دعای بیستم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
بخش اول - بخش دوم - بخش سوم - بخش چهارم - بخش پنجم - بخش ششم - بخش هفتم - بخش هشتم - بخش نهم - بخش دهم
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کظْمِ الغَیظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَینِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِینِ الْعَرِیکةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ سُکونِ الرِّیحِ، وَ طِیبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ، وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْک التَّعْییرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَی غَیرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَیرِ وَ إِنْ کثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ اسْتِکثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا به زیور شایستگان بیارای، و زینت اهل تقوا را در این امور بر من بپوشان: در گستردن سفره عدل، و فرو خوردن خشم، و خاموش کردن آتش فتنه، و جمع کردن پراکندگان، و اصلاح بین مردم، و آشکارنمودن کارهای خوب، و پوشاندن عیوب، و نرمخویی، و فروتنی، و خوشرفتاری، و وقار، و حسن معاشرت، و سبقت جویی به فضیلت، و اختیار کردن تفضّل بر دیگران، و چشمپوشی از سرزنش دیگران، و بخشش رایگان به غیر مستحق، و گفتن سخن حق هر چند سنگین و گران باشد، و ناچیز دانستن نیکی را در گفتار و رفتارم هر چند زیاد باشد، و بسیار شمردن شرّ را در گفتار و رفتارم هرچند اندک باشد. و همه این خصلت‌ها را به وسیله تداوم اطاعت، و همراهی با جماعت مسلمین، و فرو گذاشتن اهل بدعت و عمل کننده به رأی ساختگی در دین، کامل ساز.
ترجمه آیتی
اى خداوند، مرا سیماى صالحان ده و جامه ى پرهیزگاران: در گستردن عدل و فروخوردن خشم و خاموش کردن آتش دشمنى و به هم پیوستن تفرقه جویان و آشتى دادن خصمان و فاش کردن نیکى و پوشیدن عیبها و نرمخویى و فروتنى و نیک سیرتى و بیرون راندن باد غرور از سر و خوشخویى و سبقت در فضیلت و ایثار در بخشش و دم فروبستن از عیب دیگران و ترک افضال در حق کسى که در خور افضال نباشد و گفتن سخن حق، هر چند دشوار بود و اندک شمردن نیکیهاى خود در کردار و گفتار هر چند بسیار بود و بسیار شمردن بدیهاى خود در کردار و گفتار هر چند اندک بود. اى خداوند، این صفات را در من به کمال رسان به دوام طاعت خود و همسویى با جماعت مقبول و دورى از بدعت جویان و پیروان باورهاى مجعول.
ترجمه ارفع
الها بر محمد و آل او درود فرست و مرا به زیور انسانهاى صالح بیاراى و به لباس زینت پرهیزکاران بپوشان و به عدالت گسترى و فروبردن خشم و خاموش کردن آتش فتنه و آشوب و گرد آوردن مردم پراکنده و اصلاح میان مردم و آشکار ساختن کارهاى خوب و پوشاندن عیوب و نرم خویى و فروتنى و خوشرفتارى و نداشتن نخوت و کبر و خوش خلقى و سبقت گرفتن به سوى فضیلت و از خود گذشتگى در احسان و بخشش و ترک کردن سرزنش مردم و بخشش بر غیر مستحق و سخن گفتن به حق و راستى، اگر چه گران و سخت باشد و کم شمردن کار خیر اگر چه گفتار و کردارم زیاد باشد و زیاد شمردن کار شر را از گفتار و کردارم و کامل کن اینها را برایم به وسیله ى طاعت همیشگى و ملازمت با جماعت اهل حق و واگذار کردن بدعت گزاران و آنانکه راى ساختگى خود را به کار بندند.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به زیور صالحان بیاراى، و زینت پروا پیشگان بر اندامم بپوشان، که آ ن گسترش عدل است، و فروبردن خشم، و فرونشاندن آتش کینه ها، و پیوند دادن از هم بریدگان، و آشتى دادن میان دیگران، و آشکار و پخش نمودن نیکى ها، و پوشاندن عیب ها، و نرمخویى، و فروتنى، و خوشرفتارى، و وقار، و خوش خلقى، و پیشدستى به فضیلت، و ترجیح احسان بى توقع به دیگران، و سرزنش نکردن، و احسان نکردن به کسى که شایسته احسان نیست (یا احسان نمودن به کسى که استحقاق طلب ندارد) و حقگویى اگر چه نادر، اندک شمردن گفتار و کردار نیک خود اگر چه بسیار، و بسیار شمردن گفتار و کردار بد خود اگر چه اندک باشد. و این اوصاف را بادوام طاعت و همراهى با جماعت و رها کردن اهل بدعت و هر که به رأى ساختگى خود عمل مى کند، کامل ساز.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا درود فرست بر محمد و آل او و مرا به زیب و زیور صالحان بیاراى و به جامه ى زینت اهل تقوى به پوشان که بساط عدل و داد را بگسترانم و خشم خود را فرونشانم و آتش فتنه را خاموش سازم و تفرقه امت را جمع و اختلاف بین مسلمین را اصلاح گردانم و نیکوکارى را فاش و اعمال زشت خلق را مستور سازم و با خلق خوشرفتار و آسان گیر و متواضع و خوش سیرت و بى تکبر و نیکو خلق باشم و به هر فضل و کمال سبقت گیرم زیادى مال دنیا را به مستحقان ایثار و اعطا کنم و اعطاء به غیر مستحق و ملامت و سرزنش مردم نکنم و سخن به حق و حقیقت گویم هر چند سخت و مشکل باشد و مردم کمتر پذیرند و عمل خیرم را هر چند در قول و فعلم بسیار باشد اندک و ناچیز در نظر شمارم و باز این اوصاف مرا تکمیل فرما به دوام طاعت خود و ملازمت با جماعت مسلمین و دورى از اهل بدعت و اهل آراء مخترع (یعنى مدعیان باطل و دین تراشان جاهل).
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا به زینت شایستگان بیارا و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان. در گستردن عدل و فروبردن خشم و فرونشاندن (آتش) کینه و پیوند دادن پراکندگان و اصلاح بین مردم و آشکار کردن نیکى و پوشاندن عیب و نرم خویى و فروتنى و خوش رفتارى و وقار و خوش خویى و پیشى گرفتن به فضیلت و برگزیدن احسان و ترک سرزنش و احسان نکردن به کسى که شایسته احسان نیست و سخنِ حقّ گفتن، اگر چه سخت باشد و کم شمردن نیکى گفتار و کردارم، اگر چه بسیار باشد و بسیار شمردن بدى گفتار و کردارم، اگر چه کم باشد و این (اوصاف) را براى من با اطاعت همیشگى و همراهى با جماعت و فروگذاردن اهل بدعت و هر که به رأى ساختگى خود عمل مى کند، کامل گردان.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و مرا به زیور صلاح آراسته گردان و خلعت پارسائى بپوشان، تا دادگستر باشم و خشم فرو برم و آتش فتنه را بنشانم، رنجیدگان را آشتى دهم و اصلاح ذات البین کنم. کردار پسندیده ى دیگران را فاش و رفتار ناپسند آنان را مستور دارم. نرم خوى و فروتن و نیک رفتار و بردبار و خوش روى باشم. سوى فضائل پیشى جویم و بر همگان برترى گزینم اما آنها را سرزنش نکنم و رایگان بخشش کنم و حق گویم گرچه حقگوى اندک باشد. در گفتار و رفتار من خیر بسیار بود و آن را اندک شمرم و کار ناهنجار اندک بود و آن را بسیار دانم و این فضائل را در من کامل گردان به طاعت کردن پیوسته و ملازم جماعت بودن و اهل بدعت و راى تازه را ترک کردن.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا به زیب نیکان بیاراى و زیور پرهیزگارانم درپوش، در گسترش داد و فرو خوردن خشم و فرو نشانیدن اخگر دشمنى و گردآورى پراکندگان، و اصلاح ذات البین و فاش کردن نیکى و پوشش عیبها و نرم رفتارى و فروتنى و خوشرفتارى و نیک روشى و پیشدستى در فضیلت و گزینش دهش و ترک عیب جویى و ترک احسان به غیر مستحق و حق گویى، هر چند دشخوار نماید، و اندک شمارى نیکیهاى خود با همه ى بسیارى، چه در گفتار و چه در کردار، و بسیار دیدن شر در گفتار و کردار خود، هر چند اندک باشد، توفیق ده. و مرا اى خدا درین صفات به کمال مطلوب رسان، به دوام طاعت و همسویى با جماعت و فرو گذاشتن اهل بدعت و پیروان باورهاى از خود در آورده ى کسان، یارى ده.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدايا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به زينت صالحين و شايستگان (انجام حقوق خدا و مردم) آراسته فرما، و زيور پرهيزكاران (عمل به واجبات و ترك محرمات) را به من بپوشان، با (توفيق براى) گستردن عدل و داد (تا از افراط و تفريط در حق دورى گزينم) و فرونشاندن خشم (و آشكار نكردن آن به گفتار يا كردار، در قرآن كريم «س 3 ى 134» فرمايد: و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس يعنى پرهيزكاران آنانند كه سختترين خشم را فرونشانده از «بدى» مردم درگذرند) و خاموش كردن آتش دشمنى (اختلاف بين مردم) و گردآوردن پراكندگان (دلهاى از هم رنجيده) و اصلاح فساد بين مردم، و فاش كردن خير و نيكى، و پنهان نمودن عيب و زشتى (از كسانى كه از آن شرمنده اند، نه از آنانكه هر چند عيبشان را پنهان كنند دست از آن برندارند كه پنهان نمودن عيب اين كسان كمك بر معاصى است، پس آشكار كردن عيب آنان روا است، و ناگفته نماند: پنهان نمودن عيب درباره ى معصيت و گناه گذشته است، ولى درباره ى گناهى كه اكنون بجا مى آورد بر كسى كه توانا باشد واجب است كه او را منع نموده و بازدارد، نه آنكه آن را پنهان نمايد، و اگر توانا نيست به كسى كه زمام امور را در دست دارد مراجعه نمايد در صورتى كه كار به مفسده و تباهكارى سختتر از آن نكشد، و همچنين واجب است آشكار نمودن عيب شاهد و گواه و راوى خبر و امين بر اوقاف و صدقات و اموال ايتام هنگام حاجت، زيرا احكام شرعيه بر آن مترتب است، و عيبگوى ايشان گناه نكرده است در صورتى كه قصد عيب گوينده جلوگيرى از معصيت باشد، نه آشكار ساختن عيب) و نرمخوئى و فروتنى و نيكوروشى، و سنگينى، و خوشخوئى (با مردم) و پيشى گرفتن نيكى، و برگزيدن احسان بى آنكه جزاى احسانى باشد، و سرزنش نكردن (رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده: كسى كه مومنى را به گناهى سرزنش نمايد نمى ميرد تا اينكه آن را مرتكب شود. و اين فرمايش با وجوب امر به معروف و نهى از منكر منافات ندارد، زيرا مقصود از آن نصيحت و اندرز است، نه سرزنش) و همراهى نكردن به غير مستحق (زيرا كمك به كسى كه شايسته نيست اسراف و بيجا به كار بردن مال است كه نكوهش شده) و گفتن حق اگر چه سخت (يا اندك) باشد، و كم شمردن نيكى در گفتار و كردارم اگر چه بسيار باشد، و بسيار شمردن بدى در گفتار و كردارم اگر چه كم باشد (چون اين صفت شخص را از عجب و خودپسندى دور مى گرداند) و آنچه را بيان شد براى من به وسيله هموارگى طاعت و فرمانبرى، و هميشه بودن با جماعت (مومنين كه بر مذهب حق بوده و گرد آمده اند هر چند اندك باشند) و واگذاشتن بدعتگزاران و آنكه راى و انديشه اختراع شده به كار برد، كامل گردان.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ فِی بَسْطِ الْعَدْلِ
وَ کظْمِ الغَیظِ وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ وَ إِصْلاَحِ ذَاتِ الْبَینِ
وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ وَ لِینِ الْعَرِیکةِ
وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ السِّیرَةِ وَ سُکونِ الرِّیحِ وَ طِیبِ الْمُخَالَقَةِ
وَ السَّبْقِ إِلَى الْفَضِیلَةِ وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ وَ تَرْک التَّعْییرِ وَ الْإِفْضَالِ عَلَى غَیرِ الْمُسْتَحِقِّ
وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ وَ اسْتِقْلاَلِ الْخَیرِ وَ إِنْ کثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی
وَ اسْتِکثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ»:
در جملات ملکوتى بالا پس از درود بر پیامبر و آلش،عبد صالح حق، عاشق جمال مطلق، حضرت سجاد علیه السلام، از پیشگاه مبارک خالق یکتا درخواست مى کند.
"الهى مرا به زیور شایستگان بیاراى، و زینت پرهیزکاران را به من بپوشان، زیور صالحان، و زینت اهل تقوى عبارت است از:
۱ گسترش عدالت ۲ فرونشاندن خشم ۳ خاموش کردن فتنه ۴ پیوستن پراکندگان ۵ اصلاح بین مردم ۶ فاش نمودن خوبیها ۷ پنهان کردن زشتیها ۸ نرم خوئى ۹ فروتنى ۱۰ نیک سیرتى ۱۱ سنگینى ووقار ۱۲ حسن معاشرت ۱۳ سبقت جستن به فضیلت ۱۴ برگزیدن احسان بدون توقع تلافى ۱۵ ترک سرزنش ۱۶ دستگیرى از غیر مستحق ۱۷ پاى بند گفتن حق هر چندگران آید ۱۸ اندک شمردن گفتار و کار خوب خود ۱۹ بسیار دیدن گفتار و کار نارواى خویش ۲۰ ادامه طاعت ۲۱ همراهى با مسلمانان ۲۲ بیزارى از اهل بدعت و آنکه روش هاى بى پایه را بکار مى برد".
۱.عدالت
عظمت و ارزش عدالت در نظام هستى، و در تمام شئون حیات انسان، و آثار و فوائد و منافعش چیزى نیست که بر کسى پوشیده باشد.
عدل و عدالت در پیکره هستى بمنزله روح، و در جسم و بدن حیات انسان بمانند جان است.
اگر نور عدالت در کشور هستى نبود، چیزى بر جاى خود برقرار نمى ماند، و جز فساد و افساد از عناصر حیات توقع نمى رفت.
اگر تکیه گاه هستى عدالت نبود، از نظام آفرینش هم خبرى نبود.
ظلمى که در تمام شئون زندگى بر انسان مى رود، بخاطر این است که جاى عدل خالى است.
اگر عدالت در زندگى بشر حکم فرما بود، حیات و شئونش جز گل و گلستان و سرسبزى و خرمى،و شور و نشاط، و آرامش و امنیت، چیزى نبود.
غارت غارتگران، ستم ستمکاران، ظلم ظالمان، جهل جاهلان، زورگوئى زورگویان، جنایت بى خبران، اطواربى خردان همه و همه معلول بى عدالتى است.
گرچه براى بیست و دو عنوان قطعه عرشى مورد شرح کتابها لازم است، و تفسیر هر یک دفترى جداگانه نیاز دارد، ولى چاره اى جز برگزارى برنامه بنحو اختصار ندارم، زیرا تفصیل این مسائل ملکوتى مرا از شرح دعاهاى دیگر صحیفه بازخواهد داشت.
در باب عدل و عدالت قرآن مجید مى فرماید:
«یا اَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کونُوا قَوّامینَ لِلّهِ، شُهَداءَ بالْقِسْطِ، وَلا یجْرِمَنَّکمْ شَنَآنُ قَوْم عَلى اَنْ لاتَعْدِلُوا اِعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَاتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ»:(۲۹۸)
اى اهل ایمان، با تمام هستى خود براى خدا بپا باشید، گواهان به عدالت بوده، و دشمنى نسبت به گروهى شما را از اجراى عدالت باز ندارد، در تمام امور زندگى عدالت کنید، که به تقوا نزدیک تر است، تقواى الهى پیشه کنید، که خداوند بر آنچه انجام مى دهید به ظاهر و باطنش آگاه است.
«وَاِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کانَ ذا قُرْبى»:(۲۹۹)
و چون به گفتار برخیزید، عدالت در سخن را نسبت به همگان مراعات کنید گرچه از نزدیکان شما باشد.
«وَ اِذا حَکمْتُمْ بَینَ النّاسِ اَنْ تَحْکمُوا بِالعَدْلِ»:(۳۰۰)
و زمانى که به حکومت بین مردم برخاستید، به عدالت حکمرانى کنید.
توجه دارید که قرآن مجید در مسائل اجتماعى و خانوادگى و فردى، وحتى بهنگام سخن گفتن که چیزى به نظر مردم نمى آید، و در برنامه هاى سیاسى و حکومتى، تمام مردم را امر به عدالت مى نماید.
قسط و عدالت اگر در امور ظاهرى و باطنى رعایت نگردد، دنیا و آخرت مردم روبه ویرانى خواهد رفت.
گفتار حق، و عمل به حق، و حرکت بر اساس نظام شریعت، و اجراى حدودالهى، و عدم ملاحظه دوستى و رفاقت و خویشاوندى و نزدیکى چیزى جز عدل و عدالت نیست.
انسان عادل در پیشگاه حضرت حق از چنان ارزشى برخوردار است. که حضرت حق بطور مکرّر در قرآن مجید شهادت و حکمیت او را در امور مالى و خانوادگى و اجتماعى پذیرفته است!!
آرى عدالت محبوب خدا، و عادل مورد توجه خاص حضرت پروردگار است.
تمام جملات قرآن مجید نسبت به دولت ها و اقوام وملل محض ستمگرى آنان در امور حیات و شئون زندگى است.
ظالم مورد نفرت حضرت حق، و مستحق لعنت تمام لعنت کنندگان است
«کیفَ یهْدِى اللّهُ قَوْماً کفَرُوا بَعْدَ ایمانِهِمْ وَ شَهِدُوا اَنَّ الرَّسُولَ حَقُّ وَ جاءَهُمُ الْبَیناتُ وَ اللّهُ لایهدِى الْقَومَ الظّالِمینَ.اُولِئک جَزاؤُهُمْ اَنَّ عَلَیهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَ الْمَلِئکةِ وَ الناسِ اَجْمَعینَ»:(۳۰۱)
آنان که پس از ایمان بسوى کفر گرائیدند، چگونه خداوند دستشان را بگیرد؟اینان به حق بودن پیامبر گواهى دادند و بر آنها حجّت هاى الهى آمد، ولى در عین حال روى از حق گرداندند، خداوند ستمکاران را هدایت نمى کند. جزاى اینان این است که لعنت خداى و تمام ملائکه و همه مردم براى آنان باد!!
در هر صورت، حضرت حق در قرآن مجید که کتاب حیات و زندگى است مردم را در تمام شئون اعتقادى و عملى و اخلاقى امر به عدالت مى کند، و آن که اهل عدل و عدالت است در حقیقت با حضرت محبوب هماهنگ شده و همرنگ گشته.
بیا در بحر دریا شو رها کن این من و ما را *** که تا دریا نگردى تو ندانى عین دریا را
اگر موجبت از آن دریا درین صحرا کشد روزى *** چنانت غرقه گرداند که نارى یا در از صحرا
اگر امواج دریا را بجز دریا نمى بینى *** یقین دانم که نتوانى مسمّا دید اسما را
هنوز از فرقه فرقى برون از زمره رمزى *** اگر از یکدگر فرقى کنى اسم ومسمّارا
زکثرت سوى وحدت شو زوحدت سوى کثرت آرى *** زراه وحدت و کثرت توان دانستن اسما را
چه دانى زیر و بالاى زمین و آسمان چون تو *** ندیدستى تودر خود زیر و بالا را
الا اى مغربى عنقاى مغرب را اگر گوئى *** برون از مشرق و مغرب بیاید جست عنقا را
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرماید:
عَدْلُ ساعَة خَیرٌ مِنْ عِبادَةِ سَبْعینَ سَنَةً قیامِ لَیلِها وَ صِیامِ نَهارِها.وَجَوْرُ ساعَة فى حُکم اَشَدُّ عِنْدَ اللّهِ مِنْ مَعاصى سِتّینَ سَنَةً:(۳۰۲)
یک ساعت عدالت از هفتاد سال عبادت که تمام شبهایش نماز و روزهایش روزه باشد بهتر است، و یکساعت ستم ورزیدن در حکومت، از شصت سال ستمگرى در نزد خداوند شدیدتر است.
در "میزان الحکمة"جلد ششم در باب عدل بنقل از"غررالحکم"از حضرت مولى الموحدین روایت مى کند:
اَلْعَدْلُ اَساسٌ بِهِ قِوامُ الْعالَمِ:
عدل بینائى است که بر پائى جهان به آن است.
اِنَّ الْعَدْلَ میزانٌ اللّهِ الَّذى وَضَعَهُ لِلْخَلْقِ وَنَصَبَهُ لِاِقامَةِ الْحَقَّ،فَلا تُخالِفْهُ فِى میزانِهِ،وَلا تُعارِضْهُ فِى سُلْطانِهِ:
عدل ترازوى خداوند است که آن را براى انسان و جهت بپاداشتن حق قرار داده و نصب فرموده،پس خدا را در میزانش مخالفت مکن، و با حضرت او در قدرت و سلطنتش به معارضه برمخیز.
اَلْعَدْلُ یصْلِحُ الرَّعِیةَ:
عدالت، رعیت را در تمام برنامه هاى زندگیش اصلاح مى نماید.
بِالْعَدْلِ تَتَضَاعَفُ الْبَرَکاتُ:
باعدالت، برکات حق بر انسان دو چندان مى شود.
ما عَمُرَتِ الْبَلادُ بِمِثْلِ الْعَدْلِ:
به چیزى همانند عدل، شهرها آباد نشد.
فِى الْعَدْلِ الْاِقْتِداءُ بِسُنَّةِ اللّهِ:
درعدالت اقتداء به روش الهى است.
الْعَدْلُ زینَةُ الْایمانِ:
عدل زیبائى ایمان است.
الْعَدْلُ رأْسُ الْایمانِ، وَجِماعُ الْاِحْسانِ، وَ اَعْلى مَراتِبِ الْایمانِ:
عدل سرایمان و همه خوبیها، و برترین درجات ایمان است.
الْعَدْلُ حَیاةٌ:
عدالت زندگى است.
سُئِلَ الصّادِقُ علیه السلام عَنْ صِفَةِ الْعَدْلِ مِنَ الرِّجُلِ، فَقالَ علیه السلام: اِذا غَضَّ طَرْفَهُ مِنَ الْمَحارِمِ، وَ لِسانَهُ عَنِ الْمَآئِمِ، وَ کفَّهُ عَنِ الْمَظالِمِ:(۳۰۳)
از حضرت صادق علیه السلام از چگونگى عدالت مرد پرسیدند;فرمود: چون دیده از محارم بپوشد، و زبان از گفتارى که گناه است ببندد، و دست از ستم بازداردعادل است.
از رسول خدا صلى اللّه علیه و آله روایت شده:
مَنْ عامَلَ النّاسَ فَلَمْ یظْلِمْهُمْ، وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ یکذِبْهُمْ، وَ وعَدَهُمْ فَلَمْ یخْلِفْهُمْ فَهُوَ مِمَّنْ کمُلَتْ مُرُوَّتُهُ، وَ ظَهَرَتْ عَدالَتُهُ، وَ وَجَبَتْ اُخُوَّتُهُ، وَ حَرُمَتْ غَیبَتُهُ:(۳۰۴)
کسى که در رفتار با مردم ظلم نورزد، و در گفتار با مردم دروغ نگوید، و در وعده به مردم تخلّف نکند، مروتش کامل و عدالتش ظاهر و اخوتش واجب و غیبتش حرام است.
مَنْ صاحَبَ النّاسَ بِالذَّى یجِبُ اَنْ یصاحِبُوهُ کانَ عَدْلا:(۳۰۵)
کسى که با مردم معاشرت نماید، بصورتى که دوست دارد مردم با او معاشرت کنند عادل است.
على علیه السلام مى فرماید:
مَنْ طابَقَ السَّرُّ عَلانِیتَهُ، وَ وافَقَ فِعْلُهُ مَقالَتَهُ، فَهُوَ الَّذى اَدَّى الْاَمانَةَ،وَ تَحَقَّقَتْ عَدالَتُهُ:(۳۰۶)
آن که درونش با برونش یکى باشد، و عملش با گفتارش یک واحد جلوه کند، امانت را ادا کرده و عدالتش تحقق یافته است.
و نیز آن حضرت فرمود:
اِسْتَعِنْ عَلى الْعَدْلِ بِحُسْنِ النَّیةِ فِى الرِّعِیةِ، وَ قِلَّةِ الطَّمَعِ، وَ کثْرَةِ الْوَرَعِ:(۳۰۷)
از حسن نیت در رعیت، و طمع کم نسبت به مال دنیا، و زیادى پاکدامنى، براى بدست آوردن عدالت یارى بجو.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
مِنْ اَشَدَّ النّاسِ عَذاباً یوْمَ الْقِیامَةِ اِبْلیسُ وَ فِرْعَوْنُ وَ قاتِلُ النَّفْسِ، وَ رابِعُهُمُ الْاَمیرُ الْجائِرُ:(۳۰۸)
از شدیدترین مردم در جهت عذاب در روز قیامت، ابلیس و فرعون و قاتل و چهارمى آنها حاکم ستمگر است.
ز نام بهره نبردیم غیر بدنامى *** ز کام صرفه نبردیم غیر ناکامى
شکسته شیشه تقوا به سنگ رسوائى *** گست سبحه طاعت به دست بدنامى
بیار باده که این آتش سلامت سوز *** بورن کند زتن مرد علت خامى
مپرس جز زخراباتیان بى سرو پا *** رموز عاشقى و مستى و مى آشامى
زبان عشق زبانیست کاهل دل دانند *** نه تازى است و نه هندى نا فارس نى سنامى
زدست عشق روان گیر جام جمشیدى *** بپاى عقل درافکن کمند بهرامى
بقصد قتل دلم ترک چشم مخمورش *** نمود تکیه برآن ابروان صمصامى
بپوش چشم دل از غیر دوست وحدت وار *** بگوش هوش شنو نکته هاى الهامى
گناه ظلم گناهى نیست که به آسانى بتوان از آن گذشت، ظلم و ستم در هر زمینه اى ا زنظر حق و انبیا و امامان و اولیاء الهى قبیح و موجب به هم ریختن نظام زندگى، و در مضیقه قرارگرفتن مردم، ومورث عذاب الهى است.
«وَاللّهُ لایحِبُّ الظّالِمینَ»:(۳۰۹)
خداوند ستمگران را دوست ندارد.
«اِنَّهُ لایفْلِحُ الظّالِمُونَ»:(۳۱۰)
به حقیقت که ستمکاران روى فلاح و رستگارى را نخواهند دید.
«بَلْ الظّالِمُونَ فِى ضَلال مُبین»:(۳۱۱)
آرى ستمکاران در گمراهى آشکارند.
على علیه السلام مى فرماید:
اَلظُّلْمُ اُمُّ الرَّذائِلِ:(۳۱۲)
ستم ریشه تمام پستى هاست.
اَلظُّلْمُ فِى الدُّنْیا بَوارٌ، وَ فِى الْآخِرَةِ دَمارٌ:
ستم باعث لغزش قدم و از دست رفتن نعمت و هلاک ملّت هاست.
اِقْدَمُوا عَلَى اللّهِ مَظْلُومِینَ، وَلا تَقْدَمُوا ظالِمینَ:(۳۱۳)
در قیامت به حضرت پروردگار مظلوم وارد شوید، او را با صفت ستمگرى ملاقات ننمائید.
مَنْ ظَلَمَ عِبادَاللّهِ کانَ اللّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبادِهِ:(۳۱۴)
آن که بر بندگان خدا ستم کند، خداوند به پشتیبانى از بندگانش دشمن اوست.
بِئْسَ الزّادُ اِلَى الْمَعادِ الْعُدْوانُ عَلَى الْعِبادِ:(۳۱۵)
چه توشه بدى است براى قیامت ستم بر بندگان حق.
وَاللَّهِ لَوْ اُعْطیتُ الْاقَالیمَ السَّبْعَةَ بِما تَحْتَ اَفْلاکها عَلى اَنْ اَعْصَى اللّهَ فِى نَمْلَة اَسْلُبُها جُلْبَ شَعیرَة ما فَعَلْتُهُ:(۳۱۶)
بخدا قسم اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آنست به من بدهد که در برابر آن با گرفتن پوست جوى از دهان مورچه خدا را معصیت کنم، این کار را انجام نمى دهم.
اِیاک وَ الظُّلْمَ، فَاِنَّهُ یزُولُ عَمَّنْ تَظْلِمُهُ وَ یبْقى عَلَیک:(۳۱۷)
از ستم دورى کن، که رنج و ناراحتیش از مظلوم مى گذرد و گناهش بر تو باقى ماند.
اِیاک وَ الظُّلْمَ، فَاِنَّهُ اَکبَرُ الْمَعاصِى:(۳۱۸)
برتو باد پرهیز از ستمگرى که آن از بزرگترین گناهان است.
اِیاک وَ الظُّلْمَ فَاِنَّهُ یخْرِبُ قُلُوبَکمْ:(۳۱۹)
بر تو باد ستم که ظلم و ستم دلها را خراب مى کند.
اِیاک وَ الْجَوْرَ،فَاِنَّ الْجائِرَ لایریحُ رائِحَةَ الْجَنَّةِ:(۳۲۰)
بر تو باد دورى از ستم، که ستمکار بوى بهشت را استشمام نمى کند.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اِتَّقُوا الظُّلْمَ، فَاِنَّهُ ظُلُماتُ یوْمِ الْقِیامَةِ:(۳۲۱)
از ستمگرى بپرهیزید که در قیامت تاریکى هاست.
قالَ رَجُلٌ لِلنَّبِىَّ صلّى اللّه علیه و آله: اُحِبُّ اَنْ اُحْشَرَ یوْمَ الْقِیامَةِ فِى النُّورِ، قالَ:لاتَظْلِمْ اَحَداً تُحْشَرْ یوْمَ الْقِیامَةِ فِى النُّورِ:(۳۲۲)
مردى به رسول خدا صلى اللّه علیه و آله عرضه داشت، دوست دارم در قیامت در نور محشور شوم، فرمود: به احدى ستم مکن در قیامت در نور محشور مى شود.
تا چند سرگران زمدار جهان شوم *** تا چند از مدار جهان سرگران شوم
در بین ما و دوست بجز خود حجاب نیست *** آن به که بگذرم زخود و از میان شوم
زندان تن گذارم وزین خاکدان دون *** در اوج عرش یوسف کنعان جان شوم
از خاکیان و صحبت ایشان دلم گرفت *** یک چند نیز هم نفس قدسیان شوم
با طایران گلشن قرب جلال دوست *** این دامگه گذارم و هم آشیان شوم
آن به که نشنوم سخن این و آن بگوش *** از چاکران حلقه پیر مغان شوم
شاید بدین سبب کندم بخت یاورى *** در بزم دوست محرم راز نهان شوم
وحدت حبیب گر بخرامد بباغ حسن *** در گوهر سخن به رخش درفشان شوم
۲.فرونشاندن خشم
غضب و خشم در مواردى که حضرت حق اجازه نداده، آتش خطرناکى است که بر جان و بر ایمان زند.
مواردى پیش مى آید که از طرف نزدیکان و آشنایان و دوستان و مردم کوچه و بازار نسبت به انسان اشتباهى ببار مى آید و باعث ناراحتى و رنج و غضب و خشم مى گردد،که اگر در این موارد مهار حرکات و حالات بدست خشم افتد، آدمى به گناهى عظیم و ضررهائى بزرگ و خسارتهائى جبران ناپذیر دچار مى شود.
قرآن مجید در این گونه موارد از انسان مى خواهد بر خود مسلطّ باشد و از شعله ور شدن آتش غضب که نمونه اى از آتش جهنم است پیشگیرى کند و چنانچه این آتش بر خلاف خواسته حضرت محبوب زبانه کشید با صبر و حوصله به خاموش کردن آن قبل از دست زدن به کارى همت گمارد، و علاوه بر آن از طرف مقابل خود گذشت کرده و به او نیکى کند.
فرو خوردن خشم و گذشت و عفو از انسان اشتباه کار، و نیکى به او از اخلاق انبیا و بخصوص رسول اسلام و از اوصاف پاک پرهیزکاران و اهل تقواست.
«وَالْکاظِمینَ الْغَیظَْ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ»:(۳۲۳)
و فرو خورندگان خشم، و گذشت کنندگان از مردم، و خداوند عاشق نیکوکاران است.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ:اَلْغَضَبُ مِفْتاحُ کلَّ شَرَّ:(۳۲۴)
از حضرت صادق علیه السلام است: خشم و عصبانیت کلید هر شرّى است.
عَنْ اَبى عَبدِاللّهِ علیه السلام:کانَ رَسُولُ اللّهِ صَلَّى اللّه علیه و آله یتَعَوَّذُ فى کلَّ یوْم مِنْ سِتً:مِنَ الشَّک،وَ الشَّرْک،وَ الْحَمِیةِ،وَالْغَضَبِ،وَ الْبَغْىِ،وَالْحسدِ:(۳۲۵)
امام صادق علیه السلام مى فرماید رسول خدا صلى اللّه علیه و آله هر روز از شش چیز به خدا پنام مى برد: شک شرک نخوت خشم تجاوزـ حسد.
دختر حضرت رضا علیه السلام فاطمه از پدرانش از امیر المؤمنین از رسول خدا صلوات اللّه علیهم اجمعین روایت مى کند:
مَنْ کفَّ غَضَبَهُ کفَّ اللّهُ عَنْهُ عَذابَهُ،وَ مَنْ حَسُنَ خُلْقُهُ بَلَغَهُ اللّهُ دَرَجَةَ الصّائِمِ الْقائِمِ:(۳۲۶)
هر کس غضب خود را مهار کند و خشم خود را جلوگیرى نماید، خداوند او را از عذاب حفظ کند، و هر که اخلاقش نیکو باشد حضرت حق او را به درجه شخص روزه دار که به نماز هم قیام دارد برساند.
از رسول خدا روایت شده که ابلیس گفت:
اَلْغَضَبُ وَهْقى وَ مِصْیادى، وَ بِهِ اَصُدُّ خِیارَ الْخَلْقِ عَنِ الْجَنَّةِ وَ طَریقِها:(۳۲۷)
خشم و غضب کمند و دام من است، بوسیله آن راه بهشت را به روى خوبان مى بندم.
امام صادق علیه السلام از حضرت باقر علیه السلام روایت مى کند:
اَىُّ شَىْءِ اَشَرُّ مِنَ الْغَضَبِ؟اِنَّ الرَّجُلَ اِذا غَضِبَ یقْتُلُ النَّفْسَ وَیقْذِفُ الْمُحْصَنَةَ:(۳۲۸)
چه چیزى از عصبانیت بدتر است؟ انسان هرگاه غضب کند به آدم کشى و لکه دار کردن دامن با عفت دست مى زند!
روایات باب غضب بسیار زیاد است، در این زمینه مى توانید به"بحار"جلد ۷۳"اصول کافى"باب گناهان، و"جامع الاخبار"صدوق و "ثواب الاعمال"و"محجة البیضاء"فیض مراجعه کنید.
۳.خاموش کردن فتنه
فتنه گرى در میان خانواده ها و جامعه، یا در میان دو ملت یا چند ملّت، که باعث ایجاد کینه و از هم گسستگى و دشمنى در بین افراد نسبت به یکدیگر و علّت بروز جنگ و خونریزى و ضررها و خسارتهاى جبران ناپذیر در میان ملّت ها و اقوام است، از گناهان بسیار بزرگ و به فرموده قرآن مجید گناهى سنگین تر از گناه قتل نفس است بدون تردید کار کافران و مشرکان و معاندان و فاسقان و مردم پست و بى هویت و شیطان مسلک است.
گروهى از این بى خبران از حق، و آلودگان به رذایل اخلاقى، و پست فطرتان آلوده، در زمان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بطور دائم و بى وقفه در میان مردم به فتنه گرى مشغول بودند.
ادامه کار آنان خسارت هاى غیر قابل جبران براى اسلام و ملت اسلام داشت. اینان با برنامه خود به سوى خاموش کردن چراغ دین به پیش مى رفتند، حضرت حق در قرآن مجید نسبت به این جرثومه هاى ننگین تکلیف مسلمانان را روشن فرمود:
«وَاقْتُلُوهُمْ حَیثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ اَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیثُ اَخْرَجُوکمْ،وَ الْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ...»:(۳۲۹)
هر کجا که این فتنه گران را یافتید بکشید، و آنان را از شهر و دیار خود برانید چنانکه شما را از دیارتان بیرون کردند، و فتنه گرى گناهش در نزد خدا شدیدتر از قتل است!
وَقاتِلُوهُمْ حَتى لاتَکونَ فِتْنَةٌ وَیکونَ الدّینُ لِلّهِ:(۳۳۰)
و اینان را به قتل برسانید تا فتنه اى در میان نماند، و جز فرهنگ الهى فرهنگى حاکم نباشد.
به هنگام نوشتن این بخش، زمان برابر بودبا روز دهم مرداد ماه سال هزار و سیصد و هفتاد و یک شمسى هجرى، در این زمان فتنه گرى دولت خبیث و آلوده و کافر آمریکا در میان ملل جهان بخصوص ملتهاى اسلامى در اوج است، اگر مسلمانان جهان برابر این دو آیه عمل مى کردند و به دولت اسلامى و ملت انقلابى و مؤمن ایران کمک مى کردند شرّ این گرگ خطرناک را سر جهانیان کم مى شد و به فتنه ها و فتنه گرى ها خاتمه مى دادند، افسوس که این زمان ایران اسلامى مظلوم وغریب است، و دولت هاى خائن ممالک اسلامى دست دوستى در دست دشمن غدار دارند تا در آینده چه شود؟!
امیر المؤمنین علیه السلام ریشه فتنه را هوى نفس و برنامه هاى آلوده به بدعت مى داند:
اَیهَا النّاسُ اِنَّما بَدْءُ وَقُوع الْفِتَنِ مِنْ اَهْواء تُتَّبِعُ،وَ اَحْکام تُبْتَدَعُ یخالَفُ فِیها حُکمُ اللّهِ...
اى مردم بدون شک شروع وقوع فتنه از هواپرستى، و احکام من درآوردى است که مخالف حکم خداست.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله اصحاب جمل و صفّین و نهروان را فتنه گران آلوده اى مى دانست که رد زمان حکومت مولادر میان مردم بى گناه و مظلوم آتش ها روشن کنند و مزاحم دولت الهى على علیه السلام شوند، آنانرا در تعبیر دیگر ناکث و قاسط و مارق خواند.(بیعت شکنان، روگردانان از حق، و بیرون روندگان از دین همچون تیر از کمان).
یا عَلِىُّ اِنَّک باق بَعْدى وَ مُبْتَلىَّ بِاُمَّتى وَ مُخاصِمٌ یوْمَ الْقِیامَةِ بَینَ یدَى اللّهِ فَاَعْدِدْ جَواباً.فَقُلْتُ:بِاَبى اَنْتَ وَ اُمّى، بَینْ لِى ما هذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتى یبْتَلُونَ بِها،وَ عَلى ما اُجاهِدُ هُمْ بَعْدَک؟
فَقالَ:اِنَّک سَتُقاتِلُ بَعْدِى النّاکثَةَ وَ الْقاسِطَةَ وَ الْمارِقَةَ;وَ حَلاّهُمْ وَ سَمّاهُمْ رَجُلا رَجُلا،ثُمَّ قالَ لى:وَ تُجاهِدُ اُمَّتى عَلى کلَّ مَنْ خالَفَ الْقُرآنَ مِمَّنْ یعْمَلُ فِى الدّینِ بِالرِّأْى وَلا رَأْىَ فِى الدّینِ،اِنَّما هُوَ اَمْرٌ مِنَ الرِّبِّ وَ نَهْیهِ.(۳۳۱)
رسول خدا پس از بیانات مفصل خود، و نشان دادن موضع فتنه گران پلید فرمودند:
یا على پس از من زندگیت ادامه پیدا مى کند و به امّتم مبتلا مى شوى،و در قیامت در پیشگاه حق با آنان به محاکمه مى نشینى براى آن روز جواب آماده کن، عرضه داشتم:پدر و مادرم فدایت این فتنه اى که امّت به آن گرفتار مى شوند براى من توضیح بده و اینکه بر چه چیزى با آنان بجنگم!!
فرمود:بعد از من با ناکثین و قاسطین و مارقین قتال خواهى کرد.آنگاه اسامى فرد فرد آنانرا گفت، سپس فرمود: با هر کس که در امّتم با قرآن مخالفت کند و در دین به رأى خودش عمل کند جنگ کن که دین رأى بردار نیست، دین فقط و فقط امر و نهى خداست.
به هر صورت قرآن و روایات فتنه را گناهى بزرگ و خاموش کردن آن را عملى عظیم و ثوابى فوق العاده مهم مى دانند.
مردم مؤمن اگر در مقابل فتنه نایستند و با قدم و قلم و زبان و جان، و مال و آبرو جلوى گسترش فتنه را نگیرند، آتش فتنه بجان و ایمان خود آنان هم خواهد افتاد.
۴.پیوستن پراکندگان
جامعه اسلامى با مردم یک شهر و یک منطقه، یا خانواده اى پرجمعیت، همیشه داراى افرادى پاک سرشت، خوش اخلاق، با سخاوت، موقّر و منظم، متین و استوار، مؤمن و متقّى است.
اگر انسان بتواند خوبان امت یا نیکان شهر، یا پاکان خانواده را تبدیل به دست واحد کند، وظیفه اسلامى دارد که این افراد متفرق و پراکنده را جمع کند و از طریق آن جمعیت یک دست و یک هدف کارهاى مهم انجام دهد، و بسیارى از مشکلات مملکت یا شهر،یا اقوام را حل کند.
با چنین جمعیتى مى توان،مسجد، حمام، کتابخانه، مدرسه، دانشگاه، مجتمع دینى،صندوق قرالحسنه بوجود آورد، و با چنین نیروى پاکى مى توان مشکلات مالى، خانوادگى و اخلاقى مردم شهر و جمعیت یک کشور را به حداقل رساند.
من این معنا را در بسیارى از شهرهائى که براى تبلیغ رفته ام تجربه کرده ام، به توفیق الهى با جمع شدن افراد مؤمن ودلسوز کارهاى زیادى از قبیل آنچه در چند سطر بالا تذکر دادم انجام گرفت، و محرومان زیادى نصیب وافرى از آن برنامه ها عایدشان شد، و پاره اى از مشکلات مردم به عنایت حق از میان رفت.
۵.اصلاح بین مردم
حلّ اختلاف مردم با بیانى شیرین و سخنى دلپذیر و موعظه حسنه، و بخرج دادن اخلاق یا مایه گذاشتن مال دستور صریح اسلام است.
مسلمان نباید اجازه دهد، اختلاف بین مردم مسلمان اعم از اختلاف زن و شوهر، دو خانواده، پدر ومادر و فرزندان، دو دوست، دو شریک،دو هم محلى،دو جمعیت، دو محل، دو شهر، دو مملکت که یا معلول خلأ اخلاقى یا میوه تخل فقر و ندارى است ادامه پیدا کند.
بر افراد آگاه و بزرگ ترهاى خانواده و جامعه وبخصوص اهل علم و معرفت واجب است در مقام اصلاح بین مردم بوسیله هر مایه اى که لازم است، اخلاقى، آبروئى، مالى اقدام نمایند.
گاهى بین دو زوج بخاطر کمبود مالى اختلاف پیدا مى شود، که ادامه اختلاف ممکن است منجر به طلاق شود، بر بزرگ ترین هاى فامیل بخصوص ثروتمندان آنها بنابر نقل حضرت فیض در تفسیر اولین آیه سوره انفال واجب است با مال خود بنحوى که آبروى آن خانواده حفظ شود اقدام به رفع اختلاف کنند.
«فَاتَّقُوا اللّهَ وَ اَصْلِحُوا ذاتَ بَینِکمْ»:(۳۳۲)
تقواى الهى را در تمام شئون حیات مراعات کرده و به اصطلاح بین یکدیگر اقدام کنید.
«وَ اِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَینَهُما فَاِنْ بَغَتْ اِحْداهُما عَلَى الْاخْرى فَقَاتِلُوا الَّتى تَبْغى حَتى تَفىءَ اِلى اَمْرِاللّهِ فَاِنْ فَاءَتْ فَاَصْلِحُوا بَینَهُما بِالعَدْلِ وَ اَقْسِطُوا اِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطینَ»:(۳۳۳)
و اگر این دو گروه از مؤمنان با هم کارزار کنند، بین آنها صلح وصفا و محبت و دوستى برقرار کنید، پس اگر یکى از آن دو بر دیگرى ستم ورزید، با آنان بین آن دو با عدالت اقدام کنید که کینه و دشمنى بر جاى نماند، قسط و عدل را پیاده کنید که خداوندآراستگان به قسط را دوست دارد.
«اِنَّما الْمُؤْمِنُونَ اِخْوَةٌ فَاَصْلِحُوا بَینَ اَخَوَیکمْ»:(۳۳۴)
به حقیقت که تمام مؤمنان برادرند پس به اصطلاح بین برادران خود برخیزید.
امیر المؤمنین علیه السلام در لحظات آخر عمر پربرکت و نورانى خود به حسن و حسین فرمود:
اُوصیکما وَ جَمیعَ وَلَدى وَ اَهْلى وَ مَنْ بَلَغَهُ کتابِى بِتَقْوَى اللّهِ وَنَظْمِ اَمْرِکمْ وَ صَلاحِ ذاتِ بَینِکمْ فَاِنّى سَمِعْتُ جَدَّکما رَسُولَ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله یقُولُ:صَلاحُ ذاتِ الْبَینِ اَفْضَلُ مِنْت عامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصّیامِ:(۳۳۵)
شما دو نفر و تمام فرزندان و خانواده ام و به هر کس که وصیت من مى رسد سفارش تقوا و نظم در زندگى و اصلاح بین خودتان مى کنم، من از جد شما رسول الهى صلى اللّه علیه و آله شنیدم که مى فرمود اصلاح بین مردم بهتر از عمرى نماز و روزه است.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اَلا اُخْبِرُکمْ بِاَفْضَلَ مِنْ دَرَجَةِ الصَّیامِ وَ الصَّلاةِ وَ الصَّدَقَةِ؟اِصْلاحُ ذاتِ الْبَینِ،فَاِنَّ فَسادَ ذاتِ الْبَینِ هِىَ الْحالِقَةُ:(۳۳۶)
شما را به کارى برتر از درجه روزه و نماز و صدقه خبر دهم؟ اصلاح بین مردم، به حقیقت که فساد بین مردم مرگ است.
عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قالَ:اَبُوعَبْدِ اللّهِ علیه السلام:اِذا رأْیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شیعترنا مُنازَعَةً فَافْتَدِها مِنْ مالى:(۳۳۷)
حضرت صادق به مفضل فرمود:چون بین دو شیعه ما دعوائى مشاهده کردى،از مال من به آن دعوا خاتمه بده.
على علیه السلام فرمود:
صابِرُوا عَلى صَلاحِ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُتَّقینَ:(۳۳۸)
بر صلاح بین مؤمنین و اهل تقوى مداومت کنید.
۶و۷.فاش نمودن خوبیها و پنهان کردن زشتى ها
دو حقیقت بالا از عالیترین مسائل الهى و اخلاقى است، آرى فاش کردن خوبى هاى یک انسان در میان مردم، و پنهان داشتن زشتى هاى او عملى است مورد پسند حق، و اخلاقى است از اخلاق انبیا و امامان معصوم.
چه نیکوست که انسان خوبیهاى افراد را بریا مردم بازگو کند، تا به پخش معروف کمک کرده، و به آبروى خوبان افزوده باشد، و چه زشت است که انسان به پخش زشتى ها اقدام کند تا ارواح آلوده گردد، و آبروى آبروداران بر باد.معمولا پنهان کردن خوبیها و فاش نمودن زشتیها کار بى خبران و فاسقان و فاجران و بیخردان است، اینان که در مقام پنهان داشتن حسنات،فاش کردن زشتى ها هستند، درونى آلوده به رذائل اخلاقى دارند، و در برابر حق متکبر و در برابر خلق حسودند. اینان بفرموده کتاب خدا جزائى جز عذاب الیم در روز قیامت ندارند.
«اِنَّ الَّذینَ یحِبُونَ اَنْ تَشیعَ الْفاحِشَةُ فِى الَّذینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ»:(۳۳۹)
آنان که علاقه دارند در بین مردم مؤمن بدى را شیوع دهندعذاب دردناک براى آنهاست.
فاش نمودن زشتى ها ى پنهان مردم کاریست شیطانى و عملى است حرام و برنامه ایست ضد اخلاق و خلاف انسانیت.
معصومین بزرگوار ما بر این حقیقت اصرار دارند، که زشتى ها را پنهان بدارید و آبروى مردم را حفظ کنید، و خوبیها را پخش کنید و به آبرو و اعتبار مردم بیفزائید که این از اخلاق حضرت حق است.
یا مَنْ اَظْهَرَ الْجَمیلَ وَ سَتَرَ الْقَبیحَ:
اى خداوندى که خوبى را ظاهر مى کنى و بدى را مى پوشانى.
در دعاى کمیل عرضه مى دارد:
کمْ مِنْ قَبیح سَتَرْتَهُ:
چه بسیار بدى که آن از دید مردم پنهان داشتى تا به آبرو و اعتبار من ضربه نخورد.
وَبِرَحْمَتِک اَخْفَیتَهُ،وَ بِفَضْلِک سَتَرْتَهُ:
توئى آن مهربان خدائى که بدیهایم را به رحمتت پنهان کردى و به فضلت پوشاندى، تا بتوانم در میان مردم بخوبى و خوشى به زندگیم ادامه دهم.
حضرت مولا علیه السلام مى فرماید:
لَوْ وَجَدْتُ مُؤْمِناً عَلى فاحِشَة لتَرْتُهُ بِثَوْبى:(۳۴۰)
اگر مؤمنى را در کار زشتى بیابم او را با لباسم مى پوشانم(تادیگران وى را نبینند، مبادا که زبان خود را نگاه ندارند و آبروى آن مؤمن بر باد رود)!
شیخ طوسى آن فقیه بزرگ و مفسّر عالیقدر، و بنیانگذار دانشگاه عظیم علوى از حضرت صادق علیه السلام روایت مى کند.
نَحْنُ اَصْلُ کلَّ خَیر،وَ مِنْ فُرُوعِنا کلُّ بِرِّ، وَ مِنَ الْبِرِّ التَّوْحِیدُ وَ الصَّلاةُ وَ الصَّیامُ وَ کظْمُ الْغَیظِ وَ الْعَفْوُ عَنِ الْمُسىءِ وَ رَحْمَةُ الْفَقیرِ وَ تَعاهُدُ الْجارِ وَ الْاِقْرارُ بِالفَضْلِ لِاَهْلِهِ.وَ عَدُوُّنا اَصْلُ کلَّ شَرَّ،وَمِنْ فُرُوعِهِمْ کلُّ قَبیح وَ فاحِشَة،فَمِنْهُمْ الْکذْبُ وَ النَّمیمَةُ وَ الْبُخْلُ وَ الْقَطیعَةُ وَ اَکلُ الرَّیا وَ اَکلُ مالِ الْیتِیمِ بِغَیرِ حَقَّهِ وَ تَعَدِىّ الْحُدودِ الَّتى اَمَرَاللّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ رُکوبُ الْفَواحِشِ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ مِنَ الزَّنا و السَّرْقَةِ،وَکلُّ مَنْ وافَقَ ذلِک مِنَ الْقَبیحِ،وَکذَبَ مِنْ قالَ اِنَّهُ مَعَنا وَ هُوَ مُتَعَلَّقٌ بِفَرْعِ غَیرِنا:(۳۴۱)
ما ریشه هر خیرى هستیم و هر عمل نیکى شاخ و برگ ماست، و از نیکى توحید و نماز و روزه و فرو خوردن و گذشت از بد کار و رحمت به فقیر،تعهدنسبت به همسایه و اقرار و اعترافت به خوبى خوبان است.
ودشمنان ما ریشه هر شر و از شاخ و برگ آنان هر بدى و گناهى است از جمله:دروغ،دوبه هم زنى، بخل، قطع رحم، خوردن ربا،خوردن مال یتیم بدون حق، تجاوز از حدود الهى و ارتکاب بدیهاى ظاهر و باطن از قبیل زنا و دزدى و هرچه که قبیح است.
دروغ مى گوید آن که آلوده به این امور است و خودرا از ما مى داند!
۸و۹و۱۰. نرم خوئى، فروتنى، نیک سیرتى
اخلاقى که مردم را جذب کند، و به یاران انسان بیفزاید، و باعث هدایت و رشد مردم شود نرم خوئى نام دارد.
نرم خوئى حقیقى است که حضرت حق پیامبر بزرگوارش را به آن ستوده، پیامبرى که اورا اسوه و سرمشق تمام مردم تا روز قیامت قرار داده است، و پیروى از او را در تمام شئون لازم شمرده، و متخلف از وى را بدبخت و شقى نامیده است.
«فَبِما رَحْمَة مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُوا مِنْ حَوْلِک»:(۳۴۲)
نرم خوئى تو با این اعراب بداخلاق سخت گیر منحرف از واقعیات تجلّى رحمت خداست، چنانچه درشتخو بودى هرگز جذب تو نمى شدند، و از هدایت الهى بهره نمى بردند.
حضرت عبدالعظیم حسنى از حضرت رضا علیه السلام روایت مى کند:
کانَ فِیما ناجَى اللّهَ مُوسَى بْنُ عِمْرانَ اَنْ قالَ:اِلهى ما جَزاءُ مَنْ کفَّ اَذاهُ عَنِ النّاسِ،وَ بَذَلَ مَعْرُوفَهُ لَهُمْ؟قالَ:یا مُوسى تُنادیهِ النّارُ یوْمَ الْقِیامَةِ:لاسَبیلَ لِى عَلَیک:(۳۴۳)
موسى در مناجات با خدا بود تا این مسئله را از حضرت حق پرسید:خداوندا جزاى کسیکه آزارش را از مردم نگاهدارد و خوبى خودرا در هر زمینه اى به مردم برساند چیست؟فرمود: اى موسى در قیامت آتش به او مى گوید: مرا بر توراهى نیست.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
نِعْمَ وَزیرُ الْایمانِ الْعِلْمُ،وَنِعْمَ وَزیرُ الْعِلْمِ الْحِلْمُ،وَنَعْمَ وَزیرُ الْحِلْمِ الرِّفیقُ،وَنِعْمَ وَزیرُ الرِّفْقِ اللّینُ:(۳۴۴)
ایمان را چه پشتیبان خوبى است علم، و علم را چه کمک خوبى است بردبارى، و بردبارى را چه یار خوبى است مدارا، و مدارا را چه یار خوبى است نرم خوئى.
قالَ رَسُولُ اللّه صلّى اللّه علیه و آله:ما مِنْ عَمَل اَحَبَّ اِلَى اللّهِ تَعالى و اِلى رَسُولِهِ مِنَ الْایمانِ بِاللّهِ وَ الرَّفْقِ بِعِبادِهِ،وَ ما مِنْ عَمَل اَبْغَضَ اَلَى اللّهِ تَعالى مِنَ الْاِشْراک بِاللّهِ تَعالى وَ الْعُنْفُ عَلى عِبادِهِ:(۳۴۵)
رسول خدا صّلى اللّه علیه و آله فرمود: عملى نزد خدا و رسول خدا محبوبتر از ایمان بخدا و نرم خوئى نسبت به عباد خدا نیست، و عملى مبغوض تر نزد خدا از شرک و سخت گیرى به بندگان الهى نیست.
قالَ النَّبِىُّ صلّى اللّه علیه وآله:مَنْ ماتَ مُدارِیاً ماتَ شَهیداً:(۳۴۶)
رسول خدا صلّى اللّه علیه وآله فرمود:هر کس در حال نرم خوئى با مردم بمیرد شهید از دنیا رفته.
عَنْ اَبى جَعْفَر علیه السلام قالَ:اِنَّ لِکلَّ شَىْء فُقْلا،وَ قُفْلُ الْایمانِ الرَّفْقُ:(۳۴۷)
حضرت باقر علیه السلام فرمود:براى هر چیزى قفلى است که آنرا از دستبرد حفظ مى کند، و قفل ایمان مدارا و نرم خوئى است.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله:اَلرَّفْقُ یمْنٌ یمْنٌ،وَالْخُرْقُ شُومٌ:(۳۴۸)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله فرمود:نرم خوئى برکت، و سخت گیرى و بدعملى شومى است.
تواضع و فروتنى که میوه شیرین معرفت نسبت به حقایق هستى، و احکام الهى، و حسنات اخلاقى، و موقعیت خویش و مردم است ممدوح حضرت حق در قرآن، و از اخلاق انبیا و امامان و روش و سیره اولیاء الهى است.
انسانى که ابتدایش نطفه، و انتهایش جیفه،و بین نطفه و جیفه ضعیف و درمانده و در تمام شئون ظاهرى و باطنى فاقد استقلال است چرا آلوده به تکبر باشد، و بر اساس چه منطقى محروم از تواضع.
خداوند متعال در قرآن مجید تواضع را از نشانه هاى اهل ایمان دانسته در سوره مبارکه مائده مى فرماید:
«اَذِلَّةً عَلَى الْمُؤْمِنینَ»:(۳۴۹)
اهل ایمان در برابر مردم مؤمن اهل تواضع و فروتنى هستند.
قرآن مجید در چند آیه امر به تواضع در برابر اهل ایمان مى کند و متکبران و خودپسندان را مستحق عذاب الهى مى داند.
از حضرت عسگرى علیه السلام آمده:
اَعْرَفُ النّاسِ بِحُقُوقِ اِخْوانِهِ وَ اَشَدُّهُمْ قَضاءً لَها اَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللّهِ شَأْنَاً. وَ مَنْ تَواضَعَ فِى الدُّنْیا لِاخْوِانهِهِ فَهُوَ عِنْدَ اللّهِ مِنَ الصَّدَّیقینَ وَ مِنْ شیعَةِ عَلىَّ بْنِ اَبیطالِب علیه السلام حَقّاً...:(۳۵۰)
آشناترین مردم به حقوق برادرانش و شدیدترین آنان در قضاء حاجت ایشان، بزرگترین آنها از نظر مقام در نظر خداوندند، و هر کس در دنیا نسبت به برادران دینى خود فروتنى کند، در نزد حضرت حق از صدّیقین است و به حقیقت از پیروان على بن ابیطالب علیه السلام محسوب مى شود.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ عَنْ آبائِهِ علیهم السلام قالَ:اِنَّ مِنَ التَّواضُعِ اَنْ یرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ دُوْنَ الْمَجْلِسِ،وَ اَنْ یسَلَّمَ عَلى مَنْ یلْقى،وَ اَنْ یتْرُک الْمِراءَ وَ اِنْ کانَ مُحِقّاً، وَلا یحِبَّ اَنْ یحْمَدَ عَلَى التَّقْوى:(۳۵۱)
امام صادق علیه السلام از پدرانش روایت مى کند;تواضع به این است که انسان در هر مجلسى وارد شد همانجا که جاى خالى است بنشیند، و با هر کسى روبرو شد سلام کند، و چنک در گفتگو را ترک کند اگر چه حق با او باشد، و دوست نداشته باشد وى را به تقوا تعریف کنند.
قالَ اَمیرُ الُمؤْمِنینَ علیه السلام: طُوبى لِمَنْ شَغَلَهُ عَیبُهُ عُیوُبِ النّاسِ،وَ تَواضَعَ مِنْ غَیرِ مَنْقَصَة،وَجال اَهْلَ الْفِقْهِ وَ الرَّحْمَةِ،وَ خالَطَ اَهْلَ الذَّلَّةِ وَ الْمَسْکنَةِ،وَ اَنْفَقَ مالا جَمَعَهُ فِى غَیرِ مَعْصِیة:
(۳۵۲)
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:خوشا به حال کسى که توجه به عیب خودش او را از توجه به عیب دیگران باز دارد، و در جاى خودش فروتنى نماید، و با اهل فهم و رحمت مجالست کند، و با آنان که متواضع و خاکیند معاشرت داشته باشد، و مالى را که بدست آورده در غیر معصیت خدا انفاق نماید.
فِى وَصِیةِ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ علیه السلام عِنْدَ مَوْتِهِ:عَلَیک بِالتَّواضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظَمِ الْعِبادَةِ:(۳۵۳)
در سفارش امیرا لمؤمنین بوقت وفاتش آمده: برتو باد به فروتنى که از بزرگترین عبادت است.
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله:ما تَواضَعَ اَحَدٌ اِلاّ رَفَعَهُ اللّهُ:(۳۵۴)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: کسى تواضع و فروتنى ننمود مگر اینکه خداوند او را بالابرد.
قالَ اَمیرُ المُؤْمِنینَ علیه السلام:اَلتَّواضُعُ یکسِبُک السَّلامَةَ.وَقالَ علیه السلام، زینَةُ الشِّریفِ التَّواضُعُ:(۳۵۵)
امیرا لمؤمنین علیه السلام فرمود: تواضع تو کسب سلامت مى کند.و نیز آن حضرت فرمود: زینت مردم بلند مرتبه فروتنى است.
امام صادق علیه السلام مى فرماید: حضرت زین العابدین بر جذامیان گذشت، در حالى که بر الاغى سوار بود، جذامیان حضرت را دعوت کردند که با آنان هم غذا شود، حضرت فرمود اگر روزه نبودم سر سفره شما مى نشستم، چون به خانه رسید فرمود غذاى لذیذى آماده کردند، آنگاه آنان را دعوت کرد و کنار همان سفره اى که جذامیان نشستند قرار گرفت و با ایشان هم غذا شد.(۳۵۶)
عَنْ اَبِى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ:فِیما اَوْحَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلى داوُدَ علیه السلام:یا داوُدُ کما اَنَّ اَقْرَبَ النّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَواضِعُونَ،کذالِک اَبْعَدُ النّاسِ مِنَ اللّهِ الْمُتَکبِّرُونَ:(۳۵۷)
از حضرت صادق علیه السلام است در این که خداوند به داود وحى فرمود:چنانکه نزدیکترین مردم به خداوند فروتنانند، دورترین مردم مکتبرانند.
عَنْ اَبِى الْحسنِ علیه السلام قالَ:اَلتَّواضُعُ اَنْ تُعْطِىَ النّاسَ ما تُحِبُّ اَنْ تُعْطاهُ:(۳۵۸)
از حضرت رضا علیه السلام است: فروتنى به این است که با مردم همانگونه باشى که دوست دارى مردم با تو همانگونه باشند.
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
وَ ارْحَمْ مِنْ اَهْلِک الصَّغیرَ، وَ وَقَّرْمِنْهُمُ الْکبیرَ:
در خانواده ات کوچک را رحم کن، و بزرگ را احترام نما.
نیک سیرتى به معناى روش پسندیده در تمام امور است، که ناشى از حسنات اخلاقى است، و حسنات اخلاقى و مکارم پسندیده واقعیاتى است که در این دعاى شریف و عبارات ملکوتى آمده است.
رندان که مقیمان خرابات الستند *** از غمزه ساقى همه آشفته و مستند
برخاسته اند از سرمستى به ارادت *** زانرو که درمیکده عشق نشستند
تا چشم به نظّاره آن یا گشادند *** از دیدن اغیار همه دیده بستند
از نشئه آن باده که از عشق قدیم است *** از جوى حوادث همه یکبار بجستند
دست از همه آفاق فشاندند زغیرت *** ایدوست بیندیش که بارى زچه رستند
از ذوق بلانوش خرابات خرابند *** در شوق بلى گوى مناجات الستند
از هستى خود جانب مستى بگریزند *** تا خلق ندانند که این طایفه هستند
مانند حسین از سر کونین گذشتند *** با این همه از طعن بداندیش نرستند.
۱۱.سنگینى و وقار
آنان که در میان مردم دست به سبکسرى، و اعمال و رفتار ناهنجار، و کارهائى که با وزانت و وقار تناسبى ندارد مى زنند، در حقیقت خلاف صراط مستقیم قدم بر مى دارند، و بدون شک با کردار ناپسند، و صداى نکره، و شوخى هاى بیجا، و مطالب پوچ و سخنان یاوه، و ادا و اطوار خارج از نزاکت و ادب، باعث آزار دیگران و آزارده دلى مردم هم هستند.
مشى عباد رحمن، و رفتار و کردار مردان حق،و شکل زندگى بندگان الهى توأم با متانت و وقار و وزانت است.
وَاقْصِدْ فِى مَشْیک وَ اعْضُضْ مِنْ صَوْتِک اِنَّ اَنْکرَ الْاَصْواتِ لِصَوْتُ الْحَمیرِ:(۳۵۹)
در حرکات و رفتارت میانه روى را بگزین، و آوازت را کم و آهسته بگیر، که ناخوشایندترین صداها صداى خر است.
احمد بن عمر حلبى مى گوید:به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشتم: چه خصلت هائى براى مرد زیباتر است؟ فرمود:
وَقارٌ بِلا مَهابَة، وَ سَماحٌ بِلا طَلَبِ مُکافاة،وَتَشاغُلٌ بِغَیرِ مَتاعِ الدُّنْیا:(۳۶۰)
سنگینى و وقار ى که به عظمت انسان در جامعه بیفزاید نه باعث ترس مردم گردد، سخا و جودى که در آن توقع تلافى نباشد، و دل مشغولى به واقعیات الهى که انسان را از حرام منصرف و به رحمت حق نزدیک کند.
رسول خدا فرمود:
عَلَیکمْ بِالسَّکینَةِ وَ الْوَقارِ:(۳۶۱)
بر شما باد به آرامش داشتن و سنگینى و وقار.
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت شده:
لَیسَ الْبِرُّفِى حُسْنِ اللَّباسِ وَ الزّىَّ،وَلکنَّ الْبِرَّفِى السَّکینَةِ وَ الْوَقارِ:(۳۶۲)
نیکى در خوب پوشیدن لباس و تجمّل نیست، خوبى در آرامش و وقار است.
از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده:
جَمالُ الرَّجُلِ الْوَقارُ:(۳۶۳)
زیبائى مرد وقار است.
کنْ فِى الْمَلَاءِ وَقُوراً،وَ فِى الْخَلاَءِ ذَکوراً:(۳۶۴)
در میان مردم با وقار باش،و در خلوت به یاد حق.
وَقارُ الرَّجُلِ زینَةٌ وَ نُورٌ:(۳۶۵)
سنگینى و وقار انسان، زیبائى و نور است.
الْوِقارُ نَتیجَةُ الْحِلْمِ:(۳۶۶)
وقار و سنگینى میوه بردبارى است.
۱۲.حسن معاشرت
خوبى معاشرت با همگان مسئله اى است بسیار مهم که در قرآن مجید و روایات و معارف اسلامى مطرح است.
وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلا تُشْرِ کوا بِهِ شَیئاً وَبِالْوالِدَینَ اِحْساناً وَبِذى الْقُرْبى وَ الْیتامى وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِى الْقُرْبى وَ الْجارَ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبیلِ وَما مَلَکتْ اَیمانَکم اِنَّ اللّهِ لایحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالا فَخُوراً:(۳۶۷)
خداى یکتا را عبادت کنید، و به حضرت او شک نورزید، و نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان، و از کار افتادگان، و همسایگان نزدیک و بیگانه و دوستان موفق و رهگذران و آنان که زیردست شمایند به نیکى و مهربانى معامله کنید که خداوند مردم خودپسند و متکبر را دوست ندارد.
حضرت باقر علیه السلام از امیر المؤمنین روایت مى کند که به دسته اى از یکى از شمشیرهاى رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله سه جمله نوشته بود:
صِلْ مَنْ قَطَعَک،وَقُلِ الْحَقَّ وَلَوْ عَلى نَفْسِک، وَاَحْسِنْ اِلى مَنْ اَساءَاِلَیک:(۳۶۸)
صله رحم کن با آن که با تو قطع رابطه کرده، حق بگو گرچه بر علیه خودت باشد، و نیکى کن به کسى که با تو بدى کرده.
حضرت صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش روایت مى کند:
"على علیه السلام با مردى مسیحى در جاده اى که به کوفه منتهى مى شد هم سفر شد، مسیحى به حضرت گفت: اى بنده خدا قصد کجا دارى؟حضرت فرمود کوفه، چون مرد مسیحى براى رفتن به محل خودش از حضرت جدا شد، مشاهده کرد امام را دنبال مى کند، عرضه داشت مگر نمى خواهى به کوفه بروى؟فرمود: چرا.گفت:اگر قصد کوفه دارى چرا دنبال من مى آئى؟حضرت فرمود: این برنامه که من اجرا مى کنم یعنى چند قدم هم سفر خود را بدرقه کردن تمام کردن حسن معاشرت است و این دستور پیامبر ماست، مسیحى گفت: راستى دستور رسول شماست؟فرمود:آرى،مرد مسیحى گفت:تو را به شهادت مى طلبم که من بر دین توأم، آنگاه از راه خود همراه حضرت برگشت و چون امام را شناخت مسلمان شد".(۳۶۹)
تا زنگ سیه زآینه دل نزداید *** عکس رخ دلدار در او خوش ننماید
در طرف چمن گر بکند جلوه رخ دوست *** بر برگ گلى این همه بلبل نسراید
نور ازلى گر ندمد از رخ لیلى *** از گردش چشمى دل مجنون نرباید
هر کو نکند بندگى پیر خرابات *** بر روى دلش جان در معنى نگشاید
اى غم زده تریاق محبت بکف آور *** تا زهر غم دهر ترا جان نگزاید
آئین طریقت به حقیقت بجز این نیست *** کز شادى و غم راحت و رنجت نفزاید
این بار امانت که شده قسمت وحدت *** بر پشت فلک گر نهد البته خم آید
عَنِ الصّادِقِ علیه السلام بَعْدَ ذِکرِ الْاَئِمَّةِ: وَدینُهُمُ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةـ الى ان قال:ـ وَحُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الجِوارِ:(۳۷۰)
امام صادق علیه السلام پس از معرفى ائمه علیهم السلام فرمود:دین آنان پاک دامنى و عفت است تا جائى که فرمود:و حسن معاشرت و حسن همسایه دارى است.
و نیز از امام ششم علیه السلام روایت شده:
اَحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَزْتَ تَکنْ مُسْلِماً:(۳۷۱)
همسایه داریت را با همسایه ات نیکو کن تا مسلمان باشى.
حضرت صادق علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت مى کند:
اِعْمَلْ بِفَرائِضِ اللّهِ تَکنْ اَتْقَى النّاسِ،وَ ارْضَ بِقَسْمِ اللّهِ تَکنْ اَغْنَى النّاسِ،وَکفَّ عَنْ مَحارِمِ اللّهِ تَکنْ اَوْرَعَ النّاسِ،وَ اَحْسِنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جاوَرَک تَکنْ مُؤْمِناً،وَ اَحْسِنْ مُصاحَبَةَ مَنْ صاحَبَک تَکنْ مُسْلِماً:(۳۷۲)
به واجبات الهى عمل کن تا با تقواترین مردم باشى، به داده حق راضى باش تا بى نیازترین خلق باشى، از حرام الهى خوددارى کن تا پاکدامنترین انسانها باشى، براى همسایه ات بهترین همسایه باش تا مومن باشى، و معاشرت خود را با معاشرت نیکو قرار بده تا مسلمان باشى.
از حضرت باقر علیه السلام روایت شده:
صانِعِ الْمُنافِقَ بِلِسانِک،وَ اَخْلِصْ وُدَّک لِلْمُؤْمِنِ،وَ اِنْ جالک یهُودِىُّ فَاَحْسِنْ مُجالتَهُ:(۳۷۳)
با منافق با زبانت روبرو شود، محبتت را براى مؤمن خالصانه مصرف کن، و اگر یهودى باتو همنشین شد، با او نیکى همنشینى کن!
در روایتى از حضرت صادق علیه السلام آمده:
عَلَیکمْ بِتَقْوى اللّهِ، وَ صِدْقِ الْحَدیثِ،وَ اَداءِ الْاَمانَةِ،وَ حُسْنِ الصَّحابَةِ لِمَنْ صَحِبَکمْ،:(۳۷۴)
بر شما باد به رعایت تقواى الهى،و راستى در سخن، و اداء امانت، و خوبى معاشرت با کسى که با شما همنشین است.
عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ:ثَلاثٌ مَنْ اَتَى اللّهَ بِواحِدَة مِنْهُنَّ اَوْجَبَ اللّهُ لَهُ الْجَنَّةَ:اَلْاِنْفاقُ مِنْ اِفْتار،وَ الْبِشْرُ بِجَمْعِ الْعالَمِ،وَ الْاِنْصافُ مِنْ نَفْسِهِ:(۳۷۵)
امام صادق علیه السلام فرمود: سه چیز است هر کس با یکى از آنها همراه باشد خداوند بهشت را بر او واجب مى گرداند. انفاق بوقت تنگدستى، گشاده روئى با تمام مردم جهان، و از جانب خود به دیگران انصاف دادن.
عَنْ ابْنِ مَحْبُوب،عَنْ بَعْضِ اَصْحابِهِ عَنْ اَبى عَبْدِاللّهِ علیه السلام قالَ:قُلْتُ:ماحَدُّ حُسْنِ الْخُلْقِ؟قالَ:تَلینُ جَناحَک،وَ تُطیبُ کلامَک،وَ تَلْقى اَخاک بِبِشْر حن:(۳۷۶)
یکى از دوستان ابن محبوب به حضرت صادق علیه السلام عرضه داشت:حدود حسن خلق چیست؟فرمود:مهربانى با همه،پاکیزگى در کلام، روبرو شدن با برادر دینى با قیافه نیکو.
۱۳.سبقت جستن به فضیلت
فضائل واقعیاتى الهى و حقایقى عرشى و ملکوتى است که در انبیاء الهى و امامان معصوم و اولیاء حق تجلّى عملى داشت.
فضائل یک سلسله کمالات حقیقى، و مکارم واقعى است که انسان را در پیشگاه حق به ارزشى سنگین مى آراید، و آدمى را مستحق رضایت حق، و بهشت عنبر سرشت مى کند.
على علیه السلام در باب فضیلت مى فرماید:
فَخْرُ الْمَرْءِ بِفَضْلِهِ لابِاَصْلِهِ:(۳۷۷)
افتخار انسان به فضیلت اوست نه به خانواده اش.
اَلْفَضیلَةُ بِحُسْنِ الْکمالِ وَ مَکارِمِ الْاَفْعالِ،لابِکثْرَةِ الْمالِ وَ جَلالَةِ الْاَعْمالِ:(۳۷۸)
فضیلت به خوبى کمال و اعمال باارزش است، نه به ثروت زیاد و حرکات و اعمال بزرگ.
مَنْ آثَرَ عَلى نَفْسِهِ اسْتَحَقَّ اسْمَ الْفَضیلَةِ:(۳۷۹)
آن که دیگران را در همه چیز بر خود مقدم بدارد مستحق نام فضیلت است.
صَنایعُ الْاِحْسانِ مِنْ فَضائِلِ الْاِنسانِ:(۳۸۰)
انجام تمام نیکیها از فضائل انسان است.
اَلْفَضْلُ اَنَّک اِذا قَدَرْتَ عَفَوْتَ:(۳۸۱)
فضل و فضیلت به این است که هرگاه قدرت یافتى اقدام به گذشت کنى.
تَحَلُّوا بِالْأخْذِ بِالْفَضْلِ،وَ الْکفَّ عَنِ الْبَغْىِ،وَالْعَمَلِ بِالْحَقَّ،وَ الْاِنْصافِ مِنَ النَّفْسِ، وَاجْتِنابِ الْفَسادِ،وَ اِصْلاحِ الْمَعادِ:(۳۸۲)
امیر المؤمنین على علیه السلام آنچه را که در خطبه متقین به عنوان اوصاف پاکان و پرهیزکاران برشمرده از فضائل به حساب آورده است:
فَالْمُتَّقُونَ هُمْ اَهْلُ الْفَضائِلِ:(۳۸۳)
و نیز آن حضرت فرموده:
مَنْ اَحْسَنَ اِلى مَنْ اَساءَ اِلَیهِ فَقَدْ اَخَذَ بِجَوامِعِ الْفَضْلِ:(۳۸۴)
هر کس خوبى کند با کسى که به او بدى کرده، چنگ به تمام فضیلت زده.
کنْ عَفُوّاً فِى قُدْرَیک، جَواداً فِى عُسْرَتِک،مُؤْثِراً فِى فاقَتِک،تَکمُلْ لَک الْفَضائِلُ:(۳۸۵)
بوقت قدرت تمام گذشت را داشته باش،در زمان تنگدستى به بخشش برخیز، و بوقت ندارى دیگرى را بر خود مقدم کن، فضائل در تو کامل مى گردد.
اِذَا اتَّقْیتَ الْمُحَرِّماتِ،وَ تَوَرِّعْتَ عَنِ الشُّبُهاتِ،وَ اَدَّیتَ الْمَفْرُوضاتِ،وَتَنَقَّلْتَ بِالنَّوافِلِ،فَقَدْ اَکملْتَ فِى الدَّینِ الْفَضائِلَ:(۳۸۶)
زمانى که از محرمات الهى بپرهیزى،و دامن از شبهات پاک نگهدارى. و واجبات را عمل کنى، و به مستحبات روى آورى فضائل را در دین کامل کردى.
اَلْاِنْصافُ اَفْضَلُ الْفَضائِلِ:(۳۸۷)
انصاف برترین فضائل است.
حِفْظُ اللَّسانِ وَ بَذْلُ الْاِحْسانِ مِنْ اَفْضَلِ فَضائِلِ الْاِنْسانِ:
نگهدارى زبان، و بذل نیکى از برترین فضائل اانسان است.
اَکرِمْ مَنْ وَدَّک،وَاصْفَحْ عَنْ عَدُوَّک یتِمَّ لَک الْفَضْلُ:(۳۸۸)
گرامى دار آن که تو را دوست دارد، و از دشمنت گذشت کن، فضلت تام و تمام مى شود.
اِنَّ مُقابَلَةَ الْاِحْسانِ،وَ تَغَمُّدَ الْجَرائِمِ بِالْغُفْرانِ لَمِنَ اَحْسَنِ الْفَضائِلِ وَا َفْضَلِ الْمَحامِدِ:(۳۸۹)
بدى را با نیکى تلافى کردن، و جرائم دیگران را با عفو و گذشت پوشاندن از بهترین فضائل و برترین خوبیهاست.
رأسُ الْفَضائِلِ مُلْک الْغَضَبِ،وَ اِماتَهُ الشَّهْوَةِ:(۳۹۰)
سرتمام فضائل مالک بودن بر خشم و میراندن شهوت حرام است.
از حضرت زین العابدین علیه السلام روایت شده:
اِذا کانَ یوْمُ الْقِیامَةِ جَمَعَ اللّهُ تَبارَک وَ تَعالى الْاَوَّلینَ وَ الْآخِرینَ فِى صَعد واحِد ثُمَّ ینادِى مُناد:اَینَ اَهْلُ الْفَضْلِ؟قالَ:فَیقُومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ فَتَلْقاهُمُ الْمَلائِکةُ فَیقُولُونَ:وَ ما کانَ فَضْلُکمْ؟فَیقُولُونَ:کنّا نَصِلُ مَنْ قَطَعَنا،وَنُعْطى مَنْ حَرَمَنا، وَ نَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَنا، فَیقالُ لَهُمْ: صَدَقْتُمْ،اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ:(۳۹۱)
چون قیامت شود، خداوند بزرگ تمام اولین و آخرین را در زمینى واحد جمع کند، سپس فریاد کننده اى فریاد برآرد اهل فضل کجایند؟ عده اى از مردم بر مى خیزند، ملائکه کننده اى فریاد برآرد اهل فضل کجایند؟ عده اى از مردم بر مى خیزند، ملائکه در برخورد با آنان مى گویند: فضل شما چیست؟
پاسخ مى دهند:صله رحم کردیم با آنان که با ما قطع رابطه کردند، و بخشیدیم به آنان که ما را محروم کردند، و گذشت کردیم از آنان که به ما ظلم کردند. به آنان گفته شود: راست گفتید، داخل بهشت شوید.
راستى چه مسائل عجیبى است، مسائلى که ارزش انسان را به اوج نهائى مى رساند، و رضاى حق را به سوى انسان جلب مى کند، به همین جهت است که حضرت زین العابدین از حضرت حق درخواست مى کند به او توفیق سبقت بر دیگران را براى بدست آوردن فضائل کرامت فرماید.
۱۴.برگزیدن احسان بدون توقّع تلافى
نیکى به مردم به قصد تلافى شدن، کار مهمى نیست و از حسنات اخلاقى به حساب نمى آید. ارزش حقیقى احسان به این است که انسان هیچ گونه توقع تلافى از طرف مقابلش نداشته باشد.
انبیاء الهى و امامان معصوم و اولیاء عاشق به تمام مردم احسان مى نمودند و از احدى توقع تلافى نداشتند.
در روایات بسیار مهم کتب معتبر روائى، و تفاسیر معتبره در توضیح آیه شریفه:
«وَیطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبَّهِ مِسْکیناً وَ یتِیماً وَ اَسیراً»:(۳۹۲)
آمده است: حسن و حسین علیهما السلام مریض شدند، خاندان طهارت براى شفاى آنان نذر کردند سه روز روزبه بگیرند، بوقت افطار اولین روز روزه مسکین به در خانه آمد و آن بزرگواران افطار خود را به او بخشیدند، و روز دوم یتیم و روز سوم اسیر آمد و آنان غذاى خود را به یتیم و اسیر بخشیدند، و رد هر سه روز با آب افطار نمودند و هر شب به آنان فرمودند:
«اِنَّمَا نُطْعِمُکمْ لِوَجهِ اللّهِ لانُریدُ مِنْکمْ جَزاءً وَلا شُکوراً»:(۳۹۳)
ما فقط براى رضاى خدا به شما طعام دادیم و قصد هیچ گونه جزا و تشکرى از شما نداریم!!
به حقیقت که احسان بدون توقع تلافى دلالت بر عظمت و بزرگى روح محسن مى کند.
۱۵.ترک سرزنش
بسیارى از انسانها بخاطر جهل به حقایق، یا ضعف اراده، یا غلبه هوا، یا علل دیگر مصون از خطا نیستند. وظیفه پاکان و مؤمنان نسبت به اینان امر به معروف و نهى از منکر آن هم با زبانى خوش و اخلاقى شیرین است، سرزنش کردن دیگران به گناهشان نه این که علاج واقعه نیست، بلکه احتمال دارد اثر نامطلوب بجاى گذارد.
در باب ترک سرزنش خطا کاران روایات بسیار جالبى از امامان معصوم علیهم السلام وارد شده که در سطور زیر مى خوانید:
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
"مردى نزد عیسى آمد و گفت اى روح اللّه من به زنا مبتلا شده ام، مرا با اجراى حکم الهى پاک کن.
عیسى فرمود:فریاد بزنید کسى نماند مگر این که براى تطهیر این مرد بیاید.وقتى همه جمع شدند، آن مرد معصیت کار گفت:اگر کسى حدّ گناه به گردن دارد از حدّ زدن به من خوددارى نماید، آن که طاهر و پاک است به اجراى حدّ الهى نسبت به من اقدام کند.
جز عیسى و یحیى همه رفتند، حضرت یحیى پیش آمد و به گناهکار گفت: در این لحظه حساس دوست دارم مرا موعظه کنى،مرد معصیت کار گفت:بین نفس و هوا خلوت مکن که تو را به ضلالت و گمراهى دچار مى کند، یحیى فرمود:اضافه کن، گفت: گناهکار را به گناهش سرزنش مکن، فرمود:اضافه کن گفت: غضب مکن و از عصبانیت و خشم بپرهیز.(۳۹۴)
حضرت باقر علیه السلام مى فرماید: خضر به موسى سفارش کرد:
یا بْنَ عِمْرانَ لاتُعَیرَنَّ اَحَداً بِخَطیئَتِهِ،وَ ابْک عَلى خَطیئَتِک:(۳۹۵)
اى پسر عمران، احدى را به خطایش سرزنش مکن، و بر خطاى خودت اشک بریز.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى فرماید:
مَنْ عَیرَ اَخاهُ بِذَنْب قَدْ تابَ مِنْهُ لَمْ یمُتْ حَتّى یعْمَلَهُ:(۳۹۶)
آن که برادر دینى خود را به گناهى که از آن توبه کرده سرزنش کند، نمیرد مگر آنکه به آن گناه دچار شود.
امام صادق علیه السلام مى فرماید:
مَنْ اَنَّبَ مُؤْمِناً اَنَّبَهُ اللّهُ فِى الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ:(۳۹۷)
کسى که مؤمنى را سرزنش و ملامت کند، خداوند او را در دنیا و آخرت ملامت نماید.
رسول خدا مى فرماید:
لاتُظْهِرِ الشَّماتَةَ لِاَخیک فَیرْحَمُهُ اللّهُ وَ یبْتَلیک:(۳۹۸)
برادرت را دچار سرزنش مکن که خداوند او را از رحمتش نصب دهد و تو را مبتلا گرداند.
قالَ اَعْرابِىٌ لِرَسُولِ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله:اَوْصِنى، فَقالَ:عَلَیک بِتَقْوى اللّهِ،فَاِنِ امْرُءٌ عَیرَک بِشَىْء یعْلَمُهُ فیک فَلا تُعَیرْهُ بِشَىْء تَعْلَمُهُ فیهِ،یکنْ وَ بالُهُ عَلَیهِ وَ اَجْرُهُ لَک:(۳۹۹)
عربى بیابانگرد به رسول خدا صلّى الله علیه و آله عرضه داشت:مرا وصیت کن، حضرت فرمود: بر تو باد به تقواى الهى، چنانچه مردى تو را به چیزى که از تو خبر داشت سرزنش کرد، تو او را به چیزى که از او خبرى دارى سرزنش مکن، تا بار سنگین سرزنش بر گردن او قرار گیرد و براى تو بخاطر صبر و حوصه ات اجر باشد.
حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:
اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْمُؤْمِنَ مِنْ جَلالِهِ وَ قُدْرَِتِهِ، فَمَنْ طَعَنَ عَلَیهِ اَوْ رَدَّ عَلَیهِ قَوْلَهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللّهِ:(۴۰۰)
بدرستیکه خداوند عزوجل مؤمن را از بزرگى جلال و قدرتش آفرید، کسى که بر مؤمن طعنه زند، یا گفتارش را رد نماید، رد بر خدا نموده است.
۱۶.دستگیرى از غیر مستحق
این درخواست عجیب یعنى طلب توفیق از پیشگاه حضرت کریم براى یارى دادن به غیر مستحق، و با مال و آبرو و جان او را کمک کردن،نشانگر عظمت روح اولیاء الهى،و اوج سلامت نفس آنان است.
رسیدگى به مستحق پشتوانه اش دستورات دینى،و عواطف انسانى و حالت ترحم انسان به ضعیف و نیازمند است،
ولى توجه به غیر مستحق پشتوانه اش عظمت روح و کرامت نفس، و بصیرت قوى،و اخلاق الهى است.
چه مانعى دارد که انسان درهر زمینه اى که برادر دینى وى استحقاقى ندارد، به او مهر ورزد، و یار و معین او باشد، و از آنچه خداوند به انسان عنایت مى کند به او هم برساند، و مسئله عطا و بخشش و بذل وجود و کرم و احسان خویش را محدود به مستحق ننماید.
مکن عیبم زمن گر کشتن دشمن نمى آید *** بحق دوستى کاین دشمنى از من نمى آید
بنرمى کارها پایان پذیرد خوشتر از تندى *** بلى کارى که از نخ آید از سوزن نمى آید
زتاب شمع رویش گر که مى سوزم چو پروانه *** ازین شادم که بیرون از دلم شیون نمى آید
تو را آئینه آگه سازد از زشتى و زیبائى *** بلى این سان هنر جز از دل روشن نمى آید
به فن عشق خوبان از آن دلبستگى باشد *** که فنى در جهان بالاتر از این فن نمى آید
به جنّت رهزن آدم چو شیطان گشت اى زاهد *** چسان سوى تو گمراهى چنان رهزن نمى آید
من از حسن تو و گلچین زگل حظ مى برد اما *** زیوسف آنچه مى آید زپیراهن نمى آید
تو گر مى آید از دستت زمن چشم کرم پوشى *** کشیدن از سر کوى تو پا از من نمى آید
مشو غافل از عدل و داد اگر مرد خردمنى *** که از اهل خرد جز کار مستحن نمى آید
به وصف قامتش رنجى قیام مى کنم اما *** سخن بالاتر از این از من الکن نمى آید
خداوند مهربان علاقه دارد انسان همچون چشمه اول بهار منبع خیر و برکت و معدن جود سخا، و مرکز عشق و ایمان و و وفا و صفا و عطا و بخشش باشد، و ملاحظه استحقاق، و عدم استحقاق در حق مردم نداشته باشد، بلکه سعى کند تمام مردم را از لطف و محبت، و عنایت و رحمت خود بهره مند سازد،و همه دلها را با اخلاق و عمل خود شاد نماید، و بکوشد در این راه عرشى به هیچ گونه بن بستى دچار نشود، و سستى و کسالت در این برنامه الهى بخودراه ندهد.
۱۷.پایبندى به گفتن حق هر چند گران آید
اعلام حق، از اعظم واجبات الهیه است، و سکوت از حق از بزرگترین محرمات.اگر بوسیله اهل ایمان، آنچه که حق است گفته نشود، قطعاً مسئله حق درهر زمینه اى از زمینه هاى زندگى در خانه و خانواده، و اجتماع و جامعه به بوته فراموشى مى رود، و فساد و افساد جاى آن را مى گیرد، و بازار حسنات و فضائل دچار ورشکستیگ و کالاى فساد و معصیت رواج شدیدمى گیرد.
آیات و روایات سفارش مى کنند، حق را با زبان خوداعلام کنید، و از گفتن آن مضایقه نداشته باشید گرچه بر شما سنگین آید و یا به ضرر شما تمام شود. این ضرر بدون شک ضررى ظاهرى است، که در باطنش رضایت حق و بهشت عنبر سرشت قرار دارد.
«یا اَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کونُوا قَوّامینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَلَوْ عَلى اَنْفُسِکمْ اَوِ الْوالِدَینِ وَ الْاَقْرَبینَ»:(۴۰۱)
اى اهل ایمان عدل و انصاف را بپاى دارید، براى خدا شهدات دهید، گرچه این گواهى و شهادت بضرر خود شما یا پدر و مادر یا نزدیکان شما باشد.
از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله روایت شده:
اَتْقَى النّاسِ مَنْ قالَ الْحَقَّ فیما لَهُ وَعَلَیهِ:(۴۰۲)
پرهیزکارترین مردم کسى است که حق بگوید در آنچه که بنفع و به ضرر اوست.
حضرت باقر علیه السلام فرمود:
قُلِ الْحَقَّ وَلَوْ عَلى نَفْسِک:(۴۰۳)
حق بگو گرچه به ضرر خودت باشد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
اِنَّ مِنْ حَقیقَةِ الْایمانِ اَنْ تُؤْثِرَ الْحَقَّ وَ اَنْ ضَرَّک عَلَى الْباطِلِ وَ اِنْ نَفَعَک:(۴۰۴)
از حقیقت ایمان است که حق را گرچه به ضررت باشد بر باطل گرچه به سودت باشد مقدم بدارى.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
اَلا لا یمْنَعَنَّ مَهابَةُ النّاسِ اَنْ یتَکلَّمَ بِالْحَقَّ اِذا عَلِمَهُ، اَلا اِنَّ اَفْضَلَ الْجِهادِ کلِمَةُ حَقَّ عِنْدَ سُلْطان جائِر:(۴۰۵)
اى مردم ترس از افراد، شما را مانع از گفتن حقى که مى دانید نشود، بدانید که بالاترین جهاد گفتن حق در برابر سلطان ستمگر است.
در مسئله بیان حق و اعلام مسائل الهى گرچه به ضرر خود باشد، عمل حضرت آسیه، و مؤمن آل فرعون، و حبیب نجّار، و ابوذر غفارى، و میثم تمّار، و رشید هجرى و حجر بن عدى و امثال اینان براى ما حجت شرعى ودلیل الهى است.
۱۸و۱۹.اندک شمردن خوبیهاى خود و بسیار دیدن زشتیهاى خویش
منشأ اندک دیدن خوبیهاى خود، گرچه بسیار باشد، و بسیار دیدن زشتى هاى خویش گرچه ا ندک باشد تجلى صفت با عظمت تواضع دروجود انسان است. و مبدأ بسیار دیدن خوبیهاى خویش گرچه قلیل باشد، و کم دیدن زشتى ها گرچه بسیار باشد عجب و خودبینى آدمى است.
انسانى که این معناى حقیقى را در ذات قلبش یقینى کرده که در تمام هستى و شئون خویش مملوک حضرت حق است، و آنچه خیر و برکت و خوبى و فضیلت در زندگى اوست فقط و فقط از جانب حضرت اوست و او را در این زمینه اختیارى نیست،و هر چه شر و رذیلت و گناه است برخاسته از هواى نفس وغرور اوست و ربطى به حضرت محبوب ندارد، عبادات و خوبیهاى بسیار خود را اندک بیند، و گناه و معصیت ناچیز خویش را بسیار پندارد، و بعبارت دیگر منشأ خوبى و طاعت را خود نداند، تا بسیار شمارد، و مبدء معاصى را او نبیند تا بسیارش را اندک داند.
آرى انسان وقتى خوبى را فقط و فقط از خدا بداند اندکش را بحساب حق بسیار بیند، و بحساب خود کم، زیرا خود را لایق آن خوبى نداند، و وقتى بدى را از خود بیند قلیلش را کثیر داند، چون گناه و معصیت هر چند کوچک و اندک باشد به علت این که مخالفت با خداى عظیم مى باشد بسیار است.
مسئله تواضع و عجب در دعاهاى گذشته صحیفه درحدى که لازم بود توضیح داده شد به جاى خودش مراجعه نمائید، در این قسمت فقط براى اینکه تا حدى به آفت عجب و اثر مثبت تواضع مطلع شویداشاره اى مى رود باشد که مطالعه اش وسیله تجلى رحمت حق در باطن گردد.
از معارف اسلامى و توضیحات شخصیت هاى بزرگى چون شیخ بهائى و علامه مجلسى و فیض کاشانى استفاده مى شود که: عجب وخودپسندى آدمى را در معرض هلاک و نابودى شخصیت قرار مى دهد، لذا خداوند متعال در قرآن کریم با بیانى روشن و عارى از ابهام به ما مى گوید:انتخاب میانگین و مرز اعتدال در امور، نمایانگر بهداشت روانى در رفتار و اخلاق است، و در اشاره به همین نکته است که مى فرماید:
«وَلا تُصَعّرْ خَدَّک لِلنّاسِ وَلا تَمْشِ فِى الْاَرْض مَرَحاً»:(۴۰۶)
چهره خود را براى مردم دژن مساز، و در زمین خرامان و خود راضى گام برندار.
معنى این سخن این است که اگر انسان بدون ترتیب و تهذیب، به خود واگذار شود، عجب و خودپسندى و عشق به خویشتن، او را در اختیار خود مى گیرد و غرور بر این گماندر او پدید مى آید که خود شخصاً خالق و آفریننده رفتارهاى خود مى باشد، و از این رهگذر به خود مى بالد و با احسان خویش بر مردم منت مى نهد و در نتیجه از خود راضى مى شود، و از خود راضى بودن از نشانه هاى نقص و کمبود روانى و نشان دهنده ابتلا و گرفتارى انسان به ضلالت و انحراف است.
بنابراین عجب، آفت و دردى است خطرناک که دل را از بصیرت ناتوان مى سازد، و گناهان را مخفى نگاه مى دارد، و اشتباهات را مى آراید و به لغزشها کمک مى کند تا آنجا که فرد معجب و خودپسندى، بدى خویش را احسان، و بخل و دریغ کارى خود را جودو سخا مى پندارد، او در گمان ها و تصوراتش خیال پرداز، و در حدس خویش به افکار دروغین و غیر واقعیت ها گرایش دارد، او فردى است که در حال سقوط و نابودى به نجات خویش معقتد است در حالى که در دریایى از تاریکى ها غوطه مى خورد.
«وَ اِذا اَنْعَمْنا عَلَى الْاِنْسانِ اَعْرَضَ وَ نَئآ بِجانِبِهِ»:(۴۰۷)
و آنگاه که ما بر انسان نعمت دهیم روى برگرداند و خود را از ما به یکسو افکند!
کسى که در مورد خویش گرفتار عجب و خودپسندى است قهراً به غرور و خودبینى گرایش مى یابد، و گناهان و جرم هاى سنگینى را که دستش بدآنهاآلوده است کوچک و ناچیز و اندک مى شمارد، و خیر و احسان ناچیزى که از او بظهور مى رسد بسیار و فزون از حد تلقى مى کند.
اما اگر حالت عالى تواضع هم چون خورشید از مشرق وجود انسان طلوع کند، تاحدى راه را از چاه به او مى مایاند، و بى شک خوبیهاى بسیار خود را اندک بیند و از بیانش شرمسار باشد، و بدیهاى اندک خود را بسیار انگارد و واز یادش غرق حیا و آزارم گردد.
تنها به راه دوست نباید زجان گذشت *** جز دوست هر چه هست بباید از آن گذشت
باشد برون زکون و مکان یار و در پیش *** هر کس که رفت از سر کون و مکان گذشت
آن مرحله است و ادیت اى کعبه مراد *** کارول قدم براه تو باید زجان گذشت
آدم بهشت کوى ترا داشت در نظر *** گندم بهانه کرد و زباغ جنان گذشت
بر آستان پیر مغان هر که سود سر *** پایش ز رفعت از سرنه آسمان گذشت
خواهد رسید بر دهن یار بى سخن *** هر کس که چون صغیر زنام و نشان گذشت
۲۰.ادامه طاعت
سرمایه اى در دنیا و آخرت براى انسان همچون طاعت و عبادت نیست.طاعت و عبادت چون با نیت خالصانه و صادقانه انجام گیرد، و شرایط باطنى و ظاهرى آن در حّد استعداد رعایت شود، موجب قرب و رضایت حق، و عامل جلب سعادت دنیا و آخرت، و مورث بهشت ابدى است.
کسالت و تنبلى در طاعت، دام شیطان، و از آثار هواى نفس،و باعث بریدن انسان از این فیض با عظمت الهى است.اهل عبادت و طاعت از متوقفّ ماندن از این سرمایه الهى تا بودند، دروحشت وترس بسر مى برند، و براى ثابت ماندن در این راه عشرى و ملکوتى بطور دائم از حضرت حق طلب مدد و توفیق مى نمودند.
البته خداوند عزیز در این زمینه ها دعا را به سرعت مستجاب مى کند، بشرطى که دعا کننده، دلش در دعا حاضر،و طعام و لباسش حلال و اشکش بدرگاه بى نیاز از سرنیاز جارى باشد.
او به تمام دعا کنندگان عنایت و لطف خاص دارد، بر اراده ازلى آنحضرت گذشته که به نیاز نیازمندان به دعا پاسخ گوید. او مهربان مولائى است که گدا را از عطا منع نکند، و خواهنده را از رسیدن به خواسته محروم ننماید.
پیر هرات گوید:کدام خلعت ما را نداد، کدام تشریف که ما را ارزانى نداشت، کدام لطف که در جریده کرم به نام ما ثبت نکرد؟!
مقربان درگاه عزت و ساکنان حضرت جبروت، انگشت تحیر در دهان تعجّب گرفته که شگرف کارى و عجب حالى که خاکیان را برآمد.
نواختگان لطف اواند، برکشیدگان عطف اواند، عارف بتعریف اواند، مشرّفان بتشریف اواند، و اصلان به ایصان اواند، نازان بوصال اواند، نرگس روضه وجود ایشانند، سرو باغ وجود ایشانند، حقّه درّ حکمت ایشانند، نور حدّقه عالم قدرت ایشانند.
الهى به عنایت ازلى تخم هدى کشتى،به رسالت انبیا آب دادى، به معونت و توفیق رویاندى،بنظر و احسان خود به برآوردى، از لطف تو در مى خواهم که سموم قهر از آن بازدارى و بادعدل بر وى نجهانى، کشته عنیت ازلى رابه رعایت ابدى مدد کنى.(۴۰۸)
۲۱.همراهى با مسلمان
همراهى با مردم مؤمن و مسلمان، داراى آثار و فوائد دنیوى و اخروى است، به تنهائى نمى توانکاسب سعادت دنیا و آخرت شد. همراهى با مسلمانان، انسان را به وضع آنان آگاه مى کند، و لیاقت خدمت به ایشانرابه آدمى عرضه مى دارد. انسان وقتى به خلوت رفت، و از مسلمانان جدا شد، درحقیقت از فیوضات الهیه محروم شده، و از بسیارى از کارهاى خیر بازمانده. مؤمن لازم است درتمام شئون زندگى ملازم مردم مؤمن باشد و از درد آنان خبر گیرد، و به علاج مشکلات آنان اقدام نماید.
به کوى عزلت نشستن، وبا همه قطع رابطه کردن نه اینکه هنر نیست، بلکه دامى از دامهاى خطرناک شیطان است.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
یدُ اللّهِ عَلَى الْجَماعَةِ،وَ الشَّیطانُ مَعَ مَنْ خَالَفَ الْجَماعَةَ یرْکضُ:(۴۰۹)
دست خدا بر سر جمعیت است، و شیطان همقدم کسى است که با جماعت مخالفت کند.
و نیز آنحضرت فرمود:
اَیها النّاسُ عَلَیکمْ بِالْجَماعَةِ،وَاِیاکمْ وَ الْفُرْقَةَ:(۴۱۰)
اى مردم با شما باد به جماعت، و بپرهیزید از تفرقه و پراکندگى.
و باز آنجناب روایت شده:
اَلْجَماعَةُ رَحْمَةٌ،وَ الْفُرْقَةُ عَذابٌ:(۴۱۱)
با هم بودن رحمت،و جدائى و تفرقه عذاب است.
و آنحضرت فرمود:
مَنْ خَرَجَ مِنَ الْجَماعَةِ قَیدَ شِبْر فَقَدْ خَلَعْ رِبْقَةَ الْاِسْلامِ مِنْ عُنُقِهِ:(۴۱۲)
هر کس به اندازه یک وجب از جماعت کناره رود، بند اسلام را ازگردنش خارج کرده است.
البته توجه داشته باشیم که منظور از این جماعت در آیات و روایات جماعت سالم و مجتمع بر حق، و جمعیت سالک الى اللّه است، نه جمعیتى که منحرف و گمراه و در بدعت و ضلالت است و به ظاهر ادعاى مسلمانى دارد، بر این معنا روایات مهم اسلامى دلالت مى کند.
سُئِلَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله عَنْ جَماعَةِ اُمَّتِهِ؟فَقالَ:جَماعَةُ اُمَّتى اَهْلُ الْحَقَّ وَ اِنْ قَلُّوا:
از رسول خدا از جماعت امت پرسیدند؟فرمود:منظورم جمعیت اهل حق است گرچه عددشان اندک باشد.
از امیر المؤمنین علیه السلام از تفسیر سنّت و بدعت و جماعت و تفرقه پرسیدند، فرمود:سنّت بخدا قسم سنت محمد صلّى اللّه علیه و آله است و بدعت خلاف سنت، و جماعت و اللّه قسم جمعیت اهل حق است گرچه اندک باشند، و تفرقه معاشرت با اهل باطل است گرچه تعدادشان بسیار باشد.(۴۱۳)
ما طایفه شیعه بر مبناى همین آثار که حتى در کتب اهل سنت روایت شده خود را بر حق مى دانیم، ما به پیروى از اهل بیت افتخار داریم گرچه تعدادمان کم باشد، و از اهل باطل نفرت داریم کرچه همه اهل دنیا باشند. ما سقیفه و اصحاب آن را طبق آیات قرآن و همین روایات قبول نداریم گرچه تمام مردم آن روز به طرفدارى از آن برخاستند، ما مطیع امیر المؤمنین على علیه السلام هستیم گرچه در آن روز بیش از دوازه نفر یار نداشت.
ما پایبند به اصول هفتادودو نفر شهداى کربلائیم گرچه تعدادشان اندک است و از یزید و یزیدیان مدعى مسلمانى که شاگردان مکتب سقیفه اند بیزاریم گرچه تعدادشان از شماره فزون است.
قیلَ لِرَسُولِ اللّهِ صلّى اللّه علیه و آله: ما جَماعَةُ اُمَّتِک؟قالَ:مَنْ کانَ عَلَى الْحَقَّ وَ اِنْ کانُوا عَشَرَةً:(۴۱۴)
به رسول خداعرضه داشتند:جماعت امتّت کیست؟فرمود:آنان که بر حقّ اند گرچه ده نفر باشند.
۲۲. بیزارى از اهل بدعت
اهل بدعت بنابر تفسیر امیر المؤمنین علیه السلام آنان هستند که در جهت مخالف برنامه هاى حق و قرآن و رسول خدا حرکت مى کنند، و در حرکات وسکنات و اعمال خویش تابع آراء خود و هواى نفسند، گرچه تعداد آنان زیاد باشد.(۴۱۵)
اهل بدعت بنابر قول رسول خدا بدترین مردم و شریرترین خلق روى زمینند.(۴۱۶)
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود:
شَرُّ الْاُمُورِ مُحْدَثاتُها،اَلا وَکلُّ بِدْعَة ضَلالٌَُ،اَلا وَکلُّ ضَلالَة فَفِى النّارِ:(۴۱۷)
بدترین امور برنامه هاى من درآوردى ضدّ دین است، بدانید که هر بدعتى گمراهى و هر گمراهى در آتش است.
على علیه السلام درباب خسارت و ضرر بدعت مى فرماید:
ما هَدَمَ الدَّینَ مِثْلُ الْبِدَعِ:(۴۱۸)
بمانند بدعتها چیزى باعث خرابى دین نشده است.
رسول خدا مى فرماید: بترس از این که ازخودبدعتى بر جاى نهى، که وزر آن ورزرعمل به آن در پرونده تو ثبت خواهد شد.(۴۱۹)
با پیروى از حضرت سجاد علیه السلام، از پیشگاه حضرت حق بخواهیم ما را از ایجاد بدعت و یا دنباله روى بدعت گذاران در پناه رحمتش حفظ فرماید:
نالیدن مهجوران سوز دگرى دارد *** حرفى که زدل خیزد بر دل اثرى دارد
گویند نیارد زد کس با تو مى گلگون *** ممکن بود این امّا خون جگرى دارد
حال دل من میپرس از ناوک مژگانت *** چون مى گذرد بروى از آن خبرى دارد
هر جا که دلى باشد از عشق تو مى نالد *** این برق به هر خرمن گوئى شررى دارد
بنیاد غم و شادى بس دیر نمى پاید *** هر صبح زپى شامى هر شب سحرى دارد
هین پیشه بد مگزین هان ریشه بدمنشان *** هر کرده مکافاتى هر کشته برى دارد
بایست صغیر انسان پوید ره حق ورنه *** این جنبش حیوانى هر جانورى دارد
این بود شرح مختصر بیست و دو برنامه اى که بفرموده حضرت زین العابدین از نشانه ها و علائم بندگان صالح و شایسته خدا است.
الهى ترا به عزّت و جلالت قسم، و ترا به آبروى حضرت على بن الحسن سوگند ما را به صفات صالحین از عباد و بندگانت آراسته فرما، تا قدرت ربودن گوى سعادت دنیا و آخرت را بدست آوریم، که راهى براى رسیدن به خیر دنیا و آخرت، و یافتن نجات ابدى، و عیش جاودانى جز راه صالحان و شایستگان
پی نوشت:
۲۹۸ مائده، ۸.
۲۹۹ انعام، ۱۵۲.
۳۰۰ نساء، ۵۸.
۳۰۱ آل عمران، ۸۶.
۳۰۲ "بحار" ج ۷۵، ص ۳۵۲.
۳۰۳ "بحار" ج ۷۸، ص ۲۴۸.
۳۰۴ "بحار" ج ۷۰، ص ۱.
۳۰۵ "بحار" ج ۷۷، ص ۱۷۱.
۳۰۶ "میزان الحکمة" ج ×۶ص ۸۶تا۸۹.
۳۰۷ "میزان الحکمة" ج ، ۶ص ۸۶تا۸۹.
۳۰۸ "بحار" ج ۷۶، ص ۳۶۷.
۳۰۹ ال عمران، ۵۷.
۳۱۰ انعام، ۲۱.
۳۱۱ لقمان، ۱۱.
۳۱۲ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۶.
۳۱۳ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۶.
۳۱۴ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۶.
۳۱۵ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۶.
۳۱۶ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۶.
۳۱۷ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۷.
۳۱۸ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۷.
۳۱۹ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۷.
۳۲۰ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۵۹۷.
۳۲۱ همان مدرک، ص ۵۹۹.
۳۲۲ همان مدرک.
۳۲۳ آل عمران، ۱۳۴.
۳۲۴ ـ"بحار" ج ۷۳، ص ۲۶۳.
۳۲۵ ـ"بحار" ج ۷۳، ص ۲۶۳.
۳۲۶ ـ"بحار" ج ۷۳، ص ۲۶۳.
۳۲۷ "جامع الاخبار" ص ۱۸۶.
۳۲۸ "جامع الاخبار" ص ۱۸۶.
۳۲۹ بقره، ۱۹۱.
۳۳۰ بقره، ۱۹۳.
۳۳۱ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۳۸۳.
۳۳۲ انفال، ۱.
۳۳۳ حجرات، ۹ ۱۰.
۳۳۴ حجرات، ۹ ۱۰.
۳۳۵ "بحار" ج ۷۵، ص ۲۴بنقل از "نهج البلاغه".
۳۳۶ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۳۶۲ و ۳۶۳.
۳۳۷ ـ"میزان الحکمة" ج ۵، ص ۳۶۲ و ۳۶۳.
۳۳۸ "میزان الحکمة" ج ۵، ص ۳۶۲ و ۳۶۳.
۳۳۹ نور، ۱۹.
۳۴۰ "طرائف الحکم" ج ۲، ص ۳۷، بنقل از "بحار".
۳۴۱ "مستدرک" ج ۳، ص ۴۰۳."بحار" ج ۲۴، ص ۳۰۳.
۳۴۲ آل عمران، ۱۵۹.
۳۴۳ "بحار" ج ۷۵، ص ۵۲.
۳۴۴ "بحار" ج ۷۵، ص ۵۳.
۳۴۵ ـ"بحار" ج ۷۵، ص ۵۵ ۵۹.
۳۴۶ ـ"بحار" ج ۷۵، ص ۵۵ ۵۹.
۳۴۷ ـ"بحار" ج ۷۵، ص ۵۵ ۵۹.
۳۴۸ ـ"بحار" ج ۷۵، ص ۵۵ ۵۹.
۳۴۹ مائده، ۵۴.
۳۵۰ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۱۷.
۳۵۱ "معانى الاخبار" ص ۳۸۱.
۳۵۲ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۱۹.
۳۵۳ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۱۹.
۳۵۴ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۲۰.
۳۵۵ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۲۰.
۳۵۶ "کافى" ج ۲، ص ۱۲۳.
۳۵۷ "کافى" ج ۲، ص ۱۲۳.
۳۵۸ "بحار" ج ۷۵، ص ۱۳۵.
۳۵۹ لقمان، ۱۹.
۳۶۰ "بحار" ج ۷۱، ص ۳۳۷.
۳۶۱ "میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۶.
۳۶۲ "میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۷.
۳۶۳ "میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۷ ۶۰۸.
۳۶۴ ـ"میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۷ ۶۰۸.
۳۶۵ ـ"میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۷ ۶۰۸.
۳۶۶ ـ"میزان الحکمة" ج ۱۰، ص ۶۰۷ ۶۰۸.
۳۶۷ نساء۳۶.
۳۶۸ "بحار" ج ۷۴، ص ۱۵۷.
۳۶۹ "بحار" ج ۷۴، ص ۱۵۷.
۳۷۰ "بحار" ، ج ۷۴، ص ۱۵۸ ۱۵۹.
۳۷۱ "بحار" ، ج ۷۴، ص ۱۵۸ ۱۵۹.
۳۷۲ ـ"بحار" ، ج ۷۴، ص ۱۵۸ ۱۵۹.
۳۷۳ "بحار" ج ۷۴، ص ۱۶۲.
۳۷۴ ـ"بحار" ج ۷۴، ص ۱۶۲.
۳۷۵ ـ"بحار" ج ۷۴، ص ۱۶۹.
۳۷۶ ـ"بحار" ج ۷۴، ص ۱۷۱.
۳۷۷ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۸۹.
۳۷۸ "میزان الحکمة" ج۷، ص ۴۸۱ ۴۹۰.
۳۷۹ "میزان الحکمة" ج۷، ص ۴۸۱ ۴۹۰.
۳۸۰ "میزان الحکمة" ج۷، ص ۴۸۱ ۴۹۰.
۳۸۱ "میزان الحکمة" ج۷، ص ۴۸۱ ۴۹۰.
۳۸۲ "میزان الحکمة" ج۷، ص ۴۸۱ ۴۹۰.
۳۸۳ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۰ ۴۹۱.
۳۸۴ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۰ ۴۹۱.
۳۸۵ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۰ ۴۹۱.
۳۸۶ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۰ ۴۹۱.
۳۸۷ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۱.
۳۸۸ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۱.
۳۸۹ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۱.
۳۹۰ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۲.
۳۹۱ ـ"میزان الحکمة" ج ۷، ص ۴۹۲.
۳۹۲ دهر، ۸ ۹ـ.
۳۹۳ ـدهر، ۸ ۹ـ.
۳۹۴ "مجموعه ورّام" جلد ۲، ص ۱۰.
۳۹۵ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۴.
۳۹۶ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۴.
۳۹۷ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۴.
۳۹۸ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۴.
۳۹۹ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۵.
۴۰۰ "میزان الحکمة" ج ۷، ص ۱۵۶.
۴۰۱ نساء، ۱۳۵.
۴۰۲ ـ"بحار" ج ۷۰، ص ۲۸۸.
۴۰۳ ـ"بحار" ج ۷۴، ص ۱۵۷.
۴۰۴ "بحار" ج ۷۰، ص ۱۰۷.
۴۰۵ "میزان الحکمة" ج ۲، ص ۴۶۹.
۴۰۶ لقمان، ۱۸.
۴۰۷ فصلّت، ۵۱
۴۰۸ ـ"کشف الاسرار" ج ۹، ص ۱۱۷.
۴۰۹ "میزان الحکمة" ج ۲، ص ۵۲۷.
۴۱۰ ـ"میزان الحکمة" ج ۲، ص ۵۲۷.
۴۱۱ ـ"میزان الحکمة" ج ۲، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸.
۴۱۲ ـ"میزان الحکمة" ج ۲، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸.
۴۱۳ ـ"کنزل العمال" ج۱، خبر۱۶۴۴.
۴۱۴ "بحار" ج ۲، ص ۲۶۶.
۴۱۵ "میزان الحکمة" ج ۱، ص ۳۸۰ ۳۸۱.
۴۱۶ "میزان الحکمة" ج ۱، ص ۳۸۰ ۳۸۱.
۴۱۷ "میزان الحکمة" ج ۱، ص ۳۸۰ ۳۸۱.
۴۱۸ ـ"میزان الحکمة" ج ۱، ص ۳۸۰ ۳۸۱.
۴۱۹ "میزان الحکمة" ج ۱، ص ۳۸۰ ۳۸۱.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و حلنى بحلیه الصالحین و البسنى زینه المتقین، فى بسط العدل».
یقال: حلیتها تحلیه، اى: زینتها. و تحلى بالحلى، اى: تزین بها.
(یعنى:) بار خدایا، درود گوى بر محمد و آل او. و آراسته گردان مرا به زیور صالحان و رستگاران و بپوشان و آرایش ده مرا به آرایش پرهیزکاران در اتصاف به صفات بیستگانه اى که شمرده مى شود که اول آن گسترانیدن عدل است.
و عدل عبارت از آن است که داد مظلومان دهند. و در آثار مروى است که یک ساعت عدل در پله ى میزان طاعت، راجحتر است از عبادت شصت سال. زیرا که نتیجه ى عبادت جز به عاید نرسد و فایده ى عدل به خاص و عام و خرد و بزرگ واصل گردد.
«و کظم الغیظ، و اطفاء النائره».
کظم الغیظ کظما: اجترعه. و کظم الغیظ هو ان یمسک على ما فى نفسه منه بالصبر و لا یظهر له اثرا. و عن النبى صلى الله علیه و آله: «من کظم غیظا و هو یقدر على انفاذه، ملا الله قلبه امنا و ایمانا».
طفئت النار- بالکسر- طفوءا، و اطفاها غیرها.
و النائره: العداوه.. یقال: بینهم نائره، اى: عداوه و شحناء.
دوم و سوم از صفات پرهیزکاران فروخوردن خشم است با وجود قدرت. در حدیث آمده که: «قویترین شما آن کسى باشد که در حال غضب خشم را فروخورد».
مردى گمان مبر که به زور است و پردلى با خشم اگر برآیى دانم که کاملى
و فروکشتن آتش عداوت است و مرانیدن آتش کینه و تسکین فتنه. چه، کینه داشتن رذیله اى است که بسیارى از رذایل از او متولد مى شود.
«و ضم اهل الفرقه، و اصلاح ذات البین».
الفرقه: اسم من فارقته مفارقه و فرقا.
ذات بینکم، اى: حقیقه وصلکم. و البین: الوصل. کذا قاله فى الغریبین.
چهارم: بهم آوردن اهل فرقت است. یعنى جماعتى که میانه ى ایشان خصومت و جدال باشد، ایشان را با هم مجتمع سازند.
و اصلاح ذات البین که مشهور است در عرف بلغاء، آن است که مراد از ذات حال است، از قبیل ذکر محل و اراده ى حال. یعنى: صالح و نیکو گردانیدن حالى که میان مردم است به رفع نزاع میان ایشان.
«و افشاء العارفه».
پنجم: شایع گردانیدن عارفه یعنى معروفه، همچو راضیه که به معنى مرضیه است. یعنى نیکوییها را فاش و منتشر گرداند.
«و ستر العایبه».
«ستر» به فتح سین است.
ششم: پوشانیدن عیبهاست.
«و لین العریکه».
العریکه: الطبیعه. و فلان لین العریکه، اذا کان سلسا. و یقال: لانت عریکته، اذا انکسرت نخوته.
هفتم: نرمى طبیعت و خوى است.
«و خفض الجناح».
هشتم: خفض جناح است. یعنى فروهشتن بال است و این کنایه است از تذلل و تواضع و مهربانى و اکرام کردن و ملاطفت و ملایمت نمودن. چنانچه حق سبحانه مى فرماید:
(و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین).
قال فى الاساس: خفض له جناحه: تواضع له.
«و حسن السیره».
السیره: الطریقه.
نهم: نیکویى سیرت و طریق است. یعنى طریقه ى نیکویى را مرعى داشتن.
«و سکون الریح».
کنایه عن الحلم و الوقار.
دهم: سکون ریح یعنى آرامش باد غضب است. یعنى حلم که به قوت آن سورت غضب که مفسد ایمان است بشکند.
«و طیب المحالفه».
بالحاء المهمله و الخاء، اى: حسن المواخاه. و فى الحدیث: «حالف رسول الله صلى الله علیه و آله بین المهاجرین و الانصار»، اى: آخى بینهم. او بالخاء المعجمه و القاف، اى: حسن التخلق فى المعاشره.
یازدهم: حسن مواخات است، یا: خوش خلقى نمودن با مردم.
یعنى متخلق شدن به اخلاق جمیله یا عقد اخوت بستن با مومنین.
«و السبق الى الفضیله».
الفضل و الفضیله: خلاف النقص و النقیصه. قاله الجوهرى فى الصحاح.
دوازدهم: سبقت و پیشى گرفتن در فضیلت و افزونى بر مردم.
«و ایثار التفضل».
التفضل: الافضال.
سیزدهم: ایثار نمودن تفضل است، یعنى فضل نمودن. و ایثار آن بود که بر نفس آسان کند بر برخاستن از سر مایحتاجى که به او تعلق داشته باشد و بذل کند در وجه کسى که استحقاق آن او را ثابت بود.
«و ترک التعییر».
تفعیل من العار، و هو کل شىء لزم به عیب. یقال: عیره کذا من التعییر. و العامه تقول: عیره بکذا. و فى روایه الشهید: «التقتیر» بالقاف بین التاءین مثناتین من فوق.
چهاردهم: ترک نمودن سرزنش کردن مردم به امورى که لازم او عیب و عار بوده باشد. یا: ترک تقتیر و تنگى نمودن بر عیالان و واجب النفقه ى خود.
«و الافضال على غیر المستحق».
على صیغه اسم الفاعل من استحقه، اى: استوجبه. عطف على التعییر. اى: ترک الافضال.
پانزدهم: ترک افضال و بخشش کردن به کسى که استحقاق آن نداشته باشد.
«و القول بالحق و ان ضر».
شانزدهم: سخن به حق گفتن، و اگر چه زیان رساند به قائل یا به شخصى دیگر.
و در بعضى نسخ به جاى «ضر»، «عز» است- به عین مهمله و زاى معجمه. اى: اشتد، او: قل. یعنى: سخن حق گفتن، و اگر چه سخت و دشوار باشد (- یا:) کم باشد.
«و الصمت عن الباطل و ان نفع».
هفدهم: خاموش شدن از باطل، و اگر چه آن باطل موجب نفع باشد.
«و استقلال الخیر و ان کثر من قولى و فعلى».
استقله، اى: عده قلیلا.
هجدهم: اندک شمردن خیر و نیکى- یعنى نیکى که خود کند از آن حسابى نگیرد- و اگر چه بسیار باشد از گفتن من و هم از کردن من.
«و استکثار الشر و ان قل من قولى و فعلى».
استکثره، اى: عده کثیرا.
نوزدهم: بسیار شمردن بدى خود، و اگر چه کم باشد، هم از گفتن من و هم از کردن من.
«و اکمل ذلک لى بدوام الطاعه، و لزوم الجماعه».
یعنى: به سرحد کمال رسان این صفات حسنه ى مرا به همیشگى طاعت و فرمانبردارى تو و ملازمت و مداومت نمودن نماز جماعت.
و از اینجا معلوم مى شود فضیلت نماز جماعت. و حکمت در این آن است که میان مردم موانست حاصل شود و موجب محبت گردد. با ابناى نوع خود و مقتضى تالف و تمدن شود تا کمال او ظاهر شود. چه، کمال هر چیز در ظهور خاصیت نوع اوست. و چون انس طبیعى از خواص انسان است، پس کمال انسان در اظهار این خاصیت بوده باشد.
«و رفض اهل البدع و مستعمل الراى المخترع».
البدع: جمع بدعه، و هى ان تزید فى الدین شیئا لیس منه. نحو ان تصلى النوافل باذان و اقامه.
یعنى: و برانداختن اهل بدعتها- که چیزى از دین نباشد داخل در دین کنند- و آنان که به کار دارند رایها که نوپدید آورده باشند و شارع آن را نفرموده باشد.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
حلیه: زیور آلات که بدان شىء را زینت کنند.
صالح و متقى: اگر چه به حسب مفهوم متغایرند لکن به حسب مصداق متساویند نظیر ناطق و انسان و کذالک حلى و زینت و این مرتبه ى تقوى و صلاح فوق مرتبه ى عدالت است بلکه عدالت بعضى از شئونات او است یکى از صفات متقى آن است که اگر اجل موجود نبود روح او در بدن باقى نمى ماند از بابت خوف خدا و شوق لقاى آن اگر حقیقت حال متقى را بخواهى نظر نماى به روایت همام که حضرت امیرالمومنین (ع) از براى او بیان مى نماید و این روایت در کافى و نهج البلاغه مذکور است از باب تیمن و تذکره از براى افراد انسانى که هر صبح و شام بدان نظر کنند ذکر مى نمائیم.
روایت شده است اینکه بود صاحب و یارى از براى امیرالمومنین علیه السلام که گفته مى شد همام و بود مرد عابدى. عرض نمود خدمت آن امام (ع) که: وصف نما از براى من متقین را مثل اینکه من ایشان را ببینم آن امام تاملى در جواب کرد بعد فرمود: اى همام بپرهیز از خدا و خوبى نما تو پس به درستى که خدا با کسانى است که پرهیزگارى نمودند و آن کسانى که آنها خوبى نمودند. پس همام به همین قدر قناعت از کلام امام ننمود تا اینکه سوگند داد حضرت را پس امام حمد خداى و ثناى او را به جاى آورد و صلوات بر نبى فرستاد پس فرمود:
اما بعد: پس به درستى که خداى سبحان خلق فرمود: خلق را در وقتى که بى نیاز بود از ایشان و ایمن بود از مخالفت ایشان یعنى از مخالفت ایشان ضرر نمى رسید بر او به علت آنکه آن ذات مقدس ضرر نمى رساند او را معصیه عصیان کننده و منفعت نمى رساند او را طاعت کسى که اطاعت کند او را.
بعد از خلقت تقسیم کرد میان آنها روزى و معاش آنها. و نهادشان از دنیا در جاهاى ایشان یعنى اعطاء مکان به ایشان نمود پس متقون در دنیا ایشان هستند اهل فضائل و کمالات تکلم کردن ایشان حق است و صواب و خیر و ارشاد.
لباس آنها میانه روى است. راه رفتن ایشان فروتنى است. مى پوشانند دیده هاى خود را از امورى که خدا حرام کرده بر ایشان. نگه مى دارند گوشهاى خود را بر علمى که منفعت از براى ایشان دارد.
نازل مى کند نفسهاى ایشان از ایشان در بلاء مثل کسى که نفس او او را در رفاهیت و سعه نازل کند یعنى اطمینان و تحمل ایشان در بلاء و محن و مصایب و مکروه مثل کسى که نفس در زمان رفاهیت و رغد العیش مطمئن است اگر نمى بود آن اجلى که خدا قرار داده از براى ایشان ثابت و برقرار نمى ماند روحهاى ایشان در جسدهاى ایشان در یک دقیقه و چشم بهمزدنى به علت شوق به سوى ثواب خدا و خوف از عقاب او.
خدا بزرگست در نظر ایشان و ما سواى او کوچک و حقیر.
پس ایشان در بهشت متنعم هستند مثل کسى که بهشت را دیده است و با جهنم مثل کسى که جهنم را دیده است پس ایشان معذب یعنى بهشت و جهنم در نظر ایشان چنان معلوم است که کانه خود را جهنمى از حیث رویت جهنم مى دانند و بهشتى از حیث رویت بهشت و اهل آن دانند.
قلبهاى ایشان محزون، و شرهاى ایشان مامون، اجساد ایشان نحیف و لاغر، حاجات ایشان کم، نفسهاى ایشان عفیف.
صبر کردند چند روزى عقب آمد ایشان را راحت طولانى، و تجارت با منفعتى خدا مهیا نمود از براى ایشان، دنیا طالب ایشان شد، و ایشان طالب نشدند.
اسیر کرد دنیا ایشان را ایشان نفسهاى خود را عوض دادند یعنى زخارف دنیا و لذات و شهوات او را ترک نمودند و اعراض و ذلت و خارى عوض دادند.
اما در شب قامتهاى ایشان راست و تلاوت کنند اجزاى قرآن را، به طریق آشکار مى نمایند حروف او را و در مواضع وقف نمایند.
محزون مى نمایند به قرآن نفسهاى خود را و مى خرند به قرآن دواى دردهاى خود را .
پس اگر در وقت خواندن قرآن مرور نمودند به آیه اى که در آن شوق بود اعتماد مى نمودند بر آن آیه از روى طمع شرف و منتظر مى نمودند نفوس خود را به آن آیه از روى شوق و اعتقاد داشتند که آن آیه نزد چشمهاى آنها هست و هرگاه مرور نمودند به آیه ى که در آن تخویف بود گوش قلبى به آن مى دادند و اعتقاد داشتند که فریاد و نعره ى جهنم در بیخ گوشهاى ایشان است، پس ایشان خم کننده اند کمرهاى خود را و فرش کننده اند پیشانیهاى خود را، و کفهاى خود را و زانوها و اطراف اقدام خود را، طلب مى کنند از خدا آزاد کردن رقابشان را.
و اما در روز عقلاء و علماء و خوبان و اتقیایند به تحقیق که ضعیف و نحیف نموده است ایشان را خوف مثل نحیف بودن تیر، نظر کند آنها را نظرکنندگان پس گمان مى کند آنها را مریض و نیست ایشان را مرضى و مى گوید ناظر به ایشان که مجنون شدند به تحقیق که مجنون کرد ایشان را امر بزرگى.
راضى نشوند از عمل خودشان به عمل کم و عمل کثیر را هم کثیر ندانند پس ایشان نزد نفس خودشان و از اعمال خود خایفند.
هرگاه تعریف کرده شود یکى از ایشان مى ترسد از چیزهائى که گفته شده در حق او پس مى گوید: من اعلم هستم به خودم از غیر خودم و خداى من اعلم است به من از خودم اى خداى من مواخذه مفرما مرا به سبب آن چیزى که مى گویند ایشان و بگردان مرا افضل از چیزهائى که اعتقاد دارند و بیامرز از براى من آنچه را که نمى دانند.
پس از علامت یکى از ایشان این است که مى بینى از براى او قوت است در دیدن و خرمست در لینه یعنى لین و نرمى او در محل خودش است و ایمان است مر او را به طریق یقین.
و حرص دارنده است در تحصیل علم و دانا است در حلم، و میانه روى دارنده است در توانگرى.
و خشوع دارنده در عبادت است. و تحمل دارنده در فقر است. و صبر دارنده در شدت است. و طلب کننده است در حلال و نشاط. و فرح دارنده است در هدایت. و مشقت دارنده است در طمع به دیگرى.
عمل مى نماید اعمال خوب را و حال آنکه او بر ترس و خوف است. داخل شب شود همیشه همتش شکر کردن است. و داخل صبح شود و همیشه او به ذکر خدا است. بیتوته نماید، یعنى داخل شب شود از روى خوف و داخل صبح شود از روى شادى.
ترسیدن او از براى چیزهائى است که ترسیده است از غفلت او شادى کردن او از براى چیزهائى است که رسیده است از فضل و رحمت به او. اگر طلب صعب و مشقت کند بر او نفس او در چیزهائى که بد دارد عطاء نمى کند نفس را خواهشهاى او را در چیزهائى که دوست دارد.
سرور و فرح او در چیزهائى است که زایل نشود. و زهد او در چیزهائى است که باقى نمى ماند. ممزوج مى کند حلم را بر علم قول را به عمل.
ملاحظه مى نمائى او را آرزوى او نزدیک، لغزش او کم، قلب او خاشع نفس او قانع اکل او کم، امر او آسان، دین او محفوظ خواهش او مرده غیظ او نگه داشته خیر از او امید داشته شده، شر از او ایمن گردیده شده، اگر از غافلین است نوشته شده در ذاکرین، و اگر در ذاکرین است نوشته نمى شود در غافلین امت.
عفو مى نماید از کسى که ظلم کرده است او را عطا مى دهد کسى را که محروم کرده است او را. وصل مى کند کسى را که قطع او کرد.
حرفهاى بد از او بعید است، حرفهاى او نرمست، بدى او غایب است خوبى او حاضر است، خوبى او اقبال دارد، و بدى او ادبار.
سکینه و وقار دارد در شداید صابر است در مکروهات شکور است در سعه ى بر کسى که بغض کند ظلم نمى کند گناه نمى نماید در حق کسى که دوست دارد. یعنى: به واسطه ى اصدقاء و اقارب معصیت نمى کند.
اعتراف به حق مردم مى نماید قبل از اینکه بر ضرر او شاهد اقامه نمایند. ضایع نمى نماید چیزهائى را که به او سپرده شده است فراموش نمى کند چیزى را که متذکر شده است مردم را، بالقاب بد آواز نمى نماید اذیت همسایه نمى کند، شماتت مصیبت نمى کند، داخل نمى شود در باطل از حق بیرون نمى رود اگر ساکت شود مغموم از سکوت خود نمى شود، اگر خنده کند صدا را به خنده بلند نکند، اگر ظلم کرده شود صبر کند تا اینکه بوده باشد خدا منتقم از براى او. نفس او از او در مشقت است و مردم از او در راحت، نفس خود را در تعب مى افکند از براى آخرت خود راحت مى اندازد مردم را از نفس خود.
دورى او از کسى که دورى کرده است از او زهد است نه اجتناب نزدیکى او به کسى که نزدیک شده است به او رحمت است و لین، نیست دورى او از مردم از روى کبر و عظمت، و نیست نزدیکى او به مردم از روى مکر و خدیعه.
راوى نقل کند پس همام صیحه زد صیحه زدنى و بیرون رفت روح او در آن صیحه پس فرمود امیرالمومنین (ع): قسم به خدا که به تحقیق مى ترسیدم بر او این صیحه را پس از آن فرمود: این نحو جاى آورد موعظه حسنه به اهل خود، عرض کرد خدمت آن امام (ع) کسى که: چه مانع شود تو را یا امیرالمومنین (ع) از مثل این موعظه؟ پس فرمود: واى بر تو به درستى که از براى هر اجلى وقتى است که تجاوز نکند از آن و سببى که تجاوز نکند از آن پس آهسته باش بعد از این مثل این کلام نگوئى این حرف شیطان هست در زبان تو جارى ساخت.
شرح:
اى خداى من رحمت بفرست بر محمد و آل او و مزین فرما تو مرا به رتبه صلحاء و بپوشان مرا لباس اتقیاء.
تذنیب:
بدانکه تقوى را فوائدى در دنیا و آخرت است و حضرت امیرالمومنین علیه السلام در نهج البلاغه مى فرماید: که تقوى کلید راه به خدا است و ذخیره ى آخرت است و آزادى از ملکه ى سیئه و قبح است یعنى آزاد کند انسان را از هلکات آخرت، به تقوى قضاء حوائج مى شود و نجات مى یابد فرار کننده از آتش.
دوازده فائده از براى او هست که از قرآن فهمیده مى شود یکى اینکه متقى روزى حلال نصیب او شود به دلیل: «و من یتق الله یجعل...» الایه.
دویم: اینکه اکرم عند الله است به دلیل قوله: «ان اکرمکم عند الله اتقیکم»
سیم: بهشت از براى او معد است: «و الجنه اعدت للمتقین».
چهارم: محفوظ بودن از اعداء لقوله: «و ان تصبروا و تتقوا لایضرکم کیدهم».
پنجم: اصلاح عمل: «یا ایها الذین آمنوا اتقو الله و قولوا قولا سدیدا یصلح لکم اعمالکم».
ششم: قبول العمل منه لا من غیره: «انما یتقبل الله من المتقین».
هفتم: نجات از آتش: «ثم ننجى الذین اتقوا».
هشتم: آسانى حساب: «و ما على الذین یتقون من حسابهم من شىء».
نهم: نجات از شداید و مهالک.
دهم: غفران ذنوب.
یازدهم: بشارت عند الموت: «الذین آمنوا و کانوا یتقون لهم البشرى فى الحیوه الدنیا».
دوازدهم: المحبه لهم: «ان الله یحب المتقین».
اللغه:
بسط: پراکنده نمودن.
کظم: نگهداشتن.
اطفاء: خاموش نمودن.
نائره: فتنه و عداوت.
ذات: مونث ذو به معنى صاحب یعنى حالت.
بین: به معنى جدائى ذات البین اى حاله مقتضیه لبینهم.
افشاء: آشکار نمودن و اظهار کردن.
عریکه: خلق و طبیعت.
خفض: نهادن و پستى.
سیره: طریقه ى مخالفت از خلق.
ایثار: احسان به دیگرى نمودن بدون عوض و به معنى اختیار.
تفضل: باب تفعل از فضل و در مقام به معنى رزق و قوت است.
تعییر: لوم و سرزنش،
افضال: مال و عطیه و بخشش به دیگرى دادن
الراى: اعتقاد داشتن و از روى قیاس تکلم نمودن.
مخترع: امر تازه.
الاعراب:
و الافضال عطف است بر التعییر اى ترک الافضال.
شرح:
در نشر عدل و امساک غیظ و خاموش نمودن فتنه و جمع نمودن اهل جدائى و عداوت و اصلاح نمودن حالتى که باعث جدائى است و اظهار خوبیها و پوشیدن بدیها و سلامت خلق و فروتنى نمودن و طریقه ى خوب داشتن و با وقار و سکینه بودن و خوش خلق بودن و سبقت نمودن به سوى تحصیل فضیلت و اعطاء مال به دیگرى نمودن و ترک ملامت نمودن و ترک افضال نمودن بر غیر مستحق و قول حق گفتن اگر چه مضر باشد و سکوت از باطل اگر نفع دهد آن باطل، و کم دانستن خیر اگر چه زیاد باشد در گفتار و کردارم و زیاد دانستن بدى اگر چه کم باشد از قول و فعلم و کامل نماى تو مرا او را یعنى اخلاق معروضه را به دوام طاعت و ملازم شدن به جماعت مسلمانان دست برداشتن از اهل بدعت و از به کار برنده اعتقاد جدید.
تنبیهات:
الاول- تعییر از صفات رذیله است عقل و نقل هر دو منطبقند بر قبح او بلکه اثر وضعى آن چنان است که هر که مسلمانى را سرزنش کند به همان چیز سرزنش خواهد شد چنانکه فرمود جناب امام جعفر صادق (ع) که: هر که تعییر کرد مومنى را نمى میرد تا اینکه سوار آن شود البته.
و نیز از آن حضرت مرویست که: هر که تعییر کند مومنى را تعییر کند خدا او را در دنیا گفتند علماء که: تعییر مومن سزاوار نیست اگر چه در معصیت باشد اخص خصوص در ملاء ناس و روس الاشهاد لکن گاهى توهم مى رود که این مطلب منافات با نهى از منکر دارد زیرا که نهى از منکر نیست مگر تعییر، جواب آن واضح است که نهى از منکر از روى ارشاد و نصیحت، و تخویف است نه مذمت و تعییر.
الثانى- بسط عدل و استعمال عدل با کسانى که بایست که بسط با ایشان شود پنج فرقه هستند یکى به خداى واحد احد و بسط عدل بالنسبه به او معرفت توحید او است و قیام به احکام توحید بعد معرفت توحید.
دویم: نفس خودش است به اینکه هوى و هوس و خواهش نفسانیه ى خود را تابع عقل خود کند نه عکس.
سیم: سابقین از خود که امروز داخل در اموات هستند به اینکه وصایا و عهود ایشان را جاى آورد و در حق ایشان دعا کند.
چهارم: با اهل زمان در معاملات با آنها به طریق عدل و انصاف رفتار نماید.
پنجم: اگر حاکم بر مردم شد حکم جورى ننماید با خود مظلوم شد عفو نماید.
الثالث- خیر را کم داند در پیش نفس خود و شر را زیاد نکته آن است که زیاد دانستن خیر امر را منتهى به عجب کند پس هر قدر که خیر جاى آورد او را بالنسبه به خداى عزوجل هیچ داند و شر اگر چه معصیت صغیره باشد او را زیاد داند زیرا که معصیت شخص بزرگى را نموده است یا آنکه شاید که این معصیتى را که نمود سبب قطع علقه ما بین او و خداى او شود و لذا حضرت امام محمد باقر علیه السلام به ابى بصیر مى فرماید که: اى ابابصیر پیرامون معصیت مرو شاید که معصیتى کنى که خداوند عالم بفرماید که دیگر نخواهم تو را آمرزید.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و در هشتمین فراز یک سلسله دیگر از اصول اخلاقى را که متعلق به نفس انسان است چنین برمى شمارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا با حلیه و زیور صالحان بیاراى) (اللهم صل على محمد و آله، و حلنى بحلیه الصالحین).
(و زیور و زینت متقین را بر من بپوشان) (و البسنى زینه المتقین).
امام در جملات بعد زینت و زیور متقین را بدین گونه برمى شمارد: (بسط و گسترش عدل، فروخوردن خشم) (فى بسط العدل، و کظم الغیظ).
(فرونشاندن آتش فتنه و دشمنى، جمع آورى انسانهاى پراکنده، اصلاح ذات البین) (و اطفاء النائره، و ضم اهل الفرقه، و اصلاح ذات البین).
همچنین: (افشاء نیکیها، پوشاندن عیوب و بدیها، نرمخویى خفض جناح و خوشرفتارى) (و افشاء العارفه، و ستر العائبه، و لین العریکه، و خفض الجناح، و حسن السیره).
(سنگینى و وقار، حسن معاشرت، سبقت و پیشى گرفتن به فضائل و خوبیها، و برگزیدن ایثار و نعمت بخشیدن) (و سکون الریح، و طیب المخالقه، و السبق الى الفضیله، و ایثار التفضل).
و نیز (ترک عیبجویى و بخشش، بر کسانى که استحقاق آن را ندارند) (و ترک التعییر، و الافضال على غیر المستحق).
(سخن حق را گفتن هر چند دشوار آید خیر و نیکى را اندک شمردن گرچه از نظر گفتار و کردار بسیار باشد، و زیاد شمردن شر و بدى گرچه از نظر گفتار و کردار بسیار کم) (و القول بالحق و ان عز، و استقلال الخیر و ان کثر من قولى و فعلى، و استکثار الشر و ان قل من قولى و فعلى).
و سرانجام خواسته هاى این بخش را چنین تکمیل مى کند: (همه آنچه را که خواسته ام با استدامه ى اطاعت، همراه بودن با جماعت (مسلمین)، کنار زدن بدعت کاران و دورى از به کار گرفتن نظریات- بدون دلیل- برایم کامل فرما) (و اکمل ذلک لى بدوام الطاعه، و لزوم الجماعه، و رفض اهل البدع، و مستعملى الراى المخترع).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۳۶۲-۳۳۵
«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنی بِحِلْیةِ الصّالِحینَ، وَ الْبِسْنی زینَةَ المُتَّقینَ، فی بَسْطِ العَدْلِ، وَ کظْمِ الغَیظِ، وَ إطْفَاءِ النّائِرَةِ، وَ ضَمّ أهْلِ الفُرْقَةِ، وَ إصْلاحِ ذاتِ البَین، وَ إفْشاءِ العارِفَةِ، وَ سَتْرِ العائِبَةِ وَ لینِ العَریکةِ، وَ خَفْضِ الجَناح، وَ حُسْنِ السِّیرَة، وَ سُکونِ الرّیح، وَ طیبِ المُخالَفَةِ، وَ السَّبْقِ إلى الفضِیلَةِ، وَ إیثارِ التّفضُّل، وَ تَرْک التّعییر، و الإفضالِ عَلى غَیرِ الْمُسْتَحِقّ، وَ القَوْلِ بِالحَقِّ وَ إنْ عَزَّ وَ اسْتِقْلالِ الْخَیرِ وَ إنْ کثُرَ مِنْ قَوْلی وَ فِعْلی، وَ اسْتِکثارِ الشَّرِّ وَ انْ قَلَّ مِنْ قَوْلی وَ فِعْلی وَ أکمِلْ ذَلِک لی بِدَوامِ الطّاعةِ، وَ لُزُومِ الجَماعةِ، وَ رَفْضِ أهْلِ البِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأی المُخْتَرَعِ».
حلیت المراه تحلیه: البستها الحلى، و السیف: جعلت له حلیه، و تعدیته بالباء لتضمینه معنى التزیین، و الحلى کظبى.
و الحلیه بالکسر: ما یزین به من مصوغ المعدنیات او الحجاره، و الحلیه بالکسر: السیما و الصفه ایضا، تقول: عرفته بحلیته اى: بسیماه و صفته.
فان حملت الحلیه على معنى الحلى فهى استعاره تصریحیه و التحلیه ترشیح.
و ان جعلت بمعنى السیما و الصفه فهى استعاره مکنیه، اضمر تشبیه صفات الصالحین و سیماهم و اخلاقهم الفاضله بالحلى الذى یتزین به بجامع الحسن و البهاء، فاثبت لها التحلیه المختصه بالمشبه به تخییلا.
و اما قوله علیه السلام:«و البسنى زینه المتقین» فهى استعاره تصریحیه مرشحه لا غیر.
و الصالحون: هم القائمون بما یلزمهم من حقوق الله تعالى و حقوق الناس.
و المتقون: جمع متقى، اسم فاعل من باب الافتعال، من الوقایه و هى فرط الصیانه.
و التقوى فى عرف الشرع: عباره عن کمال التوقى عما یضر فى الاخره.
و قیل: هى اجتناب ما حرم الله و اداء ما فرض الله.
و قیل: المتقى من یترک ما لا باس به حذرا من الوقوع فیما فیه باس، و قد تقدم الکلام على مراتب التقوى فى الروضه الرابعه، فلیرجع الیه.
و فى: للمصاحبه، اى: مع بسط العدل، نحو «ادخلوا فى امم» اى: معهم.
و المعنى: حلنى بحلیتهم و البسنى زینتهم مع توفیقى لبسط العدل.
و بسط الثوب بسطا- من باب قتل-: نشره، ثم استعیر للشمول بالعدل و بثه فى الخلق.
و لما کان العدل اصل کل خیر، و علیه مدار کل امر، و به قامت السماوات و الارض، و هو میزان الله القسط فى الدنیا و الاخره، قدمه فى الطلب على سائر المکارم المطلوبه، اهتماما بشانه و تنبیها على علو مکانه.
و هو اما بالقوه فهیئه نفسانیه یطلب بها التوسط بین الافراط و التفریط.
و اما بالفعل فالامر المتوسط بین طرفى الافراط و التفریط.
فباعتبار الاول قیل: هو اصل الفضائل کلها، من حیث ان صاحبه یکتسب به جمیع الفضائل.
و باعتبار الثانى قیل: هو الفضائل کلها، من حیث انه لا یخرج شى ء من الفضائل عنه.
و بیانه: ان الفضائل کلها ملکات متوسطه بین طرفى افراط و تفریط، فالمتوسط منها هو العدل، کالحکمه النظریه المتوسطه بین الجربزه و الغباوه، و العفه المتوسطه بین خمود الشهوه و الفجور، و الشجاعه المتوسط بین الجبن و التهور، و السخاء بین التبذیر و البخل، و الحلم بین المهانه و البطش، و المتواضع بین الکبر و الذل، و الاقتصاد بین الاسراف و التقتیر، و الانصاف بین الظلم و الانظلام، و قس على ذلک سائر الاخلاق الفاضله، فالاوساط بین هذه الاطراف المتضاده هى الفضائل، و لکل منها طرفا تفریط و افراط و هما مذمومان، و الخروج الى احدهما هو الجور الذى هو ضد العدل، و الاطراف المتضاده هى الرذائل، و من هنا قیل: خیر الامور اوسطها.
ثم هذا الحکم فى العدل جار فى باب العقائد ایضا، کالتوحید المتوسط بین التعلیل و الشرک، و التعویل على الامر بین الجبر و التفویض، و فى باب الاعمال، کاداء الواجبات و السنن المتوسط بین البطاله و الترهب.
و فى باب الاقوال، کالبلاغه المتوسطه بین العى و الهذر.
فتبین انه لایخرج شىء من الفضائل عنه قولا و عملا و اعتقادا.
و لذلک قالوا: هو میزان الله المتبرى من کل ذله، و صراطه المستقیم المودى بسالکه الیه، و به یستتب امر العالم، قال الله تعالى: «الذى انزل الکتاب بالحق و المیزان» و قال تعالى «و السماء رفعها و وضع المیزان»، عبر بالمیزان عن العدل، لانه من اثره و من اظهر افعاله للحاسه، اذا کان العدل مراعاه الاستقامه على حاق الوسط فى طرفى الافراط و التفریط، اللذین هما ککفتى المیزان مهما رجحت احداهما فالنقصان لازم و الخسران قائم.
و قال علیه السلام: بالعدل قامت السماوات و الارض، اذ لو کان شىء من موجودات العالم و اصولها زائدا على الاخر افراطا، او ناقصا عنه تفریطا، لم یکن منتظما هذا النظام.
و بیان ذلک: ان مقادیر العناصر لو لم تکن متکافئه متعادله بحسب الکمیه و الکیفیه، لاستولى الغالب على المغلوب، و انتقلت الطبائع کلها الى طبیعه الجرم الغالب، و لو کان بعد الشمس من الارض اقل مما هو الان لاحترق کل ما فى هذا العالم، و لو کان اکثر لاستولى البرد و الجمود، و کذا القول فى مقادیر حرکات الکواکب و مراتب سرعتها و بطئها، فان کلا منهما مقدر على ما یلیق بنظام العالم و قوامه و قیامه، و لهذا المعنى وصف الله سبحانه بالعدل، اذ کان معنى عدله وضعه لکل موجود فى مرتبته، وهبته له ما یستحقه من غیر زیاده و نقصان مضبوطا بنظام الحکمه.
ثم الصراط المستقیم المودى بسالکه الى الله تعالى اما علم او عمل، فالعلم طریق القوه النظریه، و العمل طریق القوه العملیه، و کل منهما متوسط بین رذیلتین هما طرفا الافراط و التفریط، و الوسط منهما هو العدل، فهو الصراط المستقیم الذى لا میل له الى احد الجانبین.
و لذلک قال العسکرى علیه السلام: الصراط المستقیم فى الدنیا هو ما قصر عن الغلو و ارتفع عن التقصیر فلم یعدل الى شىء من الباطل، و فى الاخره هو طریق المومنین الى الجنه.
فمن استقام على هذا الصراط مر على صراط الاخره مستویا و دخل الجنه آمنا.
قالوا: و من فضیله العدل ان الجور الذى هو ضده لا یستتب الا به، فلو ان لصوصا تشارطوا فیما بینهم شرطا فلم یراعوا العداله لم ینتظم امرهم، و من فضله ان کل نفس تتلذذ بسماعه و تتالم من ضده، و لذلک یستحسن الجائر عدل غیره اذا رآه او سمع به، و لحسنه تتالم النفوس من کل ما کان مرکبا فى العالم لیس له نظام مستقیم، و لذلک یکره العرج و العود و یتشام به.
و الذین یجب على الانسان استعمال العدل معهم خمسه:
الاول: رب العزه تعالى و تقدس، و ذلک بمعرفه توحیده و احکامه و القیام بها.
الثانى: قوى النفس، و ذلک بان یجعل هواه مستسلما لعقله، فقد قیل: اعدل الناس من انصف عقله من هواه.
الثالث: اسلافه الماضون فى انفاذ وصایاهم و الدعاء لهم.
الرابع: معاملوه و احباوه فى اداء الحقوق، و الانصاف فى المعاملات من المبایعات و المقارضات و الکرامات.
الخامس: عامه الناس على سبیل الحکم، و ذلک اذا تولى الحکم بینهم، اما اذا کان الحکم بینه و بین غیره و کان الحق له فالفضل اشرف من العدل، و قد نص الله سبحانه على الامرین، فقال فى الحکم بین الناس:«ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الى اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل»، و قال فیمن له الحق:«و ان تعفوا اقرب للتقوى و لا تنسوا الفضل بینکم».
قوله علیه السلام:«و کظم الغیظ» کظم غیظه کظما- من باب ضرب-: اذا امسک على ما فى نفسه منه و لم یظهره لا بقول و لا بفعل، و اصله من کظم القربه: اذا ملاها و شد فاها، کانه کتم غیظه على امتلائه ورده فى جوفه و کفه عن الامضاء.
و الفرق بین الغیظ و الغضب: ان الغضب ضد الرضا، و هو اراده العقاب المستحق لمقت الله بالمعاصى، و لیس کذلک الغیظ، لانه هیجان الطبع بتکره ما یکون من المکروه، و لذلک یقال: غضب الله على الکفار و لا یقال: اغتاظ منهم.
و قیل: الغیظ: اشد الحنق، و لا یکون الا بوصول مکروه الى المغتاظ، و لذلک رسم کظم الغیظ بانه الامساک عن المبادره الى قضاء وطر الغضب فیمن یجنى علیه جنایه یصل مکروهها الیه، و هو من معالى الاخلاق و مکارم الخصال، و لو لم یرد فى فضله الا نص قوله تعالى:«و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین» لکفى، و الاخبار فى الحث علیه و الارشاد الیه اکثر من ان تحصى.
فمن ذلک ما رواه ثقه الاسلام بسنده الى على بن الحسین- صاحب الدعاء- علیهماالسلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من احب السبیل الى الله تعالى جرعتان، جرعه غیظ تردها بحلم، و جرعه مصیبه تردها بصبر.
و عنه علیه السلام بسند صحیح انه قال: ما احب ان لى بذل نفسى حمر النعم، و ما تجرعت من جرعه احب الى من جرعه غیظ لا اکافى بها صاحبها.
و عن ابى جعفر علیه السلام قال: من کظم غیظا و هو یقدر على امضائه حشا الله قلبه امنا و ایمانا یوم القیامه.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: من کظم غیظا و لو شاء ان یمضیه امضاه، ملا الله قلبه یوم القیامه رضاه.
و عنه علیه السلام: ما من جرعه یتجرعها العبد احب الى الله من جرعه غیظ یتجرعها عند ترددها فى قلبه، اما بصبر او بحلم.
و اعجب قصه تذکر فى کظم الغیظ و اطفاء نائره الغضب قصه ذى الکفل، فان الیسع علیه السلام قال ذات یوم لقومه: انه قد وهن العظم و ضعف الجسم و تخاذلت القوى و تقاصرت الخطى و ارتفع السن و تقعقع الشن، وها انا واقف على ثنیه الوداع من الدنیا و متوجه عنها الى الدار الاخرى فلو استخلفت علیکم من ارتضى عمله، فحمدوا رایه و رضوا قوله، فجمع اصحابه و قال: من یکفل لى بان یظل نهاره صائما، و یبیت لیله قائما، و لا یغضب على الناس اذا الحوا علیه مخاصمین، و یکظم غیظه اذا اضجروه محاکمین، حتى اولیه علیهم؟ فقال الیه رجل ینبو عنه البصر و یغمض عن النظر، فقال: انا ذلک، ثم اعاد القول ثانیا و ثالثا فقام القائم اولا، فقال له: اتکفل لى بذلک؟ فکفل له، فکان یداب النهار فى الصیام و اللیل فى القیام، و یقضى بین الناس من مطلع الفلق الى مغرب الشفق، سوى ساعه یقیلها عند قائمه الهواجر و التهاب و قده الظهائر، فجاءه الشیطان فى صوره شیخ ضعیف فى وقت قائلته، و فاوضه فى ذکر ظلامته و اطال حتى فاتته القائله، فقام ذوالکفل و قال: انى متوضى لصلاتى و عائد الى مجلسى فاحضر خصمک لاعدیک علیه و آخذ بحقک منه، فلم یره یومه فبات و اجما له لیله، و اصبح من غده قاضیا بین الناس حتى انتصف النهار و بلغت الشمس کبد السماء، فعاد الى منزله لیجم باستراحه اعیائه و یریح بغفوه اعضائه، اذ دق علیه الشیطان الباب فى یومه و ایقظه من غرار نومه، فقال: این کنت بالامس و ما اخرک عن محضر الناس؟ فقال: ان قومى اخبث قوم، قالوا: نعطیک حقک الیوم ثم اعتلوا على و مطلونى ولووا دینى و جحدونى فطول القول حتى فاتته القائله، فقام و تطهر و جلس للناس ینتظر الشیخ فلم یحضر، و انصرف من غده الى منزله لیقیل عل رسمه، و قال لبوابه: لم تلتق اجفانى منذ ثلاثه ایام و لابد للتعب المکدود من جمام، فلا تاذن لاحد على و لا تدعه یدخل الى، ریثما اقیل ساعه و اجد مما عرانى استراحه، فجاء الشیطان فحجبه البواب فلم یمتنع، و دخل الدار فایقظه، فحین هم ان یستخفه الغیظ ثبته الله و عصمه فصبر علیه کاظما، و نکص الشیطان على عقبیه رغما، فذلک قوله عز و جل:«و اذکر اسماعیل و الیسع و ذا الکفل و کل من الاخیار»، و قوله تعالى:«و اسماعیل و ادریس و ذا الکفل کل من الصابرین».
قوله علیه السلام:«و اطفاء النائره» طفئت النار تطفا بالهمز- من باب تعب- طفوا على وزن فعول: خمدت، و اطفاتها اطفاء، و منه: اطفات الفتنه: اذا سکنتها على الاستعاره، و نارت الفتنه تنور: اذا وقعت و انتشرت فهى نائره، وسعیت فى اطفاء النائره اى: فى تسکین الفتنه.
و النائره ایضا: العداوه و الشحناء، و هى مشتقه من النار.
یقال: بینهم نائره اى: عداوه و بغضاء.
قوله علیه السلام:«و ضم اهل الفرقه» ضممته ضما فانضم: جمعته جمعا فانجمع.
و الفرقه بالضم: اسم من افترق القوم اذا انفصل بعضهم عن بعض بالابدان، و قد تستعمل فى تفرق القلوب و انحراف بعضها عن بعض مجازا، و هو المراد هنا.
فضم اهل الفرقه عباره عن التالیف بین ارباب القلوب المتنافره، و ایقاع المحبه بین الانفس المتباغضه، لینعقد حبل الفتهم التى هى من اعظم الاسباب فى استعدادهم لسعادتى الدنیا و الاخره، و لذلک عظم الله تعالى المنه بایقاع التالیف بین اهل المله، فقال:«لو انفقت ما فى الارض جمیعا ما الفت بین قلوبهم و لکن الله الف بینهم».
قوله علیه السلام:«و اصلاح ذات البین» قال الفیومى فى المصباح: البین بالفتح من الاضداد، یطلق على الوصل و على الفرقه، و منه: ذات البین للعداوه و البغضاء، و قولهم: لاصلاح ذات المبین اى: لاصلاح الفساد بین القوم، و المراد: اسکان النائره، انتهى.
و قال الزمخشرى فى قوله تعالى:«و اصلحوا ذات بینکم» اى: احوال بینکم، یعنى ما بینکم من الاحوال، حتى تکون احوال الفه و محبه و اتفاق، کقوله تعالى: «بذات الصدور» و هى مضمراتها، لما کانت الاحوال ملابسه للبین قیل لها:
ذات البین، کقولهم: اسقنى ذا انائک، یریدون ما فى الاناء من الشراب، انتهى.
و قال الزجاج: البین هنا بمعنى الوصل، اى: اصلحوا حقیقه وصلکم، کقوله تعالى:«لقد تقطع بینکم» فى قراءه الرفع، اى: وصلکم، و المراد: کونوا مجتمعین على ما امرالله و رسوله، و کذلک معنى اللهم اصلح ذات البین، اى: اصلح الحال التى یجتمع بها المسلمون، انتهى.
ف«ذات» على التفسیر الاول بمعنى صاحبه، و على هذا التفسیر بمعنى حقیقه الشىء و نفسه.
و البین بالمعنى الاول ظرف، و بهذا المعنى اسم مرادف للوصل.
و قول صاحب القاموس: ذات بینکم اى: حقیقه وصلکم، او ذات البین: الحال التى یجتمع بها المسلمون، لا وجه فیه للتردید المشعر بالمغایره، لان المعنى الثانى تفسیر للاول، اذ الحال التى یجتمع بها المسلمون هى حقیقه الوصل، کما هو صریح تفسیر الزجاج القائل بان معنى ذات البین حقیقه الوصل، فتامل.
و ظهر من نقل هذه الاقوال ان قوله علیه السلام:«و اصلاح ذات البین» یحتمل ثلاثه معان:
احدها: اصلاح الفرقه، على ان البین بمعنى الفرقه، و المراد بالفرقه: الخصومه و المنازعه و العداوه و البغضاء.
و ذات: اما بمعنى صاحبه، اى: الحاله المقتضیه لبینهم، او بمعنى الحقیقه و النفس، اى: الحاله التى تقع بها الفرقه.
الثانى: اصلاح ما بین الناس من الاحوال حتى تکون احوال الفه و محبه، على ان البین ظرف، کما ذکره صاحب الکشاف.
الثالث: اصلاح الوصل کما قاله الزجاج، فکیون الاصلاح بمعنى السعى فى کونهم على ما هم علیه من الالفه.
و خیر هذه الاحتمالات اوسطها، و هو الذى علیه جمهور المفسرین فى معنى الایه. و اصلاح ذات البین من اشرف معالى الاخلاق، و قد نص الله تعالى علیه بقوله تعالى:«فاتقوا الله و اصلحوا ذات بینکم و اطیعوا الله و رسوله ان کنتم مومنین».
قال بعض المفسرین: توسیط الامر باصلاح ذات البین بین الامر بالتقوى و الامر بالطاعه، لاظهار کمال العنایه بالاصلاح.
و فى الحدیث عنه صلى الله علیه و آله انه قال: اصلاح ذات البین افضل من عامه الصلاه و الصیام.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: صدقه یحبها الله اصلاح بین الناس اذا تفاسدوا، و تقارب بینهم اذا تباعدوا.
و عنه علیه السلام فى قوله تعالى:«و لا تجعلوا الله عرضه لایمانکم ان تبروا و تتقوا و تصلحوا بین الناس» قال: اذا دعیت لصلح بین اثنین فلا تقل على یمین الا افعل.
قوله علیه السلام:«و افشاء العارفه و ستر العائبه» فشا الامر فشو و فشوا: ظهر و انتشر، و افشیته افشاء: اظهرته و نشرته.
و العارفه: المعروف، و هو الخیر و الاحسان و الجمیل و کل ما یحسن فى العقل و الشرع.
و العائبه: فاعله من عاب الشىء -لازما- اى: صار ذاعیب، اى: الخصله ذات العیب.
و المراد: نشر محاسن المومنین و ستر معایبهم.
و قد یقال: ستر العائبه انما یحسن اذا وقعت من ذوى الهیئات الحسنه و ممن لم یعرف باذى و لافساد فى الارض، و اما المولعون بذلک الذین ستروا غیر مره فلم یکفوا، فلا یبعد القول بکشف عیبهم، لان الستر علیهم من المعاونه على المعاصى.
و ستر عیب من یندب الى ستره انما هو فى معصیه مضت، و اما معصیه هو متلبس بها، فلا یبعد القول بوجوب المبادره الى انکارها و المنع منها لمن قدر علیه، فان لم یقدر رفع الى اولى الامر ما لم یود الى مفسده اشد.
و اما جرح الشاهد و الرواه و الامناء على الاوقاف و الصدقات و اموال الایتام فیجب الجرح عند الحاجه الیه، لانه یترتب علیه احکام شرعیه. و لو رفع الى الامام ما یندب السر فیه لم یاثم، اذا کانت نیته رفع معصیه الله تعالى لا کشف ستره، و جرح الشاهد انما هو عند طلب ذلک منه، او یرى حاکما یحکم بشهادته و قد علم منه ما یبطلها، فلا یبعد القول برفعه، و الله اعلم.
قوله علیه السلام:«و لین العریکه و خفض الجناح» العریکه: الطبیعه، یقال: فلان لین العریکه: اذا کان سلسا مطاوعا منقادا قلیل الخلاف و النفور، و فى صفته صلى الله علیه و آله: اصدق الناس لهجه و الینهم عریکه.
و قال الزمخشرى فى الاساس فلان لین العریکه: اذا کان سلسا، و اصله فى البعیر، و العریکه: السنام، انتهى.
و على هذا فهو استعاره، کخفض الجناح المستعار للتواضع، و الاظهر و الابلغ انهما استعارتان تمثیلیتان على تشبیه الحاله بالحاله، من غیر اعتبار استعاره فى المفردات، فیکون لین العریکه تمثیلا لسلاسه الطبیعه و انقیادها بلین سنام البعیر، و خفض الجناح تمثیلا للتواضع و الانه الجانب بخفض جناح الطائر، فالعریکه و الجناح مستعملان فى معناهما، و المشبه احدى الحالین بالاخرى.
و یجوز ان تکون لین العریکه للطبیعه، و اللین استعاره لسلاستها و انقیادها، او ترشیحا لاستعاره العریکه، و کذلک الجناح استعاره للجانب، و الخفض استعاره لالانته و اذلاله، او ترشیحا لاستعاره الجناح بما یناسبه، فتکون الاستعاره فى المفردات.
و الاول هو مختار صابح الکشاف حیث قال: الطائر اذا اراد ان ینحط للوقوع کسر جناحه و خفضه، و اذا اراد ان ینهض للطیران رفع جناحه، فجعل خفض جناحه مثلا فى التواضع و لین الجانب، انتهى.
و ذکر القفال فى معنى خفض الجناح وجهین: احدهما: ما ذکره صاحب الکشاف و هو المشهور.
و الثانى: ان الطائر اذا اراد ضم فرخه الیه للتربیه خفض له جناحیه، فلهذا صار خفض الجناح کنایه عن حسن التدبیر، انتهى.
قوله علیه السلام:«و حسن السیره و سکون الریح و طیب المخالفه» السیره بالکسر: الطریقه، و هى من سار یسیر.
یقال: سار الوالى فى الرعیه سیره حسنه او قبیحه.
و سکون الریح: کنایه عن الوقار.
قال الزمشخرى فى الاساس: رجل ساکن الریح اى: وقور، انتهى.
لما کانت الریح معروفه بسرعه الحرکه و الخفه، کان سکونها کنایه عن الوقار الذى هو الرزانه، فاستعیر لفظ الریح للطیش و العجله بجامع سرعه الحرکه. و الابلغ ان یکون ذلک تمثیلا کما تقدم فى لین العریکه و خفض الجناح.
و کثیرا ما یستعمل سکون الریح فى الذم، مرادا بالریح الدوله و الغلبه و النصره، و منه قوله تعالى:«و تذهب ریحکم» اى: دولتکم و صولتکم، استعیرت الریح للدوله من حیث انها فى تمشى امرها و نفاذه مشبهه لها فى هبوبها و جریانها، تقول العرب: هبت ریح فلان: اذا دالت له الدوله و نفذ امره، و سکنت ریحه: اذا ادبر امره، و علیه قول الشاعر:
اذ اهبت ریاحک فاغتنمها فعقبى کل خافقه سکون
و لا تبخل اذا ایسرت یوما فما تدرى السکون متى یکون
و المخالقه: مفاعله من الخلق بالضم.
یقال: خالقهم اى: عاشرهم بخلق حسن، و منه: خالص المومن و خالق الفاجر، و خالق الناس و لا تخالفهم، و فى المثل: خالق الفاجر و رافقه فى السفر.
قوله علیه السلام:«و السبق الى الفضیله» سبق سبقا- من باب ضرب-: تقدم و خلف غیره.
قال الفیومى: و قد یکون للسابق لاحق کالسابق من الخیل، و قد لا یکون کمن احرز قصبه السبق فهو سابق الیها و منفرد بها و لا یکون له لا حق، انتهى.
و الفضیله و الفضل: الخیر، و هما خلاف النقیصه و النقص.
و قال فى القاموس: الفضیله: الدرجه الرفیعه فى الفضل.
انما سال علیه السلام السبق الى الفضیله لفضیله السبق، قال تعالى: «و السابقون السابقون اولئک المقربون» اى: السابقون هم الذین اشتهرت احوالهم و عرفت محاسنهم کقول ابى النجم:
انا ابوالنجم و شعرى شعرى؛
کانه قال: و شعرى ما انتهى الیک و سمعت بفصاحته، و فیه من تفخیم شانهم و الایذان بشیوع فضلهم و استغنائهم عن الوصف بالجمیل ما لا یخفى و من هنا یظهر ان جعل السابقین تاکیدا و اولئک المقربون خیرا، لیس بذلک.
و السابقون قیل: هم الذین سبقوا الى الایمان و الطاعه عند ظهور الحق من غیر تلعثم و توان.
و قیل: هم الذین سبقوا فى حیازه الفضائل و الکمالات. و قیل: المسارعون فى الخیرات. و ایا ما کان فهو مندرج تحت السبق الى الفضیله اذا کانت الالف و اللام فیها لاستغراق افراد الجنس، اى: کل فضیله. و انما کان السابق الى الخیر افضل، لانه یقتدى به فى الخیر کمن سن سنه حسنه.
و فى الحدیث: من سن سنه حسنه فله اجرها و اجر من عمل بها الى یوم القیامه.
قوله علیه السلام:«و ایثار التفضل» الایثار: الاختیار و التفضیل.
یقال: اثرت ذلک اى: اخترته و فضلته.
و التفضل: فعل ما لا یلزم من الاحسان، و یعبر عنه بالتطول، و لیس هو مطلق الاحسان، بل الاحسان قد یکون جزاء کقوله تعالى:«هل جزاء الاحسان الا الاحسان» و قد یکون تفضلا و ذلک اذا کان ابتداء من غیر عله، کما قال:
و ما ذاک الا بسطه عن تفضل علیهم و کان الافضل المتفصل
قوله علیه السلام:«و ترک التعییر» هو تفعیل من العار، و هو کل شىء یلزم منه عیب.
یقال: عیرته کذا و عیرته به: اذا نسبته الى العار فیه، یتعدى بنفسه و بالباء، قال المرزوقى فى شرح الحماسه: و المختار ان یتعدى بنفسه.
و انکر صاحب القاموس تعدیته بالباء، قال: عیره الامر، و لا تقل: بالامر.
و تبعه بعض اکابر الساده فى تعلیقته على الصحیفه الشریفه، فقال: و العامه تقول: عیره بکذا، و هو خطا.
و انکارهما لیس بشى ء، فقد ورد فى الحدیث الصحیح تعدیته بالباء.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح عن ابى عبدالله، قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من عیر مومنا بذنب لم یمت حتى یرکبه.
و فیه شاهد على ذم التعییر المسوول ترکه فى الدعاء.
قال العلماء: لا ینبغى تعییر مومن بشى ء و لو کان معصیه سیما على رووس الخلائق، و لا ینافى وجوب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر، لان المطلوب منهما ان یکونا على سبیل النصح، الا اذا علم انه لا ینفعه فینبغى التشدید علیه على النحو المقرر.
و فى نسخه:«و ترک التقتیر» من قتر فى الانفاق تقتیرا، و اقتر اقتارا، و قتر قترا و قتورا- من باب ضرب و قعد-: اذا ضیق و قلل. و هو ضد الاسراف، قال تعالى:«و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما»
قوله علیه السلام:«و الافضال على غیر المستحق» عطف على التعییر، اى و ترک الافضال على غیر المستحق.
یقال: افضل علیه افضالا و تفضل: اذا تطول و احسن ابتداء.
و استحق فلان الامر: استوجبه فهو مستحق، و الامر مستحق بالفتح: اسم مفعول.
و المراد بغیر المستحق هنا: من لا یستوجب الافضال علیه و لم یکن اهلا له.
و انما سال علیه السلام ترک الافضال علیه، لانه من الخلق المذموم، اذا کان اسرافا و تبذیرا و وضعا للمعروف فى غیر اهله و محله، و قد تطابق على ذم ذلک العقل و النقل.
اما العقل، فلانه وضع الشى ء فى غیر موضعه و هو خروج عن العقل، و اما النقل، فاحسن ما یوثر فى ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن امیرالمومنین علیه السلام انه قال من جمله کلام خاطب به رهطا من الشیعه: من کان له مال فایاکم و الفساد، فان اعطاءه فى غیر حقه تبذیر و اسراف، و هو یرفع ذکر صاحبه فى الناس و یضعه عندالله، و لم یضع امرى ماله فى غیر حقه و عند غیر اهله، الا حرمه الله شکرهم و کان لغیره ودهم، فان بقى معه منهم بقیه ممن یظهر الشکر له و یریه النصح فانما ذلک منه ملق و کذب، فان زلت بصاحبهم النعل ثم احتاج الى معونتهم و مکافاتهم فالام خلیل و شر خدین، و لم یضع امرى ماله فى غیر حقه و عند غیر اهله، لم یکن له من الحظ فیما اتى الا محمده اللئام و ثناء الاشرار مادام علیه منعما مفضلا و مقاله الجاهل ما اجوده، و هو عندالله بخیل، فاى حظ ابور و اخس من هذا الحظ؟ و اى فائده معروف اقل من هذا المعروف؟ فمن کان منکم له مال فلیصل به القرابه، و لیحسن به الضیافه، و لیفک به العانى و الاسیر و ابن السبیل، فان الفوز بهذه الخصال مکارم الدنیا و الاخره.
و فى الصحیح عن ابى عبدالله علیه السلام: اذا اردت ان تعلم اشقى الرجل ام سعید، فانظر سیبه و معروفه الى من یصنعه، فان کان یصنعه الى من هو اهله فاعلم انه الى خیر، و ان کان یصنعه الى غیر اهله فاعلم انه لیس له عندالله خیر.
و من کلام الحکماء: آفه الجود الخطاء بالمواضع.
و ما احسن قول القائل فى هذا المعنى:
لقد ظلم المعروف مانع اصله و اظلم منه مخطى لمواضعه
و من سفه ان الفتى یبذل الندى و یجهل فى اقوام اصل صنائعه
و قال آخر:
وسائل لى عن عثمان قلت له هو الجواد و لکن فاسق الجود
غیث الزناه اذا حلوا بساحته و آفه المال بین الزق و العود
قوله علیه السلام:«و القول بالحق و ان عز» القول: الکلام، و المراد بالحق هنا:
خلاف الباطل، و هو الحکم المطابق للواقع.
و الباء: للملابسه، اى: ملتبسا بالحق، او للتعدیه بتضمین القول معنى التکلم، فیجوز ان یراد بالحق: القول الواقع بحسب ما یجب و فى وقت یجب.
و عز: اما ماضى یعز بفتح العین بمعنى شق و اشتد، یقال: عز على ما اصابک اى: شق و اشتد، و اما ماضى یعز بکسر العین بمعنى قل حتى لا یکاد یوجد.
و الضمیر فیه بالمعنیین اما راجع الى القول او الى الحق، و المشقه على المعنى الاول اما بالنسبه الى المقول له و هو الاظهر، و اما بالنسبه الى القائل باعتبار خوف نفار القلوب عنه و احتمال الاذیه له.
و المعنى على الثانى: و ان کان الحق او القول به قلیلا لکثره الباطل و اهله .
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام: حق و باطل و لکل اهل، فلئن امر الباطل فقدیما فعل، و لئن قل الحق فربما و لعل، و لقلما ادبر شىء فاقبل.
یقال: امر الشىء- من باب علم- امرا و امره بالفتح: اى کثر.
و قوله:«فربما و لعل» وعد بکثره الحق مع تشکیک فیه و تمن له، و تمام الکلام استبعاد لرجوع الحق الى الکثره بعد قلته على وجه کلى.
و «ان» من قوله: «و ان عز»: هى المسماه بالوصلیه، و قد سلف الکلام علیها غیر مره.
قوله علیه السلام:«و استقلال الخیر» الى آخره، استقل الشىء: عده قلیلا، و هو سئوال للتوفیق للاعتراف بالتقصیر فیما اتاه و یاتیه من الخیرات قولا و فعلا ، لیخرج من العجب و الکسل فى کسب الخیر، مع ما فیه من الاعتراف بالحاجه و الذل و العبودیه، لان من استقل خیر نفسه کان فى مقام الذل و الحاجه و الانکسار،
و لا عبودیه اشرف منها.
قوله علیه السلام:«و استکثار الشر» الى آخره، سئوال للوقایه من التهاون بما یکتسبه او اکتسبه من الشر قولا و فعلا. و الظاهر من الکثره و القله فى الفقرتین بحسب الکم، سواء کان الخیر او الشر فى نفسه کبیرا او صغیرا، و یحتمل ان یراد بهما بحسب الکیف و المقدار، و ایا ما کان ففى الفقرتین تنبیه على ان العمل الصادر من العبد ان کان خیرا و طاعه، فلیعد نفسه مقصره فى الکم و الکیف، و ان کان کثیرا بالنسبه الى وسعه، لان ذلک ادخل فى تعظیم الرب، و ابعد من العجب و الاعتماد علیه، و اقرب الى البقاء علیه و السعى فیه، و مقام العبودیه المبنیه على التذلل و الاعتراف بالتقصیر، و ان کان شرا و معصیه فلیعده کثیرا عظیما، و ان کان قلیلا حقیرا فى نفسه، لانه بالنظر الى مخالفه الرب العظیم عظیم کثیر، و استقلاله موجب لعدم المبالاه به و الاعتناء بشانه، و سبب للولوع به و اتیانه مره بعد اخرى، حتى تجتمع علیه شرور عدیده و ذنوب کثیره و تبلغ حد الکبیره.
و فى الحدیث عن ابى الحسن الرضا علیه السلام: لا تستکثروا کثیر الخیر و لا تستقلوا قلیل الذنوب، فان قلیل الذنوب یجتمع حتى یکون کثیرا.
و اعلم ان الواقع فى اکثر النسخ ذکر القول و الفعل معا فى بیان الخیر، و الاقتصار على الفعل فى بیان الشر.
فوجهه بعضهم بما نصه: یقال: فلان قال خیرا و فعل خیرا، و هذا شائع، و قد یقال: قال شرا، و قولهم: فعل شرا قلیل، فلعله علیه السلام ذکر استکثار الشر من الفعل لان المقام مقام استکثار القلیل، و اذا حصل استکثار القلیل من القلیل الذى هو الفعل، فمما هو کثیر بالنسبه الیه بطریق اولى.
و یحتمل انه علیه السلام ذکر القول و الفعل معا فى الخیر، لتمام رغبته فیه و ارادته بجمیع افراده بخلاف الشر، انتهى.
لا یخفى ما فى الوجه الاول من الضعف.
اما اولا: فدعواه ان قولهم: فعل شرا قلیل ممنوع، بل قولهم: فعل خیرا و فعل شرا سیان فى الشیوع و کثره الاستعمال، و کفى شاهدا قول امیرالمومنین علیه السلام فى نهج البلاغه: فاعل الخیر خیر منه، و فاعل الشر شر منه.
و فى الخبر: ان لله ملکا ینادى یا فاعل الخیر ابشر و یا فاعل الشر اقصر.
و اما ثانیا: فالکثره و القله فى الدعاء بالنسبه الى الوقوع، و ما ادعاه من القله بالنسبه الى التلفظ، و این احدهما من الاخر؟.
و اما الوجه الثانى فقد یعارض بان الاهتمام بتوقى الشر اولى من الاهتمام بطلب الخیر، خصوصا و هو فى مقام السوال لاستقلال الخیر منه.
ثم الشر من القول اولى بالذکر، لتوهم اکثر الناس انه لا یضر کما فى حدیث معاذبن جبل حین قال له رسول الله صلى الله علیه و آله: کف علیکم هذا- و اشار الى لسانه- قلت: یا رسول الله و انا لمواخذون بما نتکلم به؟ قال: ثکلتک امک یا معاذ، و هل یکب الناس على وجوههم، او قال: على مناخرهم الا حصائد السنتهم.
و الاولى ان یوجه ذلک بوجهین.
احدهما: التنبیه على انه یجب ان یعد القول من الفعل و یجب دخوله من العمل.
کما روى عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من لم یحسب کلامه من عمله کثرت خطایاه و حضر عذابه.
و عنه علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من راى موضع کلامه من عمله قل کلامه الا فیما یعنیه.
و اثر التنبیه على ذلک فى جانب الشر لمزید الاهتمام ببیانه فیه حثا على التوقى منه، کما وقع فى الحدیثین المذکورین.
الثانى: لما کان القول اعظم کیفیه و اکثر کمیه من الفعل، لبلوغه ما لا یبلغ الفعل و لعمومه من کل وجه، لان آلته التى هى اللسان لها تصرف فى کل موجود و موهوم و معدوم، و له ید فى العقلیات و الخیالیات و المسموعات و المبصرات و المذوقات و الملموسات، بخلاف الفعل فان کل جارحه سوى اللسان تتعلق بفعل مخصوص، فهو اقل من القول، ذکر علیه السلام الفعل دون القول، لان من استکثر القلیل فاستکثاره للکثیر اولى.
و یناسب هذا المعنى ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: یعذب الله اللسان بعذاب لا یعذب به شیئا من الجوارح، فیقول: اى رب عذبتنى بعذاب لم تعذب به شیئا، فیقال له: خرجت منک کلمه فبلغت مشارق الارض و مغاربها، فسفک بها الدم الحرام و انتهب بها المال الحرام و انتهک بها الفرج الحرام، و عزتى لاعذبنک بعذاب لا اعذب به شیئا من جوارحک.
و روى ایضا بسند نقى عن صاحب الدعاء على بن الحسین صلوات الله علیهما قال: ان لسان ابن آدم یشرف على جمیع جوارحه کل صباح، فیقول: کیف اصبحتم؟ فیقولون: بخیر ان ترکتنا، و یقولون: الله الله فینا، و یناشدونه و یقولون: انما نثاب و نعاقب بک، و الله اعلم.
و من غریب ما وقع لابى یوسف یعقوب المعروف بابن السکیت، و کان من اکابر علماء العربیه و عظماء الشیعه، و هو من اصحاب الجواد و الهادى علیهماالسلام ، انه قال فى التحذیر من عثرات اللسان:
یصاب الفتى من عثره بلسانه و لیس یصاب المرء من عثره الرجل
فعثرته فى القول تذهب راسه و عثرته فى الرجل تبرا عن مهل
فاتفق ان المتوکل العباسى الزمه تادیب ولدیه المعتز و الموید، فقال له یوما : ایما احب الیک ابناى هذان ام الحسن و الحسین؟ فقال: و الله ان قنبرا خادم على خیر منک و من ابنیک، فقال المتوکل لا تراکه سلوا لسانه من قفاه ففعلوا فمات رحمه الله، و ذلک لخمس خلون من رجب سنه اربع و اربعین و مائتین.
قوله علیه السلام:«و اکمل ذلک لى بدوام الطاعه» کمل الشى ء کمولا من باب قعد، و الاسم الکمال، و یستعمل فى الذوات و فى الصفات، یقال: کمل: اذا تمت اجزاوه و کملت محاسنه. و یتعدى بالهمزه و بالتضعیف، فیقال: اکملته و کملته.
و ذلک: اشاره الى ما تقدم ذکره من الاخلاق المسووله.
و دام الشى ء یدوم دواما: اذا استمر و لم ینقطع.
و الطاعه: موافقه الامر، و قیل: موافقه الاراده.
و انما جعل دوامها کمالا لما ذکر، لان خلاف الطاعه و ارتکاب المعصیه نقص فى جمیع المحاسن.
قوله علیه السلام:«و لزوم الجماعه» لزمته الزمه لزوما- من باب علم-: تعلقت به و لم افارقه. و الجماعه لغه: ما اجتمع من الناس و غیرهم.
و المراد بها هنا: المومنون المتفقون على مذهب الحق الذى اجتمع علیه ائمه اهل البیت علیهم السلام و شیعتهم.
کما رواه البرقى فى محاسنه بسنده عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: سئل رسول الله صلى الله علیه و آله عن جماعه امته، فقال: جماعه امتى اهل الحق و ان قلوا.
و بسنده عن یحیى بن عبدالله رفعه قال: قیل لرسول الله صلى الله علیه و آله: ما جماعه امتک؟ قال: من کان على الحق و ان کانوا عشره.
و فى کلام امیرالمومنین علیه السلام فى نهج البلاغه: و الزموا السواد الاعظم، فان یدالله على الجماعه، و ایاکم و الفرقه، فان الشاذ من الناس للشیطان، کما ان الشاذ من الغنم للذئب.
قال الشیخ کمال الدین رحمه الله: امر بلزوم طریقه السواد الاعظم اى: اکثر المسلمین المتفقین على راى واحد، و رغب فى لزوم طریقتهم بان یدالله على الجماعه، فتجوز بلفظ الید فى قدره الله و حراسته للجماعه، اذ کانوا امنع و ابعد من الانفعال للعدو، و آمن من الغلط لکثره آرائهم و اتفاقها، فلا تکاد تتفق على امر لا مصلحه فیه مع کثرتها و اختلافها، و حذر من الفرقه و الشذوذ عن الجماعه بان الشاذ من الناس اى: المنفرد المستبد برایه للشیطان، اى: محل تطرق الشیطان لانفراده، و شبه ذلک بالشاذ من الغنم، و وجه الشبه کون انفراده محلا لتطرق الهلاک الیه باستغواء الشیطان له، کما ان الشاه المنفرده فى مظنه الهلاک لانفرادها و وحدتها للذئب، انتهى.
و روى البرقى باسناده عن ابى عبدالله عن آبائه علیهم السلام، قال: قال امیرالمومنین علیه السلام: ثلاث موبقات: نکث الصفقه و ترک السنه و فراق الجماعه.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: من فارق جماعه المسلمین قد شبر فقد خلع ربقه الاسلام من عنقه.
قال بعض الشارحین: المراد بهم الائمه علیهم السلام، او الاعم منهم بشرط ان لایکونوا من اهل البدعه، و بالمفارقه على وجه الاستنکاف و الاستکبار و الشنان، او المراد بها ترک السنه و اتباع البدعه، انتهى.
و روى فى الکافى ایضا بسنده عن الحکم بن مسکین عن رجل من قریش من اهل مکه، قال: قال سفیان الثورى: اذهب بنا الى جعفر بن محمد، قال: فذهبت معه الیه فوجدناه قد رکب دابته، فقال له سفیان یا اباعبدالله حدثنا بحدیث خطبه رسول الله صلى الله علیه و آله فى مسجد الخیف، قال: دعنى حتى اذهب فى حاجتى فانى قد رکبت فاذا جئت حدثتک، فقال: اسالک بقرابتک من رسول الله صلى الله علیه و آله لما حدثتنى، قال: فنزل، فقال له سفیان: مر لى بدواه و قرطاس حتى اثبته فدعا به، ثم قال: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم خطبه رسول الله صلى الله علیه و آله فى مسجد الخیف: نضر الله عبدا سمع مقالتى فوعاها و بلغها من لم تبلغه، یا ایها الناس لیبلغ الشاهد الغائب، فرب حامل فقه لیس بفقیه، و رب حامل فقه الى من هو افقه منه، ثلاث لا یغل علیهن قلب امرى مسلم: اخلاص العمل لله، و النصحیه لائمه المسلمین، و اللزوم لجماعتهم، فان دعوتهم محیطه من ورائهم، المومنون اخوه تتکافا دماوهم، و هم ید على من سواهم یسعى بذمتهم ادناهم، فکتبه سفیان ثم عرضه علیه و رکب ابوعبدالله، و جئت انا و سفیان فلما کنا فى بعض الطریق، قال لى: کما انت حتى انظر فى هذا الحدیث، فقلت له: قدو الله الزم ابوعبدالله رقبتک شیئا لا یذهب من رقبتک ابدا، فقال: و اى شىء ذلک؟ فقلت له: ثلاث لا یغل علیهن قلب امرى مسلم: اخلاص العمل لله قد عرفناه، و النصحیه لائمه المسلمین، من هولاء الائمه الذین تجب علینا نصیحتهم؟ معاویه بن ابى سفیان، و یزید بن معاویه، و مروان بن الحکم، و کل من لا تجوز شهادته عندنا، و لا تجوز الصلاه خلفهم؟ و قوله: اللزوم لجماعتهم، فاى الجماعه؟ مرجئى یقول من لم یصلّ و لم یصم و لم یغتسل من جنابه و هدم الکعبه و نکح امه فهو على دین جبرئیل و میکائیل، او قدرى یقول: لا یکون ما شاء الله عز و جل و یکون ما شاء ابلیس، او حرورى یبرا من بن ابى طالب و شهد علیه بالکفر، او جهمى یقول انما هى معرفه الله وحده لیس الایمان شیئا غیرها؟ قال: ویحک و اى شىء یقولون؟ فقلت: یقولون: ان على بن ابى طالب و الله الامام الذى تجب علینا نصیحته، و لزوم جماعته اهل بیته، قال: فاخذ الکتاب فخرقه، ثم قال: لا تخبر بها احدا.
قوله علیه السلام:«و رفض اهل البدع» رفضت الشىء رفضا- من باب ضرب و فى لغه من باب قتل-: ترکته.
و البدع: جمع بدعه بالکسر کسدره و سدر، و هى اسم من الابتداع بمعنى الاحداث و الاختراع، کالرفعه من الارتفاع، ثم غلب استعمالها فى محدثات الامور المخالفه للشریعه بعد عهد النبى، و قد تقدم الکلام علیها مستوفى فى الروضه السادسه، فلیرجع الیه.
قوله علیه السلام:«و مستعمل الراى المخترع» اتفقت النسخ المعتمده على کون «مستعمل» مفردا، و ما یوجد فى بعض التراجم من روایته مجموعا بالیاء و حذف النون لاضافه، لم یثبت روایه و ان صح درایه، و وقع فى نسخه قدیمه «و استعمال الراى المخترع»، و على کل حال فهو عطف على اهل البدع المضاف الیه الرفض.
و استعمل رایه و اعمله: عمل به.
و الراى: لغه: العقل و التدبیر و الاعتقاد، و عرفا: تطلق تاره على القیاس و هو مساواه فرع الاصل فى عله حکمه.
قال صاحب القاموس: و اصحاب الراى: اصحاب القیاس، لانهم یقولون برایهم فیما لم یجدوا فیه حدیثا او اثرا.
و تاره على استحسان العقل و ان عارض النص و خالفه، کما قال به ابوحنیفه، و فسر بانه دلیل ینقدح فى نفس المجتهد و ربما قصرت عنه عبارته.
حکى الزمخشرى فى ربیع الابرار قال: قال یوسف بن اسباط: رد ابوحنیفه على النبى صلى الله علیه و آله اربعمائه حدیث او اکثر، قیل: و مثل ماذا؟ قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: للفرس سهمان، و قال ابوحنیفه لا اجعل سهم بهیمه اکثر من سهم المومن. و اشعر رسول الله صلى الله علیه و آله و اصحابه البدن، و قال ابوحنیفه: الاشعار مثله. و قال رسول الله صلى الله علیه و آله: البیعان بالخیار ما لم یتفرقا، و قال ابوحنیفه: اذا وجب البیع فلاخیار.
و کان صلى الله علیه و آله یقرع بین نسائه اذا اراد سفرا، و قال ابوحنیفه: القرعه قمار، انتهى.
و المخترع: اسم مفعول من اخترع الدلیل او الحکم و ما اشبهه، اى: ارتجله و ابتکره و لم یسبق الیه، و هذا القول مخترع اى: مفتعل لا اصل له. و هو هنا نعت جىء به لافاده الذم کالشیطان الرجیم، لاقصد التوضیح، اذ الراى فى الاحکام الشرعیه لا یکون الا مخترعا مفتعلا لا اصل له فى کتاب و لا سنه.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: ان اصحاب المقاییس طلبوا العلم بالمقاییس فلم تزدهم المقاییس من الحق الا بعدا، و ان دین الله لایصاب بالمقاییس.
و عن ابى جعفر علیه السلام: من افتى الناس برایه فقد دان الله بما لا یعلم، و من دان الله بما لا یعلم فقد ضاد الله حیث احل و حرم فیما لا یعلم.
و عن على علیه السلام: من نصب نفسه للقیاس لم یزل دهره فى التباس، و من دان الله بالراى لم یزل دهره فى ارتماس.
و عن ابى بصیر قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: ترد علینا اشیاء لیس نعرفها فى کتاب الله و لا سنه فننظر فیها؟ فقال: لا، اما انک ان اصبت لم توجر، و ان اخطات کذبت على الله عز و جل.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره جدا، و بطلان القیاس و الراى من ضروریات مذهب اهل البیت علیهم السلام.
