته عنها و لم یدخلها.
و قریب من هذا المعنى قوله بعضهم فى ابى الطیب المتنبى:
اى فضل لشاعر یطلب الفضل * من الناس بکره و عشیا
عاش حینا یبیع بالکوفه ماء * و حینا یبیع ماء المحیا
عبدالصمد بن المعذل:
تکلفنى اذلال نفسى لعزها * و هان علیها ان اهون لتکرما
تقول سل المعروف یحیى بن اکثم * فقلت سلیه رب یحیى ابن اکثما
القاضى عبدالعزیز الجرجانى:
یقولون لى فیک انقباض و انما * راوا رجلا عن مورد الذل احجما
ذا قیل هذا مورد قلت قد ارى * و لکن نفس الحر تحتمل الظما
و اما سئوال من لیس اهلا للمعروف و من هو باللوم موصوف، فهو ادهى و امر و اسوا و اضر.
و قد روى ان فى زبور داود علیه السلام: ان کنت تسال عبادى فاسال معادن الخیر ترجع مغبوطا مسرورا، و لا تسال معادن الشر ترجع ملوما محسورا.
و فى الاثر: ان الله تعالى اوحى الى موسى علیه السلام: لئن تدخل یدک فى فم التنین الى المرفق خیر من تبسطها الى غنى قد نشا فى الفقر.
و من کلامهم: لا شىء اوجع للاحرار من الرجوع الى الاشرار.
و قیل لاعرابى: ما السقم الذى لا یبرا و الجرح الذى لا یندمل؟ قال: حاجه الکریم الى اللئیم.
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام: فوت الحاجه اهون من طلبها الى غیر اهلها.
و عنه علیه السلام: ماء وجهک جامد یقطره السئوال، فانظر عند من تقطره.
و اوصى بعضهم ابنه فقال: لا تدنس عرضک، و لا تبذلن وجهک بالطلب الى من ان ردک کان رده علیک عیبا، و ان قضى حاجتک جعلها علیک منا، و احتمل الفقر بالتنزه عما فى ایدى الناس، و الزم القناعه بما قد قسم لک.
و قال رجل لابنه: ایاک ان تریق ماء وجهک عند من لا ماء فى وجهه.
راى الا صمعى کناسا یکنس کنیفا، و هو ینشد:
و اکرم نفسى اننى ان اهنتها * و حقک لم تکرم على احد بعدى
قال: فقلت له، یا هذا انک و الله لم تترک من الهوان شیئا الا و قد فعلته بنفسک مع هذه الحرفه، فقال: بلى و الله اننى صنتها عما هو اعظم من هذا من الهوان، قلت: و اى شىء هو؟ قال: سئوال مثلک، قال: فانصرفت عنه و انا اخزى الناس.
و فى الصحیح عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: ان محمد بن المنکدر کان یقول: ما کنت ارى ان على بن الحسین علیه السلام یدع خلفا افضل منه، حتى رایت ابنه محمد بن على علیهماالسلام، فاردت ان اعظه فوعظنى، فقال له اصحابه: باى شىء وعظک؟ قال: خرجت الى بعض نواحى المدینه فى ساعه حاره فلقینى ابوجعفر محمد بن على علیه السلام، و کان رجلا بادنا ثقیلا، و هو متکىء على غلامین اسودین او مولیین، فقلت فى نفسى: سبحان الله، شیخ من اشیاخ قریش فى هذه الساعه على هذه الحاله فى طلب الدنیا، اما لاعظنه، فدنوت منه فسلمت علیه، فرد على ببهر و هو یتصاب عرقا، فقلت: اصلحک الله، شیخ من اشیاخ قریش فى هذه الساعه على هذه الحاله فى طلب الدنیا، ارایت لو جاءک اجلک و انت على هذه ما کنت تصنع؟ فقال: لو جاءنى الموت و انا على هذه الحال جاءنى و انا فى طاعه من طاعه الله عز و جل، اکف بها نفسى و عیالى عنک و عن الناس، و انما کنت اخاف ان لو جاءنى الموت و انا على معصیه من معاصى الله، فقلت: صدقت یرحمک الله اردت ان اعظک فوعظتنى.
و مما جاء نظما فى هذا المعنى قول عمر بن احمد الباهلى:
و من یطلب المعروف من غیر اهله * یجد مطلب المعروف غیر یسیر
اذا انت لم تجعل لعرضک جنه * من الذم سار الذم کل مسیر
و قال آخر:
و اذا بلیت ببذل وجهک سائلا * فابذله للمتکرم المفضال
ان الجواد اذا حباک بموعد * اعطاک سلسا بغیر مطال
ما اعتاض باذل وجهه بسواله * عوضا و لو نال المنى بسوال
و اذا السئوال مع النوال قرنته * رجح السئوال و خف کل نوال
و قال آخر:
قطعى یدى بیدى اخف على من * مدى الى نذل لاخذ یدیدا
غضب الاله على ان اک راضیا * لیدى بان تمتاح من یده یدا
و قال آخر:
و اسال اعرف ان سالت جوادا * لم یزل یعرف الغنا و الیسارا
فاذا لم تجد من الذل بدا * فالق بالذل ان لقیت الکبارا
لیس اجلا لک الکبیر بذل * انما الذل ان تجل الصغارا
ابوشراعه العبسى:
ان الغنى عن لئام الناس مکرمه * و عن کرامهم ادنى الى الکرم
منصور الفقیه:
الموت اسهل عندى * بین القنا و الاسنه
و الخیل تجرى سراعا * مقطعات الاعنه
من ان یکون لنذل * على فضل و منه
قوله علیه السلام: «فافتتن بحمد من اعطانى» الفاء: عاطفه سببیه مفیده للتعقیب.
والافتتان هنا: بمعنى المیل، من قولهم فتن المال الناس- ممن باب ضرب- فتونا فاتتنوا اى: استمالهم فمالوا.
و الابتلاء: الاصابه بالمکروه، یروى ابتلاء بالبناء للمفعول، و ابتلى بالبناء للفاعل، فالاول من ابتلاه ابتلاء، و الثانى مطاوع بلاه فابتلى هو، و فى بیان هذا السبب تاکید آخر للاعاذه من الفقر الموجب لاسترزاق الخلق و استعطاء شرارهم، اذ کان ذلک مستلزما للصرف عن الله تعالى و التوجه الى قبلتهم الحقیقیه.
و الواو من قوله: «و انت»: للحال، اى: لا تبتذل جاهى بالاقتار، فیلحقنى بسببه ما یلحقنى من المکاره المعدوده، و الحال انک من دون الخلق ولى الاعطاء و المنع.
و دون هنا: تفید التجاوز و التخطى، کما تقول لمن وهبته ملکا: هذا لک من دون الناس، اى: لا یتجاوز منک الى غیرک.
و من: ابتدائیه.
و الولى: فعیل بمعنى فاعل، من ولى الامر: اذا قام به، اى: و انت من دونهم القائم بالاعطاء و المنع.
قال ابن ابى الحدید: «و ولى» المرتفع بانه خبر المبتدا و یکون خبرا بعد خبر، و یجوز ان یکون «ولى» هو الخبر، و یکون من دونهم جمله مرکبه من الجار و المجرور منصوبه الموضع على الحال، انتهى.
قلت: الظاهر او الوجه الثانى متعین، لان فائده الکلام لا تتم الا به، فتامله.
