تفسیر نعمانی (کتاب)

نویسنده	ابی عبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر النعمانی
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
گردآورنده	المرتضی علم الهدی
تحقیق	عبدالسحین الغریفی البهبهانیی

تفسیر النعمانی او رساله المحکم و المتشابه، رساله‌ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی که در قرون اخیر با این نام شهرت یافته است.

تفسیر نعمانی

تَفْسیرِ نُعْمانی، رساله‌ای در علوم قرآنی با نگاه شیعی که در قرون اخیر با این نام شهرت یافته است. این رساله در مجموعه بحارالانوار به طور کامل درج شده و بعدها چند بار با همین عنوان یا با عنوان المحکم و المتشابه سید مرتضى به چاپ رسیده است.

برخلاف نام تفسیر که بر این رساله نهاده شده، مباحث مطرح شده در آن بیشتر شامل موضوعات علوم قرآنی، اصول فقه و برخی مباحث کلامی است.

در کتابهای رجالی و فهرست ها تا زمان ابن‌ شهر‌ آشوب (د 588ق/1192م) اثری از کتاب تفسیر در میان آثار و تألیفات نعمانی (زنده در نیمه دوم سده 4ق) به چشم نمی‌خورد و این تنها ابن شهر آشوب است که در بخش مشهوران به کنیه در ذیل نام ابوعبدالله محمد بن ابراهیم از کتابی با عنوان تفسیرالقرآن لاهل البیت علیهم السلام یاد می‌کند.(ص 168)

در تبیین این امر می‌توان به این موضوع اشاره کرد که نعمانی سالهای پایانی عمر را در شامات گذرانده و در آنجا درگذشته است (نجاشی، 383) و ابن شهر آشوب که ظاهراً تألیف خود را در حله به پایان رسانیده، به آثاری از نعمانی که در اواخر حیات در شام تألیف نموده، دسترسی نداشته است.

ذکر روایتی به نقل از کتاب تفسیر نوشته نعمانی در رساله مشهور به «تفسیر نعمانی» (ص3) نیز می‌تواند قرینه دیگری بر وجود این کتاب باشد. به‌ویژه نعمانی این روایت را از ابن عقده (د 368ق/979م) نقل نموده که استاد وی بوده است و در کتاب الغیبة نیز از وی بسیار نقل روایت ‌می‌نماید.(برای نمونه، نک‍: ص 27، 34، 35، جم‍)

به هر روی اگرچه بتوان وجود کتاب تفسیر اثر نعمانی را اثبات کرد، اما رساله موجود با آن تفسیر متفاوت است و تنها یک روایت از آن کتاب در آن نقل شده و همین امر موجب انتساب همه رساله به نعمانی گشته است.

رساله با مقدمه‌ای در فضیلت و جایگاه قرآن کریم و ضرورت رجوع به اهل بیت علیهم السلام برای فهم و تفسیر صحیح آیات الاهی آغاز می‌شود. پس از این مقدمه، روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام ذکر می‌گردد که آیات قرآن را به 7 قسم تقسیم می‌نماید و به دنبال این روایت اقسام دیگری می‌آید که تقریباً فهرست مطالب مطرح شده در متن رساله است و به 60 مبحث می‌رسد.

از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، تحریف، رد برخی نظرات در باب ایمان و کفر و زیادت و نقصان آن، رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر یهود و نصارا و رد بر قائلان به رأی و قیاس اشاره کرد. پس از ذکر این فهرست، بیان می‌شود که شیعیان در هنگام فراغت به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمده، درباره این موضوعات از ایشان پرسش می‌کردند (ص 6) و این رساله در واقع پاسخ های آن حضرت به این پرسشها ست.

در جای جای رساله (مثلاً ص 11، 12، 23، جم‍) نیز به موضوع پرسش و پاسخ اشاره می‌شود. با وجود تلاش مؤلف برای انتساب متن به امیرالمؤمنین علیه السلام و بازگو نمودن آن از زبان ایشان، وجود مباحث بسیاری در این رساله که به دوره‌های بعدی بازمی‌گردد، این انتساب را با تردید مواجه می‌سازد. از جمله این مباحث می‌توان به موضوعاتی همچون زیادت و نقصان ایمان و کفر، نقد اجتهاد و قیاس و نقد آراء معتزله اشاره نمود. (مثلاً نک‍: ص 5، 62، 91، 95، جم‍)

درباره دوران رواج این رساله باید گفت که تا پیش از سده 11ق گزارشی از آن در دست نیست و نخستین آگاهی ما از این رساله به دورانی بازمی‌گردد که فیض کاشانی (د 1091ق)، (الصافی، 1/252) و بعد حر عاملی (د 1104ق) (وسائل...، 4/216، جم‍، الفصول...، 1/ 598، جم‍، در همه موارد به نقل از رساله المحکم والمتشابه) به نقل از آن می‌پردازند و مجلسی (د 1110ق) آن را به طور کامل در بحارالانوار درج می‌نماید. پس از آن فاضل هندی (د 1137ق) (کشف اللئام، 3/77)، یوسف بحرانی (د 1186ق) (الحدائق الناضرة، 6/299، 396، 8/59، جم‍)، محقق نراقی (د 1245ق) (مستندالشیعة، 2/160، 10/84)، صاحب جواهر (د 1266ق) (جواهرالکلام، 7/270، 360، 10/262، جم‍ ‌)، نوری (د 1320ق) (مستدرک الوسائل، 1/76، 3/172، 6/515، جم‍، همه به نقل از المحکم والمتشابه) و دیگر علمای شیعه از این رساله بهره برده‌اند.

مجلسی هنگام نقل این رساله سلسله سندی برای آن ذکر نمی‌کند بلکه بیان می‌دارد که از طریق و جاده به نسخه‌ای از آن دست یافته است. اجازات نقل شده به این کتاب نیز از تلفیق چند اجازه بدست آمده است و به شکل متصل وجود خارجی ندارد.

این رساله با نام المحکم والمتشابه منسوب به سید مرتضى (د 436ق) نیز شهرت دارد، اما در میان آثار وی چنین کتابی ثبت نشده و محتوا و سبک نگارش این رساله نیز با آرا و آثار سید مرتضى متفاوت است.

موضوع دیگری که درباره تفسیر نعمانی مطرح است، مشابهت فراوان با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و رساله‌ای از سعد بن عبدالله اشعری است که مجلسی بخش هایی از آن را در اختیار گذاشته است. (نک‍: 89/60-73، نیز 80/47، 81/71، 382، 90/97، جم‍) پس از مقایسه میان این 3 متن در توضیح شباهت میان آنها می‌توان چنین گفت که مقدمه تفسیر قمی و رساله سعد بن عبدالله اشعری دو تحریر از متنی واحد هستند، اما شاکله اصلی رساله تفسیر نعمانی با توجه به مقدمه تفسیر قمی سامان یافته و توضیحات و مثالهای بیشتر از متن تفسیر به آن افزوده شده و با استفاده از منابعی دیگر مباحث دیگری نیز به آن اضافه گردیده است.

اگرچه مؤلف این رساله جز تفسیر اثر نعمانی به هیچ یک از منابع خود اشاره نمی‌کند، اما با کاوش در دیگر کتب می‌توان به برخی از این منابع دست یافت. افزون بر تفسیر علی بن ابراهیم قمی که مؤلف احتمالاً به عنوان اصلی‌ترین منبع خود از آن بهره جسته، در مباحث مربوط به ضرورت وجود امام و شرایط و ویژگی های وی (ص 55، 64-65، 88-89) به اندیشه‌ها و آثار هشام بن حکم نظر داشته است

همچنین بخش عمده‌ای از مطالب این رساله در رد بر قائلان به رأی و قیاس (ص 91-97) در پاسخ به آراء مطرح شده از سوی شافعی (د204ق/ 819م) در کتاب الرسالة (ص 480، 487-490) بیان شده است.

با توجه به استفاده مؤلف این رساله از تفسیر اثر نعمانی که در نیمه دوم سده 4ق حیات داشته، کهن‌ترین تاریخی که می‌توان برای زمان تألیف این رساله در نظر گرفت، همان نیمه دوم سده 4ق است. درباره مؤلف این رساله نیز باید گفت اگرچه نام وی برای ما آشکار نیست، اما با بررسی ویژگی های محتوایی رساله می‌توان به برخی از خصوصیات وی پی برد. با توجه به این که مباحث کلامی بسیاری در این رساله مطرح شده است و نگاه متکلمانه در جای جای آن به چشم می‌خورد، می‌توان مؤلف این رساله را یک متکلم دانست.

وی اگرچه در نقل روایات از روش محدثان در ذکر اسانید پیروی نمی‌کند، اما در مواردی اندیشه‌های او به حدیث‌گرایان نزدیک می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان به دفاع از نظریه تحریف قرآن (ص 26-28) و روش وی در نقد اصحاب قیاس و اجتهاد (ص 91-97) اشاره نمود.

درباره نسخ خطی موجود از این رساله نیز باید گفت که دوران کتابت همه این نسخه‌ها به دوران تداول رساله یعنی سده 11ق و ادوار بعدی بازمی‌گردد.

مآخذ

ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، 1385ق/1996م؛ همو، کمال‌الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1405ق؛ همو، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1361ش؛ ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، 1380ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، به کوشش محمدتقی ایروانی، قم، جامعه مدرسین؛ «تفسیر نعمانی»، بحارالانوار (نک‍: هم‍، مجلسی)؛ حجتی، محمدباقر، فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی کتابخانه‌های جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1370ش؛ حر عاملی، محمد، الفصول المهمة، به کوشش محمد قائینی، قم، 1418ق؛ همو، وسائل الشیعة، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، قم، 1414ق؛ زعفرانی‌‌زاده، سعید، بازشناسی متن تفسیر نعمانی، نقد بیرونی، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران؛ شافعی، محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمدشاکر، قاهره، 1358ق/1939م؛ صاحب جواهر، محمدحسن، جواهرالکلام، به کوشش عباس قوچانی، تهران، 1367ش؛ فاضل‌هندی، محمد، کشف اللئام، قم، 1416ق؛ فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، قم، 1416ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/1983م؛ موسوی، ا. م.، «رسائلی پیرامون تفسیر و علوم قرآن منسوب به اهل بیت علیهم السلام»، کیهان اندیشه، تهران، 1368ش، شم‍ 28؛ نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1416ق؛ نراقی، احمد، مستندالشیعة، مشهد، 1415ق؛ نعمانی، محمد، الغیبة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1397ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، 1408ق.

منابع

دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج15، مدخل «تفسیر نعمانی» از سعید زعفرانی‌زاده.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی